कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

 

कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

नियतीवाद ही तत्त्वज्ञान, विज्ञान, आणि मानसशास्त्र यामध्ये खोलवर रुजलेली संकल्पना आहे, जी असा दावा करते की मानवी जीवनातील प्रत्येक घटना, निर्णय, आणि कृती पूर्वनिर्धारित (predetermined) असतात आणि त्या विशिष्ट कारण-परिणामांच्या (cause-effect) साखळीतून घडतात. या दृष्टिकोनानुसार, जगातील प्रत्येक घटनेमागे काही विशिष्ट कारण असते, आणि त्या कारणांनुसारच परिणाम अपरिहार्यपणे घडतात (Kane, 1996). यामुळे, मानवी स्वातंत्र्य ही केवळ एक भास आहे, जी आपल्या अज्ञानामुळे निर्माण होते. उदाहरणार्थ, आपल्याला आपले भविष्यातील निर्णय “स्वतः घेतलेले” वाटतात, पण प्रत्यक्षात ते आपल्या भूतकाळातील अनुभव, परिस्थिती, जैविक रचना, आणि नैसर्गिक नियमांच्या आधारे आधीच निश्चित झालेले असतात.

नियतीवादाचा विचार अनेक क्षेत्रांत दिसतो, प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातील कर्मसिद्धांतापासून ते पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञांच्या यांत्रिक विश्वदृष्टीपर्यंत. यामुळे नियतीवाद हा केवळ तात्त्विक विषय न राहता वैज्ञानिक, मानसशास्त्रीय, आणि नैतिक विचारांचा केंद्रबिंदू ठरतो.

प्रेम एक अजब रसायन | Psychology of Love

 

प्रेम एक अजब रसायन 

"प्रेम म्हणजे प्रेम असतं, तुमचं आणि आमचं सेम असतं" ही ओळ कवी मंगेश पाडगावकर यांच्या कवितेतील आहे. या ओळींमागे कवीचा असा दृष्टिकोन आहे की, प्रेम ही एक Universal भावना आहे, जी कोणत्याही परिस्थितीत, कोणत्याही व्यक्तीसाठी सारखीच असते. प्रेम ही मानवी भावविश्वातील सर्वात सूक्ष्म आणि त्याचवेळी सर्वात सामर्थ्यशाली भावना आहे. हे एक असं भावनिक ऊर्जाकेंद्र आहे जे माणसाला केवळ स्वतःपुरतंच मर्यादित ठेवत नाही, तर ते इतरांच्या वेदना, आनंद, गरजा आणि अस्तित्व यांच्याशी जोडते. जेव्हा माणूस प्रेम अनुभवतो, तेव्हा त्याचं आत्मकेंद्रित जग थोडं खोलवर हलतं आणि तो ‘स्व’च्या पलीकडे जाण्याचा प्रयत्न करत. प्रेमामुळे माणसात करुणा (compassion), परानुभूती (empathy), समर्पण (devotion) आणि दुसऱ्याला समजून घेण्याची वृत्ती निर्माण होते.

मानसशास्त्रात प्रेमाला केवळ भावना म्हणून न पाहता, एक मूलगामी जीवनदृष्टी (way of being) म्हणूनही समजलं जातं (Fromm, 1956). जर्मन मानसशास्त्रज्ञ एरिक फ्रॉम यांनी The Art of Loving या ग्रंथात प्रेमाला कला मानलं आहे जिचं प्रशिक्षण, शिस्त, ज्ञान आणि संयम आवश्यक आहे. त्यांच्यानुसार प्रेम म्हणजे एक सक्रिय, क्रियाशील वृत्ती असून, केवळ भावनिक प्रतिक्रिया नाही. ही एक समर्पणशील, जबाबदारीने युक्त, आणि दुसऱ्याला सन्मान देणारी वृत्ती आहे.

अध्यापनशास्त्र, प्रौढशिक्षण आणि स्वयं-अधिगम | Pedagogy, Andragogy, & Heutagogy

 

अध्यापनशास्त्र, प्रौढशिक्षण आणि स्वयं-अधिगम | Pedagogy, Andragogy, & Heutagogy

शिक्षण ही मानवी समाजाच्या प्रगतीची मूलभूत गरज आहे. परंतु प्रत्येक वयाच्या टप्प्यावर शिकण्याच्या पद्धतीत फरक असतो. बालक, प्रौढ आणि स्वयंप्रेरित शिकणारे व्यक्ती यांना शिकवण्याच्या प्रक्रिया वेगळ्या असतात. या प्रक्रियांचे सैद्धांतिक अधिष्ठान म्हणजेच अध्यापनशास्त्र (Pedagogy), प्रौढशिक्षण (Andragogy) आणि स्वयं-अधिगम (Heutagogy) होय. या संकल्पनांचा अभ्यास करणे शिक्षणशास्त्राच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

अध्यापनशास्त्र (Pedagogy): एक शास्त्रीय दृष्टिकोन

"Pedagogy" ही संकल्पना ग्रीक भाषेतील दोन मूलभूत शब्दांपासून उद्भवली आहे, "paid", म्हणजे बालक आणि "agogos", म्हणजे मार्गदर्शक किंवा नेता. या दोन्ही शब्दांच्या संयोगातून तयार झालेला "paidagogos" हा शब्द सुरुवातीला ग्रीसमध्ये अशा दासासाठी वापरला जात असे जो बालकांना शाळेत नेत असे आणि त्यांच्या शैक्षणिक वर्तनावर देखरेख ठेवत असे. कालांतराने याच शब्दातून Pedagogy ही संकल्पना विकसित झाली, जी आजच्या काळात "बालकांना शिकवण्याची शास्त्रीय व तंत्रशुद्ध पद्धत" या अर्थाने वापरली जाते (Knowles, 1980). पारंपरिक अर्थाने पाहता, Pedagogy म्हणजे शिक्षक-आधारित शिक्षणप्रक्रिया, जिथे विद्यार्थी हा शिकवण्याच्या प्रक्रियेत तुलनेने निष्क्रीय भूमिका बजावतो आणि शिक्षक हा ज्ञानाचा एकमेव स्रोत असतो.

चिंतनशील अध्यापन: गिब्सचे चिंतनशील चक्र | Reflective Teaching: Gibbs’ Reflective Cycle

 

चिंतनशील अध्यापन (Reflective Teaching): गिब्सचे चिंतनशील चक्र

आजच्या बदलत्या शैक्षणिक युगात शिक्षकाची भूमिका ही केवळ माहिती देणाऱ्याची राहत नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी मार्गदर्शक, प्रेरणादायी आणि सतत शिकणाऱ्या व्यक्तीची बनते. त्यामुळेच ‘चिंतनशील अध्यापन’ ही संकल्पना महत्त्वाची ठरते. चिंतनशील अध्यापनामध्ये शिक्षक आपल्या अध्यापन प्रक्रियेचा मागोवा घेतो, त्यात सुधारणा करतो आणि सतत स्व-परीक्षण करत आपली गुणवत्ता वाढवतो. याच संदर्भात गिब्सचे चिंतनशील चक्र (Gibbs’ Reflective Cycle, 1988) हे एक प्रभावी साधन म्हणून ओळखले जाते. हे चक्र शिक्षकाला स्वतःच्या अनुभवांवर आधारित सुधारणा करण्यासाठी सहा पायऱ्यांमध्ये मार्गदर्शन करते.

लहान मुलांना मोबाईलपासून लांब कसे ठेवावे? Mobile and Children

 

लहान मुलांना मोबाईलपासून लांब कसे ठेवावे?

आजच्या डिजिटल युगात मोबाईल फोन हा आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. मोठ्यांप्रमाणेच लहान मुलेही मोबाईलच्या आहारी जात आहेत. शिक्षण, करमणूक, संवाद या सर्व गोष्टी मोबाईलद्वारे होत असल्यामुळे मुलांना मोबाईलपासून दूर ठेवणे हे पालकांसाठी आज एक मोठे आव्हान बनले आहे. सतत मोबाईल वापरामुळे मुलांच्या मेंदूच्या विकासावर, आरोग्यावर, भावनिक समतोलावर आणि सामाजिक वर्तनावरही नकारात्मक परिणाम होताना दिसत आहे. म्हणूनच, पालकांनी योग्य पद्धतीने आणि संयमाने मुलांना मोबाईलपासून दूर ठेवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

रागाचा उद्रेक की मानसिक विकार? Intermittent Explosive Disorder

 

रागाचा उद्रेक की मानसिक विकार? Intermittent Explosive Disorder

राग ही मानवी भावना अतिशय सामान्य आणि नैसर्गिक आहे. प्रत्येक व्यक्तीला कोणत्या ना कोणत्या कारणामुळे राग येतोच. रागाची ही भावना एखाद्या चुकीवर प्रतिक्रिया देण्यासाठी, अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी किंवा स्व-आदराचे रक्षण करण्यासाठी साहजिक असते. मात्र, जेव्हा ही रागाची प्रतिक्रिया अत्यंत तीव्र, अनियंत्रित आणि सतत पुनरावृत्त होणारी बनते, तेव्हा ती आरोग्यासाठी, विशेषतः मानसिक आरोग्यासाठी घातक ठरू शकते. मानसिक आरोग्यशास्त्रात अशा प्रकारच्या अनियंत्रित आणि धोकादायक रागाच्या प्रकटीकरणाला Intermittent Explosive Disorder (IED) किंवा मराठीत आकस्मिक उद्रेक विकार असे म्हटले जाते (American Psychiatric Association, 2013).

IED असलेली व्यक्ती लहानसहान प्रसंगांवरून अचानक तीव्र राग व्यक्त करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी वाहतूक अडथळा, छोटा वाद, किंवा कोणीतरी आपल्याशी अपेक्षितपणे वागत नसल्यामुळे ती व्यक्ती अशा प्रमाणात रागावते की तो राग तिच्या आजूबाजूच्यांनाही धोकादायक ठरतो. अशा वर्तनामुळे नातेसंबंधांमध्ये ताण, सामाजिक अलगाव, शैक्षणिक किंवा व्यावसायिक अडचणी आणि कायदेशीर गुंतागुंत उद्भवू शकते (Coccaro et al., 2007). त्यामुळे IED ही  केवळ वैयक्तिक समस्या न राहता एक सामाजिक आरोग्य समस्या बनतो.

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती |Obsessive-Compulsive Disorder | OCD

 

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती (OCD)

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) हा एक गंभीर, पण उपचारक्षम असा मानसिक विकार आहे जो व्यक्तीच्या विचारसरणी, भावना आणि वर्तनावर खोलवर परिणाम करतो. या विकारात व्यक्तीला वारंवार, अनिच्छित आणि त्रासदायक कल्पना, विचार किंवा प्रेरणा येतात, ज्यांना obsessions असे म्हटले जाते. हे विचार सहसा चिंतेची भावना निर्माण करतात. या अस्वस्थतेपासून तात्पुरती सुटका मिळवण्यासाठी व्यक्ती सतत काही विशिष्ट कृती पुन्हा पुन्हा करत राहते, ज्यांना compulsions म्हणतात. हे वर्तन तर्कसंगत नसते, परंतु व्यक्तीला त्याला न जुमानता ते केल्याशिवाय राहताच येत नाही. या सततच्या विचारांच्या आणि वर्तनांच्या चक्रामुळे रुग्णाच्या दैनंदिन जीवनात व्यत्यय निर्माण होतो, कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो आणि सामाजिक संबंधांमध्ये अडथळा येतो (American Psychiatric Association (APA), 2013).

व्यसन का लागते? Addiction

 

व्यसन का लागते? मानसशास्त्रीय विश्लेषण

व्यसन (Addiction) ही केवळ एक वाईट सवय नसून ती एक गुंतागुंतीची मानसिक, सामाजिक व जैविक प्रक्रिया आहे. अनेकदा व्यक्तीला असे वाटते की तो कोणत्याही क्षणी व्यसन सोडू शकतो, परंतु वास्तवात व्यसन मनाच्या आणि मेंदूच्या संरचनेत खोलवर रुतलेले असते, जे विशिष्ट टप्प्यानंतर सुटणे कठीण असते. या लेखात आपण व्यसन का लागते याचे मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून विश्लेषण पाहणार आहोत.

व्यसन म्हणजे काय?

मानसशास्त्रात ‘व्यसन’ ही संज्ञा एखाद्या व्यक्तीच्या मेंदूतील बक्षिस प्रणालीतील (reward system) असंतुलनाशी निगडित असते. व्यसन म्हणजे अशा प्रकारचे पुनरावृत्तीशील वर्तन किंवा पदार्थसेवन (substance use) जे सुरुवातीस आनंद, आराम किंवा तात्पुरती तणावमुक्ती प्रदान करते; परंतु नंतर तेच वर्तन/पदार्थ आयुष्याच्या इतर बाबतीत (शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, आर्थिक) गंभीर नकारात्मक परिणाम घडवू लागते. तरीदेखील व्यक्ती त्या वर्तनापासून स्वतःला थांबवू शकत नाही. ही स्थितीच ‘व्यसन’ होय (American Psychiatric Association, 2013).

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग तीन

 

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग तीन  

संघर्ष व्यवस्थापन (Conflict Resolution):

मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रात कार्यरत व्यावसायिकांना बहुतेकदा अशा व्यक्तींशी संपर्क येतो ज्यांच्या जीवनात वैयक्तिक असोत, कौटुंबिक, सामाजिक अथवा व्यावसायिक प्रकारचे संघर्ष अस्तित्वात असतात. अशा संघर्षांच्या मुळाशी अनेकदा व्यक्तीच्या आतल्या भावनिक तणावांचे, असमाधानाचे, किंवा अपुर्या संवादाच्या समस्यांचे अस्तित्व असते. त्यामुळे संघर्ष व्यवस्थापन हे मानसिक आरोग्य व्यावसायिकासाठी केवळ सहाय्यक कौशल्य नसून, एक मूलभूत व्यावसायिक क्षमता ठरते.

संघर्ष म्हणजे दोन व्यक्तींमध्ये किंवा गटांमध्ये वैचारिक, भावनिक किंवा वर्तनात्मक मतभेद निर्माण होणे. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने पाहता, संघर्षाच्या मुळाशी व्यक्तिमत्त्वांमधील फरक, मूल्यव्यवस्थेतील टकराव, किंवा अपुरे संप्रेषण (communication gaps) हे कारणीभूत ठरतात (Deutsch, 1973). मानसिक आरोग्य तज्ज्ञ संघर्ष या संकल्पनेला केवळ बाह्य समस्या म्हणून पाहत नाहीत, तर तो आतल्या भावनिक, सामाजिक आणि भूतकाळातील अनुभवांशी जोडलेला एक गूढ गुंता मानतात.

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग दोन

 मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग दोन

भावनिक नियमन (Emotional Regulation):

भावनिक नियमन म्हणजे व्यक्तीच्या आतून उत्पन्न होणाऱ्या भावना योग्य प्रकारे ओळखून, समजून घेत त्यांचे व्यवस्थापन करणे. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात कार्यरत व्यावसायिकांसाठी हे कौशल्य अत्यंत मूलभूत आहे, कारण या क्षेत्रात सतत इतरांच्या दुःखद, क्लेशदायक व गुंतागुंतीच्या अनुभवांशी सामना करावा लागतो. त्यामुळे, स्वतःचे भावविश्व सांभाळून रुग्णाला तटस्थ व परानुभूतीपूर्वक मदत करणे ही एक अत्यंत नाजूक पण गरजेची प्रक्रिया असते (Gross, 1998).

मानसिक आरोग्य व्यावसायिक अनेकदा नैराश्य, चिंता, आघात, शोक, आणि आत्महत्येच्या विचारांशी झगडणाऱ्या रुग्णांना मदत करतात. या प्रक्रियेत, रुग्णांच्या भावनांचा प्रभाव व्यावसायिकांवरही होऊ शकतो, ज्याला "secondary traumatic stress" किंवा "vicarious trauma" असे म्हटले जाते (Figley, 1995). अशा परिस्थितीत, भावनिक नियमन जोपासणे म्हणजे स्वतःच्या भावना ओळखणे, त्यांच्याशी प्रामाणिक राहणे आणि त्यांचा व्यावसायिक कामावर परिणाम होऊ न देणे.

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग एक

 मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग एक

भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या देशात मानसिक आरोग्याचे महत्त्व दिवसेंदिवस वाढत आहे. कोविड-19 नंतर मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता अधिक वाढली असून, या क्षेत्रात करिअर करण्याची संधीही तितकीच वाढली आहे. मात्र, मानसिक आरोग्य क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी शैक्षणिक पात्रतेबरोबरच विशिष्ट कौशल्यांचा संच अत्यावश्यक असतो. हा लेखात मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणाऱ्या आवश्यक कौशल्यांचा मागोवा घेणार आहे.

सकारात्मक संवाद कौशल्ये (Effective Communication Skills)

मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसाठी सकारात्मक संवाद कौशल्ये ही त्यांच्या कामकाजातील सर्वात मूलभूत आणि अपरिहार्य कौशल्यांपैकी एक मानली जातात. मानसिक समस्यांनी ग्रस्त रुग्ण अनेकदा अस्वस्थ, भयभीत किंवा गोंधळलेल्या मनःस्थितीत असतो. अशा परिस्थितीत रुग्णाशी विश्वासपूर्ण, सहानुभूतीपूर्वक आणि स्पष्ट संवाद साधणे हीच उपचारप्रक्रियेतील पहिली पायरी असते (Egan, 2013). संवाद केवळ शब्दांत मर्यादित नसतो, तर तो शरीरबोली, आवाजातील चढ-उतार आणि चेहऱ्यावरील भाव यांचाही समावेश असलेला एक बहुआयामी अनुभव असतो.

मेंदू एक अजब रसायन | Brain Revolution

 

मेंदू एक अजब रसायन

मेंदू हा मानवी शरीरातील सर्वात गुंतागुंतीचा आणि महत्त्वाचा अवयव आहे. आज आपण वापरत असलेला मेंदू कोट्यवधी वर्षांच्या उत्क्रांतीचा परिपाक आहे. आदिम जीवसृष्टीपासून आजच्या बुद्धिमान मानवापर्यंत मेंदूचा विकास एक विलक्षण प्रक्रिया राहिली आहे. ह्या लेखामध्ये आपण आदिम कालापासून मेंदूच्या विकासाचा इतिहास, त्यामागील जैवशास्त्रीय कारणं, टप्प्याटप्प्याने झालेले बदल आणि त्याचे सामाजिक, मानसिक परिणाम समजून घेणार आहोत.

सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते

 

सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते | The truth is always contradictory

जर एखादं तथाकथित 'सत्य' संपूर्ण सुसंगत, स्पष्ट आणि विसंवादरहित असेल, तर त्याला आपण सहज स्वीकारतो, कारण ते आपल्याला बौद्धिकदृष्ट्या सोयीचं वाटतं. मात्र, वास्तव आणि मानवी अनुभव हे इतके गुंतागुंतीचे आणि अनेक स्तरांवर चालणारे असतात, की त्यांचे कोणतेही 'संपूर्ण सुसंगत' चित्र हे खऱ्या वास्तवाचे प्रतिबिंब देत नाही. तत्त्वज्ञानात Plato किंवा Descartes यांसारख्या विचारवंतांनी 'सत्य' शोधण्याचा प्रयत्न तार्किक नियमांनुसार केला; परंतु जगाच्या वस्तुस्थितीचा अनुभव घेताना लक्षात येते की, संपूर्ण सुसंगती ही अनेकदा एक कृत्रिम बांधणी वाटते (Caputo, 1987).

ही कृत्रिमता यामुळे निर्माण होते की, अशा सुसंगत 'सत्य'मधून जीवनातील विसंगती, अस्पष्टता, अपूर्णता, भावनिक संघर्ष आणि परस्परविरोधी प्रेरणा यांचा अभाव असतो. उदा. psychodynamic theory प्रमाणे, मनुष्याच्या वर्तनामागे अनेकदा असंख्य विरोधी प्रेरणा कार्यरत असतात जसे की प्रेम आणि द्वेष, आकर्षण आणि तिरस्कार आणि त्यामुळेच पूर्णतः सुसंगत वर्तन क्वचितच दिसते (Freud, 1915). तत्त्वज्ञ Karl Popper यांच्या मते, कोणतेही सिद्धांत हे सतत तपासले जावे लागतात, कारण वास्तव हे सतत बदलणारे असते. त्यामुळे जेव्हा एखादा 'सत्य' सिद्धांत बदलांचा प्रतिकार करतो, तेव्हा तो अनुभवास भिडत नाही आणि म्हणूनच त्याला "पूर्ण सत्य" म्हणता येत नाही (Popper, 1959).

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

 

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

माणूस हा केवळ जगण्यासाठी जगत नाही, तर त्याला आपल्या अस्तित्वाचा अर्थ शोधण्याची आणि स्वतःच्या क्षमतेच्या सर्वोच्च शिखरावर पोहोचण्याची एक अंतर्निहित प्रेरणा असते. ही प्रेरणा केवळ भौतिक गरजा पूर्ण करण्यापुरती मर्यादित नसते, तर ती अधिक खोल, आत्मिक आणि बौद्धिक स्तरावर कार्यरत असते. मानवाच्या या मूलभूत प्रेरणेला मानसशास्त्रीय भाषेत self-actualization (स्वतःच्या क्षमतेचा सर्वोच्च वापर) असे म्हटले जाते. ही संकल्पना अब्राहम मॅस्लो या सुप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञाने 1950-60च्या दशकात मांडली होती, जिथे त्याने सांगितले की प्रत्येक माणसामध्ये एक अशी प्रवृत्ती असते की जी त्याला स्वतःच्या शक्यतांपर्यंत पोहोचण्यास प्रवृत्त करते (Maslow, 1968).

Scott Barry Kaufman या आधुनिक मानसशास्त्रज्ञाने त्याच संकल्पनेला एक वैज्ञानिक आणि समकालीन आधार देत, Transcend: The New Science of Self-Actualization हे पुस्तक 2020 मध्ये प्रकाशित केलं. हे पुस्तक म्हणजे केवळ मॅस्लोच्या मूळ संकल्पनेचा पुनरुच्चार नसून, तिचं आधुनिक मानसशास्त्रीय आणि न्यूरोसायन्सच्या दृष्टीकोनातून केलेलं विश्लेषण आहे. Kaufman यांचा हेतू केवळ एका प्राचीन मानसशास्त्रीय मॉडेलचा विचार करणे नाही, तर त्या संकल्पनेला नव्या संशोधनांच्या आधारावर विस्तार देणे आणि ती आजच्या गतिमान आणि गुंतागुंतीच्या जगात कशी लागू होते, हे दाखवणे आहे.

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी | Psychoneuroimmunology (PNI)

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी Psychoneuroimmunology (PNI)

आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक जीवनशैलीमध्ये, शारीरिक आरोग्य टिकवण्यासाठी केवळ औषधोपचार पुरेसे नाहीत, तर मानसिक स्थैर्य आणि भावनिक समतोल हाही अत्यंत महत्त्वाचा घटक बनतो. मन, मेंदू आणि शरीर यांच्यातील गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादाचे रहस्य समजून घेणे ही केवळ एक शैक्षणिक गरज नसून, आरोग्य व्यवस्थेच्या एकात्मिक विकासासाठीही अत्यावश्यक बाब बनली आहे. संशोधनातून हे अधोरेखित झाले आहे की, मानसिक ताण किंवा भावनिक अस्वस्थता (emotional dysregulation) यांचा केवळ मानसिक आरोग्यावरच नव्हे, तर शरीराच्या रोगप्रतिकारक शक्तीवरही थेट परिणाम होतो (Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

 

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

      सकारात्मक मानसिक आरोग्य हा आजच्या काळातील अत्यंत महत्त्वाचा विषय ठरला आहे. जीवनातील केवळ समस्यांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, व्यक्तीच्या उत्क्रांतीकडे, सकारात्मक अनुभवांकडे आणि वैयक्तिक समृद्धीकडे लक्ष देणाऱ्या दृष्टिकोनाला "सकारात्मक मानसशास्त्र" (Positive Psychology) म्हणतात. याच प्रवाहात अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ ज्यांना सकारात्मक मानसशास्त्राचे जनक म्हणतात असे डॉ. मार्टिन सेलिगमन (Martin Seligman) यांनी एक अत्यंत प्रभावशाली सिद्धांत मांडला त्यास PERMA मॉडेल म्हणतात. PERMA हे पाच मूलभूत घटकांचे एक संक्षिप्तरूप आहे, जे व्यक्तीच्या जीवन-कल्याणाची (well-being) मांडणी करते.

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश | Happiness Advantage

 

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश

2018 मध्ये दिल्ली सरकारने प्राथमिक व माध्यमिक शाळांमध्ये 'हॅपीनेस करिकुलम' सुरू केले. या उपक्रमाचा उद्देश विद्यार्थ्यांच्या भावनिक, मानसिक आणि नैतिक विकासावर भर देणे हा होता. हॅपीनेस करिकुलम अंतर्गत ध्यानधारणा, करुणा, स्व-निरीक्षण, आणि सामाजिक संबंध या चार गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले जाते. हा अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये तणाव नियंत्रण, भावनिक साक्षरता, आणि सकारात्मक आचरण वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो. Brookings Institution च्या अहवालानुसार, या करिकुलमचा विद्यार्थ्यांच्या एकाग्रता, वर्गातला सहभाग, आणि वर्तनावर सकारात्मक परिणाम झाला आहे (Singh & Soudien, 2020). दिल्लीतील या उपक्रमामुळे महाराष्ट्र, हरियाणा, आणि उत्तराखंड यांसारख्या इतर राज्यांनाही या मॉडेलचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले आहे. याचा अर्थ भारतामध्येही Happiness Advantage या संकल्पनेची अंमलबजावणी शैक्षणिक धोरणात होताना दिसते.

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत | Grounded Theory

 

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत

सामाजिक वास्तवाचा अभ्यास करताना संशोधक अनेकदा पूर्वनिर्धारित सिद्धांतांच्या चौकटीत अडकून पडतात, ज्यामुळे वास्तवाचे जटिल पैलू नजरेआड होतात. 1960च्या दशकात याच अपुरेपणावर मात करण्यासाठी Barney Glaser आणि Anselm Strauss यांनी Grounded Theory या गुणात्मक संशोधन पद्धतीची निर्मिती केली. 'डेटा आधारीत सिद्धांतनिर्मिती' हे या पद्धतीचे वैशिष्ट्य असून, या प्रक्रियेमध्ये सिद्धांत हा तळातून, म्हणजेच प्रत्यक्ष अनुभवांच्या निरीक्षणातून विकसित होतो.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगातील कौशल्ये

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगातील कौशल्ये

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) ही केवळ एक तांत्रिक संकल्पना राहिलेली नाही, तर ती आपल्या दैनंदिन जीवनाचा आणि कार्यपद्धतीचा एक अविभाज्य भाग बनली आहे. शिक्षण, उद्योग, आरोग्यसेवा, शेती, वाहतूक आणि अगणित क्षेत्रांमध्ये AI चा वाढता वापर मानवी हस्तक्षेपाची गरज बदलून टाकत आहे. या नव्या युगात यशस्वी होण्यासाठी पारंपरिक कौशल्यांबरोबरच काही नव्या प्रकारची कौशल्ये अंगीकारणे अत्यंत आवश्यक बनले आहे.

करिअर निवडीतील मानसशास्त्र: सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत | Social Cognitive Career Theory (SCCT)

 

करिअर निवडीतील मानसशास्त्र: सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत

सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत (Social Cognitive Career Theory – SCCT) हा एक आधुनिक, संशोधनाधिष्ठित करिअर विकास सिद्धांत आहे, जो अल्बर्ट बंडूरा (Albert Bandura) यांच्या सामाजिक बोधन सिद्धांतावर (Social Cognitive Theory) आधारित आहे. SCCT 1990 च्या दशकात रॉबर्ट डब्ल्यू. लेंट (Robert W. Lent), स्टीव्हन डी. ब्राउन (Steven D. Brown), आणि गेल हॅक्सेट (Gail Hackett) यांनी विकसित केला. या सिद्धांतात करिअर निवड, कामगिरी, आणि संबंधित निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत वैयक्तिक आणि सामाजिक घटकांचा सखोल विचार केला जातो.

करिअर विकासाचा सुपर दृष्टिकोन | Donald E. Super

 

करिअर विकासाचा सुपर दृष्टिकोन

व्यक्तीचे करिअर हे केवळ एक काम नसते, तर त्याच्या संपूर्ण जीवनप्रवासाचा एक महत्त्वाचा भाग असतो. करिअर निवड आणि विकास यावर अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी संशोधन केले आहे, मात्र डोनाल्ड सुपर (Donald E. Super) यांनी मांडलेला Career Development Theory हा करिअरच्या विकासाकडे जीवनकाल आणि वैयक्तिक वाढीच्या दृष्टिकोनातून पाहणारा एक प्रभावी सिद्धांत मानला जातो. सुपर यांचे म्हणणे होते की, व्यक्तीचे करिअर हे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा, मूल्यांचा, गरजांचा, आणि जीवनातील विविध टप्प्यांचा परिणाम असतो. त्यांच्या सिद्धांताने करिअर निवडीला एक स्थिर घटना न मानता, सतत बदलणारी प्रक्रिया म्हणून स्पष्ट केले आहे.

हॉलंडचे मॉडेल: व्यक्तिमत्त्व-व्यवसाय सुसंगतीचा वैज्ञानिक मार्गदर्शक

 

हॉलंडचे मॉडेल: व्यक्तिमत्त्व-व्यवसाय सुसंगतीचा वैज्ञानिक मार्गदर्शक

आजच्या गतिमान आणि पर्यायांनी परिपूर्ण व्यावसायिक जगात योग्य करिअर निवड करणे ही एक मोठी मानसिक व वैचारिक प्रक्रिया बनली आहे. अनेक वेळा व्यक्ती आपल्या क्षमतांपेक्षा भिन्न कार्यक्षेत्रात अडकते आणि त्यामुळे असमाधान, थकवा व अपयश अनुभवते. याच पार्श्वभूमीवर मानसशास्त्रज्ञ जॉन एल. हॉलंड (John L. Holland) यांनी मांडलेला "व्यक्तिमत्त्व आणि व्यावसायिक वातावरण यामधील सुसंगती"चा सिद्धांत एक महत्त्वपूर्ण दिशादर्शक ठरतो. RIASEC मॉडेलच्या माध्यमातून व्यक्ती आपल्या व्यक्तिमत्त्वानुसार अनुकूल अशा करिअर मार्गाचा शोध घेऊ शकते. हॉलंडच्या या वैज्ञानिक पद्धतीचा वापर आज जगभरातील करिअर मार्गदर्शन संस्था, शाळा, महाविद्यालये आणि मानसशास्त्रीय संशोधनात मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. प्रस्तुत लेखामध्ये या सिद्धांताचे मूलभूत तत्त्वज्ञान, सहा व्यक्तिमत्त्व प्रकार, आणि त्याचा शैक्षणिक व व्यावसायिक निर्णयांवर होणारा प्रभाव सविस्तरपणे उलगडला आहे.