सामाजिकदृष्ट्या संलग्न | Socially Connected |

 

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न (Socially Connected)

मानव हा केवळ जैविक अस्तित्व नसून तो मूलतः सामाजिक प्राणी आहे, ही संकल्पना अरिस्टॉटलपासून आधुनिक समाजमानसशास्त्रापर्यंत सातत्याने अधोरेखित करण्यात आली आहे. व्यक्तीचे मानसिक आरोग्य, भावनिक स्थैर्य, सामाजिक ओळख, स्व-आदर तसेच जीवनातील अर्थपूर्णतेची जाणीव या सर्व घटकांचा थेट आणि खोल संबंध तो कितपत सामाजिकदृष्ट्या संलग्न आहे याच्याशी असतो. आधुनिक मानसशास्त्र असे स्पष्टपणे सांगते की सामाजिक नातेसंबंध ही मानवी गरज असून, त्यांचा अभाव म्हणजे केवळ सामाजिक समस्या नसून तो गंभीर मानसिक आरोग्याचा मुद्दा ठरतो (Baumeister & Leary, 1995).

“Socially Connected” ही संकल्पना केवळ लोकांमध्ये वावरणे, गर्दीत राहणे किंवा संवाद साधणे इतकी मर्यादित नाही. अनेक वेळा व्यक्ती शारीरिकदृष्ट्या लोकांमध्ये असते, परंतु भावनिकदृष्ट्या ती एकाकी असते. त्यामुळे सामाजिक संलग्नता म्हणजे भावनिक जिव्हाळा, आपलेपणाची भावना, परस्पर विश्वास, सामाजिक सहभाग आणि स्वीकार यांचा एकात्म अनुभव होय. या संकल्पनेत केवळ संबंधांची संख्या महत्त्वाची नसून, त्या संबंधांचा दर्जा अधिक निर्णायक ठरतो (Holt-Lunstad et al., 2010).

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न म्हणजे काय?

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न असणे म्हणजे व्यक्तीचे कुटुंब, मित्र, सहकारी, शेजारी, समुदाय किंवा व्यापक समाजाशी अर्थपूर्ण, टिकाऊ आणि भावनिकदृष्ट्या समृद्ध संबंध असणे. अशा संबंधांमध्ये केवळ औपचारिक संवाद नसून त्यात परस्पर विश्वास, सहानुभूती, भावनिक देवाणघेवाण, आधार देणे व स्वीकारले जाणे यांचा समावेश असतो. समाजमानसशास्त्रानुसार, सामाजिक संलग्नता ही व्यक्ती आणि समाज यांच्यातील द्विदिशात्मक प्रक्रिया आहे, ज्यात व्यक्ती समाजाकडून अर्थ, ओळख आणि सुरक्षा मिळवते, तर समाजाला व्यक्तीकडून सहभाग, योगदान आणि जबाबदारी मिळते (Tajfel & Turner, 1979).

मानसिक आरोग्याच्या दृष्टिकोनातून पाहिले असता, सामाजिकदृष्ट्या संलग्न व्यक्तींमध्ये तणाव सहन करण्याची क्षमता अधिक असते, कारण त्यांना सामाजिक आधार प्रणाली उपलब्ध असते. Cohen आणि Wills (1985) यांच्या Stress-Buffering Model नुसार, सामाजिक आधार हा तणावपूर्ण घटनांचे नकारात्मक परिणाम कमी करतो. त्यामुळे सामाजिक संलग्नता ही केवळ भावनिक गरज नसून ती मानसशास्त्रीय संरक्षणात्मक घटक म्हणून कार्य करते.

सामाजिक संलग्नता आणि आपुलकीची गरज (Maslow)

मानसशास्त्रीय भाषेत सांगायचे तर, सामाजिक संलग्नता ही Abraham Maslow यांच्या गरजांची अधिश्रेणीमधील तिसऱ्या स्तरावरील आपुलकी आणि प्रेमाची गरजेशी थेट संबंधित आहे (Maslow, 1943). Maslow यांच्या मते, अन्न, पाणी आणि सुरक्षिततेनंतर माणसाची पुढील मूलभूत गरज म्हणजे इतरांशी जोडलेले असणे, प्रेम मिळणे आणि स्वीकारले जाणे. ही गरज पूर्ण न झाल्यास व्यक्तीमध्ये एकाकीपणा, न्यूनगंड, चिंता आणि नैराश्य वाढण्याची शक्यता असते.

सामाजिक संलग्नतेमुळे व्यक्तीला “मी समाजाचा भाग आहे” अशी ठोस जाणीव मिळते. ही जाणीव केवळ भावनिक समाधान देत नाही, तर ती व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनेच्या निर्मितीतही महत्त्वाची भूमिका बजावते. Erikson (1968) यांच्या मनो-सामाजिक विकास सिद्धांतानुसार, जीवनाच्या विविध टप्प्यांवर सामाजिक नातेसंबंधांद्वारेच व्यक्ती विश्वास, आत्मीयता आणि अखेरीस जीवनातील अर्थ शोधते. विशेषतः प्रौढावस्थेतील आत्मीयता विरुद्ध एकाकीपणा या टप्प्यात सामाजिक संलग्नता नसेल, तर व्यक्ती सामाजिक अलिप्ततेकडे झुकते.

एकूणच पाहता, सामाजिकदृष्ट्या संलग्न असणे ही मानवी अस्तित्वाची मूलभूत मानसशास्त्रीय गरज आहे. ती केवळ सामाजिक सुसंवादापुरती मर्यादित नसून, मानसिक आरोग्य, भावनिक स्थैर्य आणि जीवनातील अर्थपूर्णतेची पायाभरणी करते. आधुनिक, वेगवान आणि डिजिटल युगात सामाजिक संबंधांचे स्वरूप बदलत असले, तरी सामाजिक संलग्नतेची गरज मात्र तशीच मूलभूत आणि अपरिहार्य राहते. त्यामुळे “connected” असण्यापेक्षा “socially connected” असणे हेच खऱ्या अर्थाने मानसिकदृष्ट्या आरोग्यदायी जीवनाचे लक्षण आहे.

सामाजिक संलग्नतेचे मानसशास्त्रीय महत्त्व

1. मानसिक आरोग्य आणि सामाजिक संलग्नता

मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीने सामाजिक संलग्नता हा एक अत्यंत महत्त्वाचा संरक्षक घटक मानला जातो. विविध मानसशास्त्रीय संशोधनांनुसार, जे लोक कुटुंब, मित्र, सहकारी किंवा समुदायाशी सामाजिकदृष्ट्या संलग्न असतात, त्यांच्यामध्ये अवसाद, चिंता, दीर्घकालीन तणाव, एकाकीपणा आणि आत्महत्याचे विचार यांचे प्रमाण तुलनेने कमी आढळते.

Cohen आणि Wills (1985) यांनी मांडलेल्या Stress-Buffering Model नुसार, सामाजिक आधार हा तणावपूर्ण घटनांचा मानसिक आरोग्यावर होणारा नकारात्मक परिणाम कमी करतो. संकटाच्या वेळी भावनिक, माहितीपर किंवा व्यावहारिक मदत मिळणे मेंदूतील तणाव-संबंधित जैविक प्रतिक्रिया (जसे की cortisol secretion) कमी करते, ज्यामुळे मानसिक संतुलन टिकून राहते.

Holt-Lunstad et al. (2010) यांच्या मेटा-विश्लेषणातून हे स्पष्ट होते की सामाजिकदृष्ट्या अलिप्त व्यक्तींमध्ये मानसिक आजारांबरोबरच मृत्यूचा धोका देखील अधिक असतो. त्यामुळे सामाजिक संलग्नता ही केवळ भावनिक नव्हे, तर मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीने जीवनावश्यक गरज ठरते.

2. भावनिक स्थैर्य आणि आपलेपणाची भावना

सामाजिक संलग्नतेचा दुसरा महत्त्वाचा पैलू म्हणजे भावनिक स्थैर्य. व्यक्ती जेव्हा सामाजिक नात्यांमधून आपलेपणाची भावना अनुभवते, तेव्हा तिला भावनिक सुरक्षितता प्राप्त होते. Baumeister आणि Leary (1995) यांनी मांडलेल्या Belongingness Hypothesis नुसार, इतरांशी स्थिर आणि सकारात्मक संबंध ठेवणे ही मानवाची मूलभूत मानसशास्त्रीय गरज आहे.

कठीण प्रसंग, अपयश, आजार किंवा नुकसान यांसारख्या परिस्थितींमध्ये “कोणी तरी माझ्यासोबत आहे” ही भावना व्यक्तीला भावनिकदृष्ट्या सावरण्याची ताकद देते. सामाजिक आधारामुळे व्यक्तीच्या भावनांना मान्यता मिळते, ज्यामुळे भावनिक विस्कळीतपणा, असहायता आणि निराशा कमी होते. संशोधनातून असेही दिसते की सामाजिकदृष्ट्या संलग्न व्यक्तींमध्ये भावनिक नियमन अधिक प्रभावी असते, म्हणजेच त्या व्यक्ती आपल्या भावना अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकतात व नियंत्रित करू शकतात.

3. स्व-ओळख, आत्मसन्मान आणि सामाजिक संबंध

स्व-ओळख आणि स्व-आदर यांच्या विकासामध्ये सामाजिक संलग्नतेची भूमिका अत्यंत मूलभूत आहे. Cooley (1902) यांच्या Looking Glass Self संकल्पनेनुसार, व्यक्ती स्वतःकडे कसे पाहते हे मोठ्या प्रमाणात इतर लोक तिला कसे पाहतात, प्रतिसाद देतात आणि स्वीकारतात यावर अवलंबून असते.

सामाजिक संबंधांमधून व्यक्तीला स्वतःच्या अस्तित्वाची, क्षमतांची आणि योगदानाची दखल मिळते. ही दखल आत्मसन्मान वाढवते आणि “मी महत्त्वाचा आहे” ही भावना दृढ करते. Rosenberg (1965) यांच्या आत्मसन्मान सिद्धांतानुसार, सामाजिक स्वीकार आणि सकारात्मक अभिप्राय हे स्व-आदराचे प्रमुख स्रोत आहेत.

याउलट, सामाजिक बहिष्कार, नाकारले जाणे किंवा सततचे दुर्लक्ष हे आत्मसन्मान कमी करणारे घटक ठरतात आणि त्यातून नैराश्य व सामाजिक अलिप्तता वाढू शकते. त्यामुळे निरोगी स्व-ओळख घडण्यासाठी सामाजिकदृष्ट्या संलग्न असणे अनिवार्य ठरते.

4. विकासात्मक भूमिका: बालपणापासून वृद्धत्वापर्यंत

मानवी व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर सामाजिक संलग्नतेचे महत्त्व अधोरेखित होते. Erik Erikson यांच्या मनो-सामाजिक वैकासिक सिद्धांतानुसार, आयुष्याच्या प्रत्येक विकास टप्प्यावर विशिष्ट मनो-सामाजिक संघर्ष असतो, आणि तो संघर्ष यशस्वीरीत्या सोडवण्यासाठी सामाजिक संबंध अत्यावश्यक असतात.

उदाहरणार्थ, बालपणात विश्वास विरुद्ध अविश्वास हा टप्पा पालकांशी असलेल्या सामाजिक-भावनिक नात्यांवर अवलंबून असतो. किशोरावस्थेत ओळख विरुद्ध भूमिका संघर्ष या टप्प्यावर मित्रपरिवार आणि सामाजिक गट स्व-ओळखीच्या निर्मितीत निर्णायक भूमिका बजावतात. तर प्रौढावस्थेत आत्मीयता विरुद्ध एकाकीपणा या टप्प्यावर अर्थपूर्ण सामाजिक व भावनिक नाते नसल्यास एकाकीपणा वाढतो. वृद्धत्वातही सामाजिक संलग्नता जीवनाचा अर्थ आणि मानसिक स्वास्थ्य टिकवण्यासाठी महत्त्वाची ठरते. म्हणूनच, सामाजिक संलग्नता ही व्यक्तिमत्त्व विकासाची केवळ पूरक बाब नसून, ती त्याची केंद्रस्थानी असलेली शक्ती आहे.

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न नसण्याचे परिणाम

1. एकाकीपणा (Loneliness): संख्यात्मक नव्हे तर भावनिक अनुभव

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न नसण्याचा सर्वात ठळक आणि व्यापक परिणाम म्हणजे एकाकीपणा. मानसशास्त्रात एकाकीपणा म्हणजे केवळ व्यक्ती एकटी आहे असे नव्हे, तर तिला अपेक्षित असलेले सामाजिक संबंध आणि प्रत्यक्षात उपलब्ध असलेले संबंध यांमधील दरी होय. Weiss (1973) यांच्या मते, एकाकीपणा हा भावनिक आणि सामाजिक अशा दोन पातळ्यांवर अनुभवला जातो, भावनिक एकाकीपणा म्हणजे जिव्हाळ्याच्या नात्यांचा अभाव, तर सामाजिक एकाकीपणा म्हणजे सामाजिक जाळ्याचा अभाव. आजच्या डिजिटल युगात व्यक्ती शेकडो लोकांशी “connected” असू शकते, पण तरीही ती स्वतःला एकाकी अनुभवू शकते, कारण त्या संबंधांमध्ये भावनिक खोली नसते (Cacioppo & Patrick, 2008). महत्त्वाचे म्हणजे, एकाकीपणा म्हणजे एकटे असणे नाही, तर जोडलेले नसल्याची भावना आहे.

2. भावनिक कोरडेपणा आणि नात्यांमधील पोकळी

सामाजिक संलग्नतेचा अभाव दीर्घकाळ टिकल्यास व्यक्तीमध्ये भावनिक कोरडेपणा निर्माण होऊ शकतो. Bowlby यांच्या संलग्नता सिद्धांतानुसार, सुरक्षित आणि स्थिर सामाजिक नाती भावनिक नियमनासाठी अत्यावश्यक असतात. जेव्हा व्यक्तीला समजून घेणारे, ऐकून घेणारे किंवा भावनिक प्रतिसाद देणारे संबंध मिळत नाहीत, तेव्हा ती हळूहळू स्वतःच्या भावना दडपण्याची किंवा त्यांच्यापासून अलिप्त राहण्याची सवय लावते (Bowlby, 1988). याचा परिणाम म्हणून व्यक्ती इतरांच्या दुःख–आनंदाशी जोडली जात नाही, सहानुभूती कमी होते आणि मानवी संबंध यांत्रिक व औपचारिक बनतात.

3. अवसाद व तणाव (Depression and Stress)

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न नसणे हा अवसाद आणि दीर्घकालीन तणाव यांचा महत्त्वाचा जोखीम घटक मानला जातो. Holt-Lunstad et al. (2015) यांच्या मेटा-अभ्यासानुसार, सामाजिक एकाकीपणा आणि एकटेपणा हे मृत्युदर वाढवणारे घटक ठरू शकतात, आणि त्यांचा परिणाम धूम्रपान किंवा लठ्ठपणाइतकाच गंभीर असू शकतो. सामाजिक आधार नसल्यामुळे तणावाच्या प्रसंगी व्यक्तीला “buffer” मिळत नाही. परिणामी cortisol सारख्या तणाव-संप्रेरकांचे प्रमाण वाढते, ज्याचा परिणाम मानसिक तसेच शारीरिक आरोग्यावर होतो.

4. समाजापासून अलिप्तता (Social Withdrawal)

जेव्हा सामाजिक अनुभव सातत्याने नकारात्मक किंवा अपूर्ण राहतात, तेव्हा व्यक्ती समाजापासून अलिप्त राहणे पसंत करू लागते. ही अलिप्तता सुरुवातीला संरक्षणात्मक वाटू शकते, परंतु दीर्घकाळात ती व्यक्तीला अधिक एकाकी बनवते. Erikson यांच्या मनो-सामाजिक विकास सिद्धांतानुसार, प्रौढ अवस्थेत “आत्मीयता विरुद्ध एकाकीपणा” हा संघर्ष महत्त्वाचा असतो. या टप्प्यावर सामाजिक संलग्नता न झाल्यास व्यक्ती isolation कडे झुकते, ज्यामुळे नातेसंबंधांबद्दल भीती, अविश्वास आणि उदासीनता वाढते (Erikson, 1968).

5. आक्रमकता किंवा उदासीनता

सामाजिक संलग्नतेचा अभाव काही व्यक्तींमध्ये आक्रमकता तर काहींमध्ये उदासीनता निर्माण करू शकतो. सामाजिक ओळख सिद्धांतानुसार (Tajfel & Turner, 1979), व्यक्तीला एखाद्या समूहाशी आपलेपणाची भावना न मिळाल्यास ती “outsider” असल्याचा अनुभव घेते. हा अनुभव काही वेळा राग, चिडचिड किंवा समाजाविरुद्ध आक्रमक वर्तनात व्यक्त होतो, तर काही वेळा व्यक्ती सर्व सामाजिक घडामोडींविषयी उदासीन बनते. दोन्ही स्थिती समाजासाठी आणि व्यक्तीसाठी घातक ठरतात.

डिजिटल युग आणि सामाजिक संलग्नता: भ्रम आणि वास्तव

डिजिटल माध्यमांमुळे संपर्काची साधने वाढली असली तरी खोल, अर्थपूर्ण सामाजिक संबंध कमी होत असल्याचे अनेक संशोधनातून दिसते. Turkle (2011) यांनी आपल्या Alone Together या ग्रंथात नमूद केले आहे की, सोशल मीडिया माणसाला सतत “connected” ठेवते, पण भावनिक पातळीवर तो अधिक एकाकी बनतो. “Likes”, “Shares” आणि “Followers” हे मानवी नात्यांचे मोजमाप ठरू शकत नाहीत, कारण त्यामध्ये परस्पर जबाबदारी, सहानुभूती आणि उपस्थिती नसते. प्रत्यक्ष संवाद, सहवास, देहबोली, आवाजातील चढ-उतार आणि डोळ्यांत डोळे घालून होणारी देवाणघेवाण—हीच सामाजिक संलग्नतेची खरी ताकद आहे (Mehrabian, 1971).

समाजाच्या पातळीवर सामाजिक संलग्नतेचे महत्त्व

समाजाच्या दृष्टीने पाहता, सामाजिकदृष्ट्या संलग्न व्यक्ती अधिक सहकार्यशील, जबाबदार आणि लोकशाही मूल्यांवर विश्वास ठेवणाऱ्या असतात. Putnam (2000) यांनी “social capital” या संकल्पनेतून दाखवून दिले आहे की, ज्या समाजात विश्वास, सहभाग आणि परस्पर संबंध मजबूत असतात, त्या समाजात गुन्हेगारी, हिंसा आणि सामाजिक तणाव कमी असतो. सामाजिक संलग्नता ही केवळ वैयक्तिक मानसिक आरोग्याचीच नव्हे, तर संपूर्ण समाजाच्या आरोग्याची खूण आहे. सामाजिक तुटलेपण वाढले की समाजात अविश्वास, ध्रुवीकरण आणि असंवेदनशीलता वाढते.

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न नसणे ही आधुनिक काळातील एक “अदृश्य महामारी” म्हणता येईल. तंत्रज्ञानामुळे संपर्क वाढला असला तरी मानवी नात्यांची गुणवत्ता टिकवणे ही आजची खरी आव्हाने आहेत. म्हणूनच सामाजिक संलग्नता ही लक्झरी नसून मानवी अस्तित्वाची मूलभूत गरज आहे—व्यक्तीसाठीही आणि समाजासाठीही.

समारोप:

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न असणे ही मानवी जीवनाची मूलभूत गरज आहे, लक्झरी नाही. आधुनिक जीवनशैलीत तंत्रज्ञान, स्पर्धा आणि वेग यामुळे माणूस माणसापासून दूर जात असला, तरी मानसिक आरोग्य, सामाजिक सलोखा आणि अर्थपूर्ण जीवनासाठी सामाजिक संलग्नता अपरिहार्य आहे. शेवटी एवढेच म्हणता येईल की, माणूस किती लोकांमध्ये राहतो यापेक्षा, तो किती लोकांशी जोडलेला आहे हे अधिक महत्त्वाचे आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.

Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. Basic Books.

Cacioppo, J. T., & Patrick, W. (2008). Loneliness: Human Nature and the Need for Social Connection. W. W. Norton.

Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310–357.

Cooley, C. H. (1902). Human Nature and the Social Order. New York: Scribner.

Erikson, E. H. (1950). Childhood and Society. Norton.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crisis. Norton.

Holt-Lunstad, J., Smith, T. B., & Layton, J. B. (2010). Social relationships and mortality risk: A meta-analytic review. PLoS Medicine, 7(7).

Holt-Lunstad, J., Smith, T. B., Baker, M., Harris, T., & Stephenson, D. (2015). Loneliness and social isolation as risk factors for mortality. Perspectives on Psychological Science, 10(2), 227–237.

Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4), 370–396.

Mehrabian, A. (1971). Silent Messages. Wadsworth.

Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.

Rosenberg, M. (1965). Society and the Adolescent Self-Image. Princeton University Press.

Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The Social Psychology of Intergroup Relations.

Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Basic Books.

Weiss, R. S. (1973). Loneliness: The Experience of Emotional and Social Isolation. MIT Press.