ऑन-जॉब-ट्रेनिंग | OJT

 

ऑन-जॉब-ट्रेनिंग (OJT)

वर्तमान काळात शिक्षण ही संकल्पना केवळ पुस्तकापुरती मर्यादित राहिलेली नाही. बदलत्या औद्योगिक, सामाजिक व मानसिक गरजांमुळे शिक्षणाची चौकटही लवचिक आणि प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित बनवली जात आहे. या अनुषंगाने, On-Job Training (OJT) ही संकल्पना अधिकाधिक महत्त्वाची ठरत आहे. OJT म्हणजे प्रशिक्षणार्थी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या पदवी पर्यंतच्या शैक्षणिक विषयाशी संबंधित प्रत्यक्ष कार्यस्थळी अनुभव घेण्याची संधी देणारी प्रणाली. यामध्ये विद्यार्थी एखाद्या संस्थेत, कार्यालयात, सामाजिक संस्थेत किंवा संबंधित क्षेत्रातील कार्यस्थळी ठरावीक कालावधीत प्रत्यक्ष काम करतो आणि व्यावसायिक कार्यपद्धती, संवाद कौशल्य, निरीक्षण व विश्लेषण हे गुण प्रत्यक्ष कृतीतून शिकतो.

मानसिक विकार समजून घेण्याची चौकट | Framework to understand Mental Disorder

 

मानसिक विकार समजून घेण्याची चौकट | Framework Mental Disorder

मानसिक आरोग्य हे केवळ आजारांच्या अभावाचे मापन नव्हे, तर व्यक्तीचे विचार, भावना, आणि वर्तन हे समाजाशी, संस्कृतीशी व व्यक्तीच्या दैनंदिन आयुष्याशी किती सुसंगत आहेत, यावरही त्याचे मापन होते. मानसिक आरोग्याच्या अडचणी ओळखण्याकरिता व त्या समजून घेण्यासाठी आधुनिक मानसोपचारशास्त्रात काही मूलभूत निकष वापरले जातात. या निकषांपैकी चार अत्यंत महत्त्वाचे घटक म्हणजे विचलन (Deviance), मनस्ताप (Distress), कार्यात्मक बिघाड (Dysfunction) आणि धोका (Danger) हे चार “D” म्हणून ओळखले जातात.

वैयक्तिक सुसंगत मानसोपचार | Personalized or Tailored Psychotherapy

 

वैयक्तिक सुसंगत मानसोपचार

"One size does not fit all" ही इंग्रजीतली म्हण, मानसिक आरोग्याच्या उपचारांसाठी अक्षरशः लागू होते. प्रत्येक व्यक्तीची मानसिक संरचना, तिचा अनुभव, तिचं सामाजिक-सांस्कृतिक वातावरण वेगळं असतं. त्यामुळे सगळ्यांना एकाच प्रकारच्या मानसोपचार पद्धतीचा अवलंब करणं अकार्यक्षम ठरू शकतं. हीच बाब लक्षात घेऊन मानसोपचार क्षेत्रात "वैयक्तिकरित्या सुसंगत मानसोपचार" (Personalized or Tailored Psychotherapy) ही संकल्पना पुढे आली आहे. ही संकल्पना म्हणजे अशा उपचारपद्धतीचा अवलंब जो रुग्णाच्या व्यक्तिगत गरजा, वैशिष्ट्ये, मानसिक प्रक्रियांचा ढाचा, सामाजिक आधार आणि सांस्कृतिक घटक लक्षात घेऊन तयार केला जातो.

CBT मानसोपचार पद्धती | Cognitive Behavioural Therapy

 

CBT मानसोपचार पद्धती

बोधनिक वर्तन उपचार पद्धती, म्हणजेच Cognitive Behavioural Therapy (CBT), ही एक वैज्ञानिक पद्धतीने सिद्ध झालेली मानसोपचार पद्धत आहे. या थेरपीमध्ये व्यक्तीच्या विचारसरणी (cognition) आणि वर्तन (behavior) यावर विशेष भर दिला जातो. CBT च्या मते, एखाद्या व्यक्तीच्या भावना (emotions) आणि कृती (actions) या थेट तिच्या विचारांवर (thoughts) अवलंबून असतात. म्हणजेच, व्यक्ती एखाद्या परिस्थितीकडे कशी पाहते, त्यावर तिच्या भावना आणि प्रतिसाद ठरतात (Beck, 1976).

उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती सतत स्वतःला "मी निकृष्ट आहे" किंवा "मी अपयशी आहे" असे नकारात्मक विचार करत असेल, तर ती व्यक्ती अवसादाच्या (depression) किंवा चिंता विकारांच्या (anxiety disorders) विळख्यात अडकू शकते. अशा परिस्थितीत ती समाजापासून दूर राहू लागते, तिचा आत्मविश्वास कमी होतो आणि ती अनेकदा चुकीच्या पद्धतीने समस्या हाताळते. त्यामुळे CBT मध्ये अशा नकारात्मक आणि अविवेकी विचारांची (irrational or distorted thoughts) ओळख करून त्यांचं विश्लेषण केलं जातं, आणि त्याऐवजी अधिक विवेकी, सकारात्मक विचार विकसित करण्यावर भर दिला जातो (Beck, 1995; Dobson, 2010).

सुप्त मनाची शक्ती: एक अद्भुत क्षमता | The power of your subconscious mind

 

सुप्त मनाची शक्ती: एक अद्भुत क्षमता

आपल्या जीवनातील बहुतांश निर्णय, सवयी आणि कृती आपल्या सुप्त मनावर अवलंबून असतात. सुप्त मन (Subconscious Mind) ही आपल्या विचारांवर, भावनांवर आणि कृतींवर गाढ परिणाम करणारी एक अतिशय प्रभावी मानसिक शक्ती आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण अनेक गोष्टी जाणीवपूर्वक ठरवतो, परंतु त्यापेक्षा अधिक प्रमाणात आपले वर्तन आणि सवयी सुप्त मनाने नियंत्रित केल्या जातात. डॉ. जोसेफ मर्फी यांच्या The Power of Your Subconscious Mind (1963) या पुस्तकाने या संकल्पनेला मोठ्या प्रमाणावर प्रसिद्धी दिली. त्यांच्या मते, आपल्या सुप्त मनाचे योग्यप्रकारे आकलन आणि वापर केल्यास यश, आनंद, आरोग्य आणि समृद्धी प्राप्त होऊ शकते.

वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार : एक वैचारिक अत्याचार

वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार : एक वैचारिक अत्याचार

एका रविवारी सकाळी आपल्या व्यस्त आयुष्यातून वेळ काढत, आपण एका विद्वान वक्त्याच्या भाषणाला जाण्याचे ठरवतो. विषय रोचक असतो, समाज, शिक्षण, किंवा आपल्याला अंतर्मुख करणारा एखादा सामाजिक प्रश्न. आपण वेळेआधी पोहोचतो, निश्चित ठिकाणी बसतो, आणि कार्यक्रम सुरू होण्याची उत्सुकतेने वाट पाहतो. परंतु, ठरलेली वेळ उलटूनही मंच रिकामाच असतो. कार्यक्रम 30-40 मिनिटे उशिरा सुरू होतो. नंतर जेव्हा वक्ता भाषणाला सुरुवात करतो, तेव्हा सुरुवातीला त्याचे विचार प्रगल्भ वाटतात, परंतु थोड्याच वेळात भाषण भरकटते पुनरुक्ती, विषयांतर, अंतहीन किस्से... आणि मग एक तास, दोन तास… वेळ हरवलेली असते. श्रोत्यांचे लक्ष हलकेच ढळते, चेहऱ्यावर कंटाळवाण्या भावछटा उमटतात. काहीजण आपले घड्याळ तपासतात, काहीजण निमूट कार्यक्रम सोडून निघून जातात.

एकांताचे वैभव की एकाकीपणाचा बोझा: Loneliness and Isolation

 

एकांताचे वैभव की एकाकीपणाचा बोझा: Loneliness and Isolation

एका घनदाट जंगलाच्या कुशीत, हिमालयाच्या पायथ्याशी एक लहानशी गुफा होती. त्या गुफेत ऋषी मौनगिरी नामक एक जेष्ठ तपस्वी अनेक वर्षांपासून ध्यान करत होते. गावातील लोक त्यांच्या शांततेला वंदन करत आणि अधूनमधून त्यांच्याकडून मार्गदर्शन घेत.

एक दिवस, आरव नावाचा तरुण त्या गुफेकडे आला. त्याच्या डोळ्यांत थकवा होता, चेहऱ्यावर अस्वस्थता. "गुरुदेव, मी खूप लोकांत राहतो, खूप मित्र-मैत्रिणी आहेत, सोशल मीडियावर हजारो फॉलोअर्स आहेत. पण तरीही आतून खूप एकटं वाटतं. तुम्ही इथे गुफेत एकटे राहता, तरी तुमच्यामध्ये शांती दिसते. हे कसं शक्य आहे?"

ऋषी मौनगिरी मंद स्मित करत म्हणाले,

शिकलेली असहाय्यता: मानसिक गुलामगिरी | Learned Helplessness

 

शिकलेली असहाय्यता (Learned Helplessness): मानसिक गुलामगिरी

एका गावात एक प्रसिद्ध सर्कस होती, जिथे प्रेक्षकांना आकर्षित करणारे विविध प्राणी होते—सिंह, वाघ, घोडे आणि सर्वात मोठा आणि ताकदवान हत्ती. हा हत्ती सर्कशीतील सर्वात महत्त्वाचा आणि आकर्षक प्राणी होता. त्याचे प्रेक्षकांवर जबरदस्त प्रभाव पडे. तो मोठा, बलवान आणि शक्तिशाली होता, तरीही तो एका साध्या, नाजूक दोरखंडाने एका खांबाला बांधलेला असे.

कारण सर्कशीत आल्यावर तो लहान असताना एक बळकट दोरखंड वापरून एका मोठ्या खांबाला बांधले गेले होते. सुरुवातीच्या दिवसांत त्याने सुटण्यासाठी जोरदार संघर्ष केला. तो संपूर्ण ताकद लावून दोरखंड तोडण्याचा प्रयत्न करी, पण त्याचे छोटे, कमकुवत शरीर पुरेसे सामर्थ्यवान नव्हते. तो जोरजोरात ओढायचा, जोर लावायचा, कधी बसायचा, कधी धावण्याचा प्रयत्न करायचा—पण शेवटी प्रत्येक वेळी त्याला अपयशच यायचे.

पंचकोशाचा शोध आणि व्यक्तिमत्व विकास

 

पंचकोशाचा शोध आणि व्यक्तिमत्व

केंद्रीय शिक्षण मंत्रालयाने नुकताच शालेय शिक्षणाच्या राष्ट्रीय शैक्षणिक आराखडय़ाचा मसुदा प्रसिद्ध केला असून त्यावर पालक, विद्यार्थी, शिक्षक, शिक्षणतज्ज्ञ, अभ्यासक यांच्याकडून हरकती, सूचना मागवण्यात आल्या आहेत. या आराखडय़ात ३ ते १८ वयोगटाच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजा, अध्ययन-अध्यापन पद्धती, शैक्षणिक साहित्य, शिक्षणाचे विविध टप्पे यांचा समावेश आहे. प्राचीन भारतातील तत्त्वज्ञानाची बैठक हा विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानाचा खरा स्रोत असल्याचे नमूद करून सहा प्रमाणांवर अभ्यासक्रमात भर देण्यात आला आहे. तसेच पंचकोश विकासाच्या माध्यमातून मुलांच्या मनोविकासालाही महत्त्व देण्यात आले आहे. देशातील समृद्ध, सांस्कृतिक वारसा आणि परंपरांच्या माध्यमातून भारतीयत्व समजून घेण्यावर, आयुर्वेद आणि योग शिकण्यावर भर देण्यात आला आहे.

महाराष्ट्राचे शालेय शिक्षण धोरण 2025

 महाराष्ट्राचे शालेय शिक्षण धोरण 2025

महाराष्ट्राच्या शालेय शिक्षण धोरणाचा उद्देश राज्यातील शिक्षणव्यवस्था सुधारणे, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) सोबत समन्वय साधणे आणि विद्यार्थ्यांना आधुनिक कौशल्यांसह शिक्षण प्रदान करणे हा आहे. हे धोरण अभ्यासक्रम सुधारणा, परीक्षा प्रणालीतील बदल, शिक्षक प्रशिक्षण, मूल्यमापन पद्धती, तांत्रिक सुधारणा आणि शाळांच्या भौतिक सुविधा यावर केंद्रित आहे.

शालेय विद्यार्थ्यांचे व्यत्यय आणणारे वर्तन | Disruptive Behaviour

 

शालेय विद्यार्थ्यांचे व्यत्यय आणणारे वर्तन | Disruptive Behaviour

शालेय शिक्षण हा विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, सामाजिक आणि नैतिक जडणघडणीचा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा असतो. या काळात मुलांच्या वर्तनाचा विकास वेगाने होतो आणि विविध प्रकारचे वर्तनप्रकार दिसून येतात. यामध्ये काही विद्यार्थ्यांचे वर्तन त्रासदायक किंवा व्यत्यय आणणारे (Disruptive Behaviour) असते, जे त्यांच्या स्वतःच्या शैक्षणिक प्रगतीला अडथळा आणते तसेच शिक्षक आणि वर्गातील इतर विद्यार्थ्यांसाठीही त्रासदायक ठरते.

डिजिटल युगातील विचार करण्याची शक्ती

 

डिजिटल युगातील विचार करण्याची शक्ती

आजच्या डिजिटल युगात, जेव्हा माहिती एका क्लिकवर सहज उपलब्ध आहे, तेव्हा एक महत्त्वाचा प्रश्न उद्भवतो: आपण आपल्या मुलांना विचार करायला कसे शिकवायचे? ChatGPT, Copilot, DeepSeek आणि Google सारख्या शोध इंजिनसह, विद्यार्थ्यांना उत्तर त्वरित मिळते. पण त्वरित माहिती उपलब्ध होणे त्यांच्या विचारशक्तीसाठी फायदेशीर आहे की अडथळा?

शिक्षण नेहमीच विद्यार्थ्यांना विश्लेषण, व्याख्या आणि ज्ञानाची अंमलबजावणी करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये प्रदान करण्यावर केंद्रित राहिले आहे. मात्र, ज्ञान संपादन करण्याच्या पद्धती गेल्या काही दशकांत मोठ्या प्रमाणात बदलल्या आहेत. पारंपरिक संशोधन पद्धती जसे पुस्तके वाचणे, चर्चेत भाग घेणे आणि चुकांमधून शिकणे आता डिजिटल तंत्रज्ञानाने बदलल्या आहेत. जरी ही डिजिटल साधने आपल्या सोयीने उपलब्ध असतात आणि आपली कार्यक्षमता वाढवतात, तरीही ती विद्यार्थ्यांच्या सखोल बोधात्मक प्रक्रियेत गुंतून राहण्यास अडथळा आणू शकतात.

सोशल लिसनिंग: समाज माध्यमावरील चर्चेचे निरीक्षण | Social Listening

 

सोशल लिसनिंग: समाज माध्यमावरील चर्चेचे निरीक्षण

डिजिटल युगात सोशल मीडिया केवळ संवादाचे साधन राहिले नसून, तो व्यवसाय, संशोधन आणि धोरणात्मक निर्णयांसाठी महत्त्वाचा स्रोत बनला आहे. सोशल लिसनिंग (Social Listening) ही अशा चर्चांवर बारकाईने लक्ष ठेवण्याची आणि त्यातून उपयुक्त माहिती मिळवण्याची प्रक्रिया आहे. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर ग्राहक, संशोधक आणि धोरणनिर्माते आपले विचार, भावना आणि ट्रेंड शेअर करतात, आणि असे हे डेटाचे भांडार समाजाच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकते. सोशल लिसनिंगचा उपयोग व्यवसायांना ग्राहकांच्या गरजा समजून घेण्यासाठी, संशोधकांना जनमताचा अभ्यास करण्यासाठी आणि धोरणकर्त्यांना महत्त्वपूर्ण निर्णय घेण्यासाठी करता येतो. याशिवाय, संकट व्यवस्थापन, ब्रँड मॉनिटरिंग आणि स्पर्धात्मक विश्लेषण यासाठीही हे तंत्रज्ञान प्रभावी ठरते.

सुख, दुःख आणि आनंद: वेळेच्या अनुभूतीचे अंतरंग |

 

सुख, दुःख आणि आनंद: वेळेच्या अनुभूतीचे अंतरंग

वेळ ही सापेक्ष संकल्पना आहे. तिची अनुभूती प्रत्येकाच्या मानसिक व भावनिक अवस्थेनुसार बदलते. "सुखात वेळ लवकर निघून जातो, दुःखात वेळ लवकर जात नाही, पण आनंदात वेळ शून्य होऊन जाते." या वाक्यात वेळेच्या अनुभूतीच्या विविध छटा दिसतात. वेळेचा वेग हा आपली मानसिकता, भावनात्मक परिस्थिती आणि अनुभूतींवर अवलंबून असतो. मानसशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि न्यूरोसायन्सच्या अभ्यासांमधून वेळेच्या अनुभूतीसंबंधी अनेक महत्त्वाचे निष्कर्ष नोंदवले गेले आहेत.

उच्च शिक्षणातील शैक्षणिक कामगिरी मूल्यमापनातील महत्त्वपूर्ण बदल | Holistic Teacher Appraisal Norms

 

उच्च शिक्षणातील शैक्षणिक कामगिरी मूल्यमापनातील महत्त्वपूर्ण बदल

भारताच्या उच्च शिक्षण व्यवस्थेत शिक्षकांचे मूल्यमापन हा शिक्षण गुणवत्ता सुधारण्यासाठी एक महत्त्वाचा घटक आहे. पारंपरिक मूल्यमापन पद्धतीत केवळ संशोधन व प्रकाशनांवर भर दिला जात होता. मात्र, विद्यापीठ अनुदान आयोग (UGC) ने नव्या Holistic Teacher Appraisal Norms मध्ये शिक्षकांच्या कार्यक्षेत्राचा NEP-2020 च्या धरतीवर व्यापक विचार केला असून, अध्यापन, संशोधन, सामाजिक सहभाग, व्यावसायिक विकास आणि विद्यार्थी-पालक अभिप्राय यासारख्या घटकांचा समावेश करण्यात आला आहे. या नव्या मार्गदर्शक तत्त्वांमुळे शैक्षणिक गुणवत्ता सुधारण्यास मदत होईल आणि केवळ संशोधन व प्रकाशनांवर आधारित मूल्यमापनाची पारंपरिक प्रणाली बदलली जाईल असे त्यात नमूद केलेले आहे.

आंतरराष्ट्रीय महिला दिन: इतिहास आणि महत्त्व | International Women's Day

 

आंतरराष्ट्रीय महिला दिन: इतिहास आणि महत्त्व

एकदा राजू आणि त्याचे वडील आनंदराव गाडी चालवायला पुणे-मुंबई एक्सप्रेस हायवेवर गेले होते. राजू नुकताच गाडी शिकलेला होता आणि त्याला वेगाची खूपच हौस होती. वडील वारंवार सूचना करत होते – "राजू, वेग जरा कमी कर! हायवेवर स्पीड लिमिट पाळली पाहिजे!"

पण उत्साही राजूने त्यांच्या बोलण्याकडे दुर्लक्ष केले. एका वळणावर त्याचा ताबा सुटला आणि गाडी जोरात दरीच्या कडेवर आदळली. मोठा आवाज झाला. धूर आणि चिखलाच्या ढगात सगळं हरवलं.

      गाडीच्या आघाडीच्या सीटवर असलेले आनंदराव जागीच संपले. पण राजू रक्ताच्या थारोळ्यात जिवंत होता. आजूबाजूच्या लोकांनी ताबडतोब मदतीसाठी धाव घेतली. पोलिसांना आणि रुग्णवाहिकेला बोलावण्यात आले. त्याच्या आईला आणि नातेवाईकांना कळवण्यात आले.

दवाखान्यात धावपळ सुरू होती. डॉक्टरांनी तत्काळ ऑपरेशनची तयारी केली. राजूला ऑपरेशन थिएटरमध्ये नेण्यासाठी स्ट्रेचरवर टाकण्यात आले. त्याचवेळी त्याच्या डॉक्टर पालकांना कळवण्यात आले. थोड्याच वेळात एक डॉक्टर आत धावत आले. त्यांचा चेहरा काळजीने भरलेला होता. त्यांनी पेशंटकडे पाहिलं आणि त्यांच्या तोंडून सहज उद्गार निघाले –

"हे तर माझं मुलं आहे!"

बाल गुन्हेगारीचे परिणाम आणि उपाययोजना |

 

बाल गुन्हेगारीचे परिणाम आणि उपाययोजना

बाल गुन्हेगारी ही केवळ व्यक्तिगत समस्या नसून ती संपूर्ण समाजावर मोठा परिणाम टाकते. गुन्हेगारीच्या जगात एकदा प्रवेश झाल्यानंतर मुलांचे भवितव्य धोक्यात येते, कायदा-सुव्यवस्थेच्या समस्येत वाढ होते आणि समाजात असुरक्षितता निर्माण होते. खाली बाल गुन्हेगारीचे प्रमुख परिणाम सविस्तरपणे विशद करण्यात आले आहेत.

बाल गुन्हेगारी आणि त्याची कारणे | Juvenile Delinquency

 

बाल गुन्हेगारी आणि त्याची कारणे

बाल गुन्हेगारी म्हणजे 18 वर्षांखालील मुलांकडून केलेले कायद्याच्या चौकटीत बसणारे गुन्हे. हे गुन्हे चोरी, मारामारी, नशेचे सेवन, लैंगिक अत्याचार, खून किंवा सायबर गुन्ह्यांसारख्या स्वरूपाचे असू शकतात. भारतात जुवेनाईल जस्टिस (केअर अँड प्रोटेक्शन ऑफ चिल्ड्रन) अॅक्ट, 2015 नुसार 16-18 वयोगटातील मुलांसाठी गंभीर गुन्ह्यांमध्ये प्रौढांप्रमाणे शिक्षा होऊ शकते. बाल गुन्हेगारी वाढण्यामागे अनेक सामाजिक, आर्थिक आणि मानसिक कारणे आहेत.

समाज माध्यम वर्तन म्हणजे काय रे भाऊ? | Social Media Behaviour

 

"समाज माध्यम वर्तन म्हणजे काय रे भाऊ?

सध्याच्या डिजिटल युगात समाज माध्यमे (सोशल मीडिया) ही केवळ संवादाचे साधन राहिली नसून, ती व्यक्तीच्या वर्तनाचा, मानसिकतेचा आणि सामाजिक परस्परसंबंधांचा महत्त्वाचा भाग बनली आहेत. फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम, यूट्यूब आणि व्हॉट्सअॅप यांसारख्या प्लॅटफॉर्मवर व्यक्ती आपल्या विचारांचे, भावनांचे आणि ओळखीचे प्रदर्शन करतात. या आभासी जगात संवादाची नवी परिभाषा निर्माण झाली असून, त्याचा प्रभाव वैयक्तिक ओळख, सामाजिक नातेसंबंध आणि मानसिक आरोग्यावर पडत आहे.

समाज माध्यम वर्तन म्हणजे काय?

समाज माध्यम वर्तन म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचे सोशल मीडियावर (उदा. फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम, यूट्यूब, व्हॉट्सअॅप इत्यादी) केलेले आचार-विचार, संवाद आणि सहभाग. हे वर्तन वैयक्तिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक स्वरूपाचे असू शकते. समाज माध्यम वर्तनामध्ये माहिती शेअर करणे, प्रतिक्रिया देणे, संवाद साधणे, ट्रेंड्समध्ये सहभागी होणे आणि इतरांच्या पोस्टवर आपले मत आणि अभिप्राय दर्शवणे यांचा समावेश होतो.

मानसशास्त्रीय ट्रिगर: आपल्या विचारांवर आणि वर्तनावर होणारा अदृश्य प्रभाव | Psychological Triggers

 

मानसशास्त्रीय ट्रिगर: आपल्या विचारांवर आणि वर्तनावर होणारा अदृश्य प्रभाव

मानसशास्त्रीय ट्रिगर हे असे अदृश्य घटक आहेत ज्यामुळे अनेकदा आपल्याला जाणवण्यापूर्वीच आपले विचार, भावना आणि वर्तन आकार घेतात. हे ट्रिगर आपल्या जाणि‍वेच्या पृष्ठभागाखाली कार्यरत असतात, आपल्या निर्णयांवर प्रभाव टाकतात, जे आपण पूर्णपणे तर्कसंगत आणि स्व-निर्देशित समजतो. ओळखीचा लोगो पाहणे, एखाद्याच्या आवाजातील विशिष्ट सूर किंवा संदेशातील शब्दरचना, या किरकोळ वाटणाऱ्या गोष्टी आपल्या मानसिक आणि भावनिक अवस्थांवर खोल परिणाम करू शकतात.

Psychological Triggers: The Hidden Influences Behind Our Actions, Thoughts, and Behaviours या पुस्तकात पीटर हॉलिन्स यांनी या मानसशास्त्रीय यंत्रणांचा सखोल अभ्यास केला आहे आणि त्या विपणन (Marketing), जाहिरात, वैयक्तिक नातेसंबंध आणि स्व-सुधार यासारख्या जीवनाच्या विविध पैलूंमध्ये कशा प्रकारे वापरल्या जातात हे स्पष्ट केलेले आहे. या ट्रिगरची माहिती घेतल्याने आपण आपल्या निर्णयांवर अधिक नियंत्रण मिळवू शकतो आणि बाह्य शक्तींमुळे आपल्यावर परिणाम होण्यापासून स्वतःला वाचवू शकतो.

शाळा महाविद्यालयातील शिक्षण व्यवस्थेतून शिक्षण हद्दपार

 

शाळा महाविद्यालयातील शिक्षण व्यवस्थेतून शिक्षण हद्दपार

आज महावीर महाविद्यालयात प्राचार्य डॉ सुनीलकुमार लवटे सरांच्या अमृत महोत्सवी सत्कार समारंभाच्या मनोगतात सरांनी आजच्या शिक्षण प्रणालीबाबत काही निरीक्षणे नोंदविली जी मला खूप अस्वस्थ करणारी होती. आजच्या शिक्षण व्यवस्थेतून शिक्षणच गायब झालेले आहे की काय? अशी अवस्था झालेली आहे. प्रत्यक्षात शिक्षण हा कोणत्याही समाजाच्या प्रगतीचा कणा असतो. परंतु, आधुनिक शिक्षण व्यवस्थेमध्ये शाळा आणि महाविद्यालये शिक्षण केंद्र न राहता व्यवसायिक केंद्र बनली आहेत. परिणामी, विद्यार्थ्यांचे औपचारिक शिक्षणाकडे दुर्लक्ष होत आहे. NEET आणि CET सारख्या स्पर्धा परीक्षा, खाजगी शिकवणीचे प्रस्थ, विद्यार्थ्यांची उदासीनता आणि बेरोजगारीमुळे शिक्षण व्यवस्थेवर मोठा परिणाम झाला आहे. या लेखात या सर्व घटकांचा सखोल आढावा घेतला आहे.

लुसिफर इफेक्ट: चांगले लोक वाईट कृत्ये का करतात

 

लुसिफर इफेक्ट: चांगले लोक वाईट कृत्ये का करतात

अलीकडच्या काळात भारतात सोशल मीडियावर अफवा पसरवल्यामुळे अनेक ठिकाणी निर्दोष लोकांना जमावाने ठार मारले आहे. यामध्ये प्रमुख भूमिका WhatsApp, Facebook आणि इतर सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मची राहिली आहे. या घटनांमध्ये भीती, असुरक्षितता, जातीय आणि धार्मिक मतभेद तसेच कायद्यावरील अविश्वास यांचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसतो.

झारखंड मॉब लिंचिंग (2018) – बालचोरीच्या अफवांमुळे निर्दोषांची हत्या

मे 2018 मध्ये झारखंडच्या ग्रामीण भागात WhatsApp वर एक अफवा मोठ्या प्रमाणावर पसरली. या अफवेनुसार, काही लोक गावातील लहान मुलांचे अपहरण करून त्यांची तस्करी करत होते. अनेक गावांमध्ये ही अफवा पसरत असताना लोकांमध्ये भीती निर्माण झाली. 17 मे 2018 रोजी, झारखंडच्या खरसावन आणि सरायकेला जिल्ह्यात, चार स्थानिक युवक एका गाडीने प्रवास करत होते. गावकऱ्यांनी त्यांना बालचोरी करणारे समजून थांबवले आणि त्यांना मारहाण सुरू केली. कोणताही पुरावा नसताना, अफवेच्या आधारावर हजारोंच्या जमावाने त्यांना बेदम मारहाण केली आणि जागीच ठार मारले.

खरा धर्म: आत्मज्ञानाचा शोध आणि आंतरिक जागरूकता

 

खरा धर्म: आत्मज्ञानाचा शोध आणि आंतरिक जागरूकता

धर्म हा केवळ विशिष्ट संप्रदाय, परंपरा किंवा धार्मिक विधी पाळण्याचा विषय नसून, तो व्यक्तीच्या आत्मज्ञानाचा आणि सत्यशोधनाचा मार्ग आहे. धर्माची खरी संकल्पना म्हणजे आपल्या अस्तित्वाचा, उद्दीष्टाचा आणि नैतिक जबाबदारीचा शोध घेणे. आधुनिक समाजात धर्म हा मुख्यतः सामाजिक ओळख म्हणून पाहिला जातो, परंतु तो मूळतः व्यक्तीच्या आंतरिक शोधाशी आणि आत्मसाक्षात्काराशी संबंधित आहे.

‘धर्म’ ही संकल्पना जगात इतिहासकालापासून ते आजतागायत धुमाकूळ घालत आलेली आहे. याचे प्रमुख कारण म्हणजे धर्म या संकल्पनेसंबंधी बहुतेक लोकांत प्रचंड अज्ञान दिसून येते. सखोल धर्माचा अभ्यास करणारे लोक हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकेच दिसून येतात. कुणीतरी एखाद्या माणसाने देवा-धर्माच्या नांवाखाली काहीतरी सांगावे व त्यावर डोळे मिटून विश्‍वास ठेवावा, असाच प्रकार सर्वत्र चाललेला दिसून येतो. सांगणारा किती ज्ञानी आहे, त्याचा हेतु विवेकी आहे की अविवेकी, स्वार्थ बुध्दीने सांगतो आहे की लोकांच्या कल्याणासाठी सांगतो आहे, याचा विचार सर्वसाधारणपणे लोक करताना दिसत नाहीत. कोणावर तरी विश्‍वास ठेवला जातो त्याची परिणती प्रथम श्रध्देत होते व नंतर अंधश्रध्देत होते. थोडक्यात. धर्माबद्दलच्या अज्ञानातून अहंकार, अभिमान, अंधश्रध्दा, अविचार, असूया व द्वेष निर्माण होऊन अखिल मानवजात अधोगतीच्या दिशेने वाटचाल करीत आहे, ही आज मोठी खेदाची गोष्ट आहे.

धर्म हा संस्कृत शब्द ‘धृ’ धातूपासून बनला असून त्याचा अर्थ आहे - धरून ठेवणे, आधार देणे. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार धर्म हा स्व‍त्वाचा आणि विश्वाच्या सत्याचा शोध घेण्याचा मार्ग आहे.

स्वामी विवेकानंद म्हणतात, “धर्म हा केवळ विधी आणि प्रथा नव्हे, तर तो स्व-ज्ञान आणि मानवकल्याणाचा मार्ग आहे.”

संयम आणि सहिष्णुता: मानसशास्त्रीय विश्लेषण

 

संयम आणि सहिष्णुता: मानसशास्त्रीय विश्लेषण  

भगवान महावीर आणि गौतम बुद्ध हे राजघराण्यात जन्मलेले असूनही त्यांनी ऐहिक सुखांचा त्याग करून संन्यास घेतला. ही अतिशय मोठी संयमाची परीक्षा होती. मनाच्या स्थैर्यासाठी आणि आत्म-संयमनासाठी त्यांनी कठोर तपस्या केली. त्यांची शिकवण हीच सहिष्णुता आणि संयमाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. सम्राट अशोक यांच्याकडे प्रचंड सैन्यबळ आणि संपूर्ण भारतावर सत्ता असूनही, कलिंगच्या युद्धानंतर त्यांनी हिंसेचे भयावह परिणाम पाहिले. हा मानसिक आघात सहन करत त्यांनी आपले जीवन बदलले आणि अहिंसेचा मार्ग स्वीकारला. त्यांच्या जीवनातील हा बदल म्हणजे संयम आणि सहिष्णुतेचे महत्त्व अधोरेखित करणारा एक उत्कृष्ट आदर्श आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज यांना बालपणापासून संघर्षमय जीवनामुळे त्यांना मानसिक ताकद मिळवली. गुरू संतांचे विचार व माता जिजाऊंच्या शिकवणींमुळे त्यांच्यात संयम आणि सहिष्णुतेची जाणीव निर्माण झाली. शत्रूंनी कितीही संकटे उभी केली तरी योग्य वेळी संयम बाळगून त्यांनी संघर्ष केला आणि आदर्श राजसत्ता प्रस्थापित केली.

तर्कदोष (Logical Fallacies) आणि त्यांचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण

 

तर्कदोष (Logical Fallacies) आणि त्यांचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण

तर्कदोष म्हणजे तर्कशास्त्रातील अशा चुका ज्या युक्तिवादाच्या सुसंगतीवर परिणाम करतात. या चुका दैनंदिन संभाषणांमध्ये, शैक्षणिक चर्चांमध्ये आणि मानसशास्त्रासारख्या व्यावसायिक क्षेत्रांतही दिसू शकतात. हे तर्कदोष अनेकदा बोधनिक पूर्वग्रह (cognitive biases), भावनिक प्रभाव (emotional influences), सामाजिक दबाव (social pressures)  सामाजिक परिस्थिती (social conditioning) किंवा सारासार विचार कौशल्यांचा अभाव (lack of critical thinking skills) यामुळे उद्भवतात, ज्यामुळे लोक चुकीच्या दृष्टिकोनांचा स्वीकार करतात. तर्कदोष समजून घेणे चिकित्सक विचार करण्याच्या क्षमतेसाठी, मानसशास्त्रीय संशोधन सुधारण्यासाठी आणि मानसिक आरोग्याविषयी सूक्ष्म निर्णय घेण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

भारतीय तत्त्वज्ञानात तर्कदोष ओळखण्याचा आणि विश्लेषण करण्याचा मोठा वारसा आहे. न्यायशास्त्राचे जनक मानले जाणारे महर्षी गौतम यांनी "न्यायसूत्र" या ग्रंथात युक्तिवाद, तर्क, आणि प्रमाणांचा (Means of Knowledge) सखोल अभ्यास केला. त्यांनी "हेत्वाभास" (हेतु + आभास) म्हणजेच भ्रामक तर्क किंवा भ्रांती यांचे विश्लेषण केले. मध्यमक शून्यवादाचे प्रवर्तक नागार्जुन (बौद्ध तत्त्वज्ञान) यांनी तर्काच्या मर्यादा स्पष्ट करताना अनेक भ्रांती दाखवून दिल्या. त्यांनी "चतुष्कोटी" (Tetralemma) या तर्कशास्त्राच्या माध्यमातून तर्कशुद्ध विचारांचे आणि त्यांच्या विसंगतींचे विश्लेषण केले. जैन न्यायशास्त्रात सापेक्ष दृष्टिकोन (Anekāntavāda) मांडला आहे, ज्यात तर्काच्या मर्यादा आणि संभाव्य भ्रांती स्पष्ट केल्या आहेत. त्यांनी "स्याद्वाद" आणि "नयवाद" या संकल्पनांच्या मदतीने वस्तुस्थितीचे विविध पैलू दाखवून दिलेले आहेत.

मूल्य प्रवाह 2.0: मूल्याधारित शिक्षणासाठी आराखडा | Mulya Pravah 2.0

 

मूल्य प्रवाह 2.0: मूल्याधारित शिक्षणासाठी आराखडा

उच्च शिक्षणात नैतिक मूल्यांना चालना देण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलत, विद्यापीठ अनुदान आयोगाने (UGC) मूल्य प्रवाह 2.0 ची सुरुवात केली आहे. हा नवीन मार्गदर्शक तत्त्व संच विविध शैक्षणिक संस्थांमधील पक्षपात, लैंगिक शोषण आणि लिंगभेद यांसारख्या अनैतिक प्रथांच्या विरोधात करण्यात आलेल्या सर्वेक्षणांवर आधारित आहे.

मूल्य प्रवाह 2.0 हे 2019 मध्ये UGC द्वारे सादर केलेल्या मूळ मूल्य प्रवाह मार्गदर्शक तत्त्वांचे सुधारित संस्करण आहे. याचा मुख्य उद्देश संपूर्ण भारतातील उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये मानवी मूल्ये आणि व्यावसायिक नैतिकता वाढवणे हा आहे. तसेच, हे तत्त्वज्ञान संस्थांमध्ये प्रामाणिकपणा, जबाबदारी आणि पारदर्शकता यांची संस्कृती निर्माण करणे आहे.

शिक्षण हे केवळ बौद्धिक क्षमतांचे विकसन करण्यापुरते मर्यादित नसून त्याच्या माध्यमातून नैतिक व नैतिक संकल्पनांचा समावेश करणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. मूल्य शिक्षणाच्या गरज अधोरेखित करत, मूल्य प्रवाह 2.0 हा एक व्यापक आराखडा म्हणून पुढे आला आहे. हा दस्तऐवज शिक्षक, धोरणकर्ते आणि संस्थांना मार्गदर्शन करण्यासाठी तयार केला आहे, ज्याद्वारे विद्यार्थ्यांमध्ये नीतिमत्ता, राष्ट्रीय अभिमान आणि सामाजिक जबाबदारी रुजवली जाईल.