अन्न आणि सिग्नलिंग सिस्टम | Food and Signaling System

 

अन्न आणि सिग्नलिंग सिस्टम

मानवाच्या जीवनात अन्नाचे महत्त्व निर्विवाद आहे. अन्न केवळ उष्मांक (कॅलरीज) किंवा पोषण देणारे साधन नसून ते शरीरात विविध सिग्नलिंग सिस्टम्स सक्रिय करते. म्हणजेच आपण जे खातो ते शरीरातील पेशींना, हार्मोन्सना आणि मेंदूतील न्यूरॉन्सना विशिष्ट संदेश (signals) देत असते. त्यामुळे अन्न ही केवळ ऊर्जा नव्हे, तर माहिती देणारी प्रक्रिया आहे. या लेखात आपण अन्न व सिग्नलिंग सिस्टम यातील संबंध, त्यांचे शारीरिक व मानसिक आरोग्यावर होणारे परिणाम, तसेच शास्त्रीय उदाहरणे पाहणार आहोत.

सिग्नलिंग सिस्टम म्हणजे काय?

जीवशास्त्रात सिग्नलिंग सिस्टम ही संकल्पना अत्यंत मूलभूत व महत्त्वाची आहे. प्रत्येक सजीव पेशी स्वतंत्र असली तरी तिचे अस्तित्व टिकवण्यासाठी आणि इतर पेशी किंवा अवयवांशी समन्वय साधण्यासाठी सतत माहितीची देवाणघेवाण करणे आवश्यक असते. ही माहिती विविध रासायनिक किंवा विद्युत संदेशांच्या स्वरूपात दिली-घेतली जाते. अशा पद्धतशीर संवाद प्रक्रियेला सिग्नलिंग सिस्टम असे म्हणतात (Alberts et al., 2015).

अन्न हे सर्वोत्तम औषध | Food is the Best Medicine

 

अन्न हे सर्वोत्तम औषध

मानवाच्या जीवनाचा पाया अन्न आहे. श्वासोच्छ्वासानंतर जर एखादी गोष्ट जीवनासाठी अत्यावश्यक असेल, तर ती म्हणजे अन्न. आपल्या शरीराची वाढ, पेशींचे कार्य, ऊर्जा उत्पादन, रोगप्रतिकारक शक्ती आणि मानसिक संतुलन या सर्वांची मूळभूत गरज अन्नातून पूर्ण होते. त्यामुळेच आयुर्वेदापासून आधुनिक पोषणशास्त्रापर्यंत सर्व तज्ञांनी “अन्न हेच खरे औषध आहे” असे म्हटले आहे.

पर्यावरण मानसशास्त्र | Environmental Psychology

 

पर्यावरण मानसशास्त्र | Environmental Psychology

मानव आणि पर्यावरण यांचे नाते अत्यंत प्राचीन व अविभाज्य आहे. आदिम काळापासूनच माणूस निसर्गाशी एकरूप होऊन जगत आला आहे. पाणी, हवा, जंगल, प्राणी, ऋतुचक्र अशा नैसर्गिक घटकांशिवाय मानवी अस्तित्वाची कल्पना करणे अशक्य आहे. कालांतराने तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे मानवनिर्मित पर्यावरणाचा विकास झाला गावे, शहरे, इमारती, वाहतूक व्यवस्था आणि उद्योगधंदे यामुळे माणसाच्या जीवनशैलीत मोठे बदल झाले. हे बदल फक्त शारीरिक सोयीपुरते मर्यादित राहिले नाहीत, तर त्यांनी मानवी विचार, भावना आणि वर्तन यांवरही खोलवर परिणाम घडवून आणला. उदाहरणार्थ, गर्दीच्या शहरात राहणाऱ्या व्यक्तीला अधिक तणाव जाणवतो, तर निसर्गरम्य परिसरात राहणाऱ्या व्यक्तीला मानसिक समाधानाचा अनुभव येतो (Evans, 2003).

मानसशास्त्राच्या विविध शाखांपैकी पर्यावरण मानसशास्त्र ही तुलनेने नवी शाखा आहे, जी व्यक्ती आणि त्याच्या भोवतालच्या भौतिक व सामाजिक वातावरणातील परस्परसंबंधांचा अभ्यास करते. ही शाखा केवळ बाह्य पर्यावरण व्यक्तीच्या मनावर कसा परिणाम करते हेच पाहत नाही, तर व्यक्ती पर्यावरणावर कशाप्रकारे प्रभाव टाकतो, हेही समजून घेते (Gifford, 2014). उदाहरणार्थ, माणसाच्या वर्तनामुळे निसर्गाचे नुकसान झाल्यास ते पुन्हा मानवी आरोग्य आणि कल्याणावर विपरीत परिणाम करते. म्हणूनच ही शाखा मानसिक आरोग्य, सामाजिक कल्याण आणि पर्यावरण संरक्षण या तिन्ही क्षेत्रांसाठी महत्त्वपूर्ण ठरते.

परिपूर्णतेपेक्षा आनंदाचे महत्त्व | Perfection or Happiness

 

परिपूर्णतेपेक्षा आनंदाचे महत्त्व

आपण वारंवार ऐकतो, “परिपूर्ण माणूस अजून जन्माला यायचा आहे”. ही म्हण फक्त तत्त्वज्ञानिक नव्हे तर मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातूनदेखील महत्त्वाची आहे. मानवी जीवनात "परिपूर्णता" ही संकल्पना ही एक प्रकारची आदर्श कल्पना (Idealistic Notion) आहे, जी प्रत्यक्षात साध्य करणे जवळजवळ अशक्य आहे. त्याउलट "आनंद" (Happiness/Well-being) हा अनुभव प्रत्यक्ष, ठोस आणि व्यक्तीच्या जीवनमानाशी निगडित आहे. मानसशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि समाजशास्त्र या सर्व क्षेत्रांतून हे सिद्ध झाले आहे की परिपूर्णतेच्या शोधापेक्षा आनंदाचा शोध हा अधिक मानवी आणि अधिक टिकाऊ आहे (Diener & Seligman, 2004).

परिपूर्णतेचा शोध – एक भ्रम

"परिपूर्ण" या शब्दामध्ये त्रुटींचा संपूर्ण अभाव, संपूर्ण समाधान आणि पूर्णत्वाची हमी या गोष्टी अंतर्भूत आहेत. पण जीवनाची रचना हीच मूलतः अपूर्णतेवर आधारित आहे. प्रत्येक नातेसंबंध, प्रत्येक कार्यक्षेत्र, अगदी आपले स्वतःचे व्यक्तिमत्त्व सुद्धा काही ना काही उणीव घेऊनच पुढे सरकत असते. त्यामुळे "परिपूर्णता" ही एक प्रकारची कल्पित रचना आहे जी मानवी मन सतत गाठण्याचा प्रयत्न करते, पण कधीही गाठू शकत नाही. मानसशास्त्रात या प्रवृत्तीला Perfectionism असे म्हणतात. Flett आणि Hewitt (2002) यांनी दाखवून दिले आहे की अतिरेकी परिपूर्णतावादी प्रवृत्ती व्यक्तीला असंतोष, ताण, नैराश्य आणि स्व-दबावाकडे नेते.

प्रत्यक्ष घटना व फ्रेम केलेली माहिती | Framing Effect

लोक आत्महत्या का करतात? Suicide

 

लोक आत्महत्या का करतात? Suicide

डॉ. वळसणकर (सोलापूरचे न्युरोसर्जन), भैयू महाराज (प्रसिद्ध आध्यात्मिक गुरु, समाजसेवक), डॉ. शीतल आमटे (बाबा आमटे यांचा वारसा पुढे नेणाऱ्या, अत्यंत बुद्धिमान आणि विचारसंपन्न सामाजिक कार्यकर्त्या), सुशांत सिंह राजपूत (प्रतिभावान कलाकार) यांच्याविषयी आपण वर्तमान पेपरमध्ये वाचले असेल आणि आपल्याला प्रश्न पडला असेल कि यांनी आत्महत्या का केली असेल? यांच्याकडे कशाची कमतरता होती? यांना कोणते प्रश्न भेडसावत होते? अशा असंख्य प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करणार आहोत.

मनोकायिक आजार | Psychosomatic

 

मनोकायिक आजार (Psychosomatic)

मानवी जीवन समजून घेताना “मन” आणि “शरीर” हे दोन परस्परांशी घट्ट जोडलेले पैलू मानले जातात. मानसशास्त्र व वैद्यकशास्त्र या दोन्ही क्षेत्रांत या एकात्मतेचा विचार केला गेला आहे. मनात निर्माण होणारे ताण, चिंता, भीती, अपराधगंड किंवा भावनिक संघर्ष यांचा परिणाम केवळ मानसिक स्तरावर न राहता शरीरावरही दिसून येतो. शरीरात उद्भवणारी लक्षणे ही कधी कधी शुद्ध शारीरिक कारणांनी होत नाहीत, तर मानसिक तणाव व भावनिक दडपणामुळे ती दिसून येतात (Selye, 1956). अशा अवस्थेला मनोकायिक आजार असे संबोधले जाते. म्हणजेच, मानसिक आणि शारीरिक घटकांच्या परस्परसंवादातून निर्माण होणारी विकृती.

अनुभववाद: ज्ञानप्राप्तीचा अनुभवाधारित पाया | Empiricism

 

अनुभववाद: ज्ञानप्राप्तीचा अनुभवाधारित पाया | Empiricism

मानवजातीच्या उत्क्रांतीमध्ये ज्ञान हा सर्वात महत्त्वाचा घटक मानला जातो, कारण ज्ञानामुळेच मानवाने साधनांची निर्मिती, सामाजिक रचना, विज्ञान, आणि कला या सर्व क्षेत्रांमध्ये प्रगती साधली आहे. परंतु ज्ञानाची निर्मिती कशी होते, याविषयी तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात अनेक विचारधारा मांडल्या गेल्या आहेत. या विचारधारांपैकी अनुभववाद (Empiricism) ही एक प्रभावी व महत्त्वाची विचारधारा मानली जाते. अनुभववादानुसार, ज्ञानाचे मूळ स्रोत हे अनुभव, निरीक्षण, आणि इंद्रियांच्या माध्यमातून मिळणारी माहिती आहेत (Audi, 2011). या दृष्टिकोनात प्रत्यक्ष अनुभवावर, निरीक्षणावर आणि वेदनांवर (sensations) भर दिला जातो. त्यामुळेच अनुभववाद आधुनिक विज्ञान, प्रयोगशील शिक्षण आणि संशोधन पद्धतींचा पाया मानला जातो.

कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

 

कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

नियतीवाद ही तत्त्वज्ञान, विज्ञान, आणि मानसशास्त्र यामध्ये खोलवर रुजलेली संकल्पना आहे, जी असा दावा करते की मानवी जीवनातील प्रत्येक घटना, निर्णय, आणि कृती पूर्वनिर्धारित (predetermined) असतात आणि त्या विशिष्ट कारण-परिणामांच्या (cause-effect) साखळीतून घडतात. या दृष्टिकोनानुसार, जगातील प्रत्येक घटनेमागे काही विशिष्ट कारण असते, आणि त्या कारणांनुसारच परिणाम अपरिहार्यपणे घडतात (Kane, 1996). यामुळे, मानवी स्वातंत्र्य ही केवळ एक भास आहे, जी आपल्या अज्ञानामुळे निर्माण होते. उदाहरणार्थ, आपल्याला आपले भविष्यातील निर्णय “स्वतः घेतलेले” वाटतात, पण प्रत्यक्षात ते आपल्या भूतकाळातील अनुभव, परिस्थिती, जैविक रचना, आणि नैसर्गिक नियमांच्या आधारे आधीच निश्चित झालेले असतात.

नियतीवादाचा विचार अनेक क्षेत्रांत दिसतो, प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातील कर्मसिद्धांतापासून ते पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञांच्या यांत्रिक विश्वदृष्टीपर्यंत. यामुळे नियतीवाद हा केवळ तात्त्विक विषय न राहता वैज्ञानिक, मानसशास्त्रीय, आणि नैतिक विचारांचा केंद्रबिंदू ठरतो.

प्रेम एक अजब रसायन | Psychology of Love

 

प्रेम एक अजब रसायन 

"प्रेम म्हणजे प्रेम असतं, तुमचं आणि आमचं सेम असतं" ही ओळ कवी मंगेश पाडगावकर यांच्या कवितेतील आहे. या ओळींमागे कवीचा असा दृष्टिकोन आहे की, प्रेम ही एक Universal भावना आहे, जी कोणत्याही परिस्थितीत, कोणत्याही व्यक्तीसाठी सारखीच असते. प्रेम ही मानवी भावविश्वातील सर्वात सूक्ष्म आणि त्याचवेळी सर्वात सामर्थ्यशाली भावना आहे. हे एक असं भावनिक ऊर्जाकेंद्र आहे जे माणसाला केवळ स्वतःपुरतंच मर्यादित ठेवत नाही, तर ते इतरांच्या वेदना, आनंद, गरजा आणि अस्तित्व यांच्याशी जोडते. जेव्हा माणूस प्रेम अनुभवतो, तेव्हा त्याचं आत्मकेंद्रित जग थोडं खोलवर हलतं आणि तो ‘स्व’च्या पलीकडे जाण्याचा प्रयत्न करत. प्रेमामुळे माणसात करुणा (compassion), परानुभूती (empathy), समर्पण (devotion) आणि दुसऱ्याला समजून घेण्याची वृत्ती निर्माण होते.

मानसशास्त्रात प्रेमाला केवळ भावना म्हणून न पाहता, एक मूलगामी जीवनदृष्टी (way of being) म्हणूनही समजलं जातं (Fromm, 1956). जर्मन मानसशास्त्रज्ञ एरिक फ्रॉम यांनी The Art of Loving या ग्रंथात प्रेमाला कला मानलं आहे जिचं प्रशिक्षण, शिस्त, ज्ञान आणि संयम आवश्यक आहे. त्यांच्यानुसार प्रेम म्हणजे एक सक्रिय, क्रियाशील वृत्ती असून, केवळ भावनिक प्रतिक्रिया नाही. ही एक समर्पणशील, जबाबदारीने युक्त, आणि दुसऱ्याला सन्मान देणारी वृत्ती आहे.

अध्यापनशास्त्र, प्रौढशिक्षण आणि स्वयं-अधिगम | Pedagogy, Andragogy, & Heutagogy

 

अध्यापनशास्त्र, प्रौढशिक्षण आणि स्वयं-अधिगम | Pedagogy, Andragogy, & Heutagogy

शिक्षण ही मानवी समाजाच्या प्रगतीची मूलभूत गरज आहे. परंतु प्रत्येक वयाच्या टप्प्यावर शिकण्याच्या पद्धतीत फरक असतो. बालक, प्रौढ आणि स्वयंप्रेरित शिकणारे व्यक्ती यांना शिकवण्याच्या प्रक्रिया वेगळ्या असतात. या प्रक्रियांचे सैद्धांतिक अधिष्ठान म्हणजेच अध्यापनशास्त्र (Pedagogy), प्रौढशिक्षण (Andragogy) आणि स्वयं-अधिगम (Heutagogy) होय. या संकल्पनांचा अभ्यास करणे शिक्षणशास्त्राच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

अध्यापनशास्त्र (Pedagogy): एक शास्त्रीय दृष्टिकोन

"Pedagogy" ही संकल्पना ग्रीक भाषेतील दोन मूलभूत शब्दांपासून उद्भवली आहे, "paid", म्हणजे बालक आणि "agogos", म्हणजे मार्गदर्शक किंवा नेता. या दोन्ही शब्दांच्या संयोगातून तयार झालेला "paidagogos" हा शब्द सुरुवातीला ग्रीसमध्ये अशा दासासाठी वापरला जात असे जो बालकांना शाळेत नेत असे आणि त्यांच्या शैक्षणिक वर्तनावर देखरेख ठेवत असे. कालांतराने याच शब्दातून Pedagogy ही संकल्पना विकसित झाली, जी आजच्या काळात "बालकांना शिकवण्याची शास्त्रीय व तंत्रशुद्ध पद्धत" या अर्थाने वापरली जाते (Knowles, 1980). पारंपरिक अर्थाने पाहता, Pedagogy म्हणजे शिक्षक-आधारित शिक्षणप्रक्रिया, जिथे विद्यार्थी हा शिकवण्याच्या प्रक्रियेत तुलनेने निष्क्रीय भूमिका बजावतो आणि शिक्षक हा ज्ञानाचा एकमेव स्रोत असतो.

चिंतनशील अध्यापन: गिब्सचे चिंतनशील चक्र | Reflective Teaching: Gibbs’ Reflective Cycle

 

चिंतनशील अध्यापन (Reflective Teaching): गिब्सचे चिंतनशील चक्र

आजच्या बदलत्या शैक्षणिक युगात शिक्षकाची भूमिका ही केवळ माहिती देणाऱ्याची राहत नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी मार्गदर्शक, प्रेरणादायी आणि सतत शिकणाऱ्या व्यक्तीची बनते. त्यामुळेच ‘चिंतनशील अध्यापन’ ही संकल्पना महत्त्वाची ठरते. चिंतनशील अध्यापनामध्ये शिक्षक आपल्या अध्यापन प्रक्रियेचा मागोवा घेतो, त्यात सुधारणा करतो आणि सतत स्व-परीक्षण करत आपली गुणवत्ता वाढवतो. याच संदर्भात गिब्सचे चिंतनशील चक्र (Gibbs’ Reflective Cycle, 1988) हे एक प्रभावी साधन म्हणून ओळखले जाते. हे चक्र शिक्षकाला स्वतःच्या अनुभवांवर आधारित सुधारणा करण्यासाठी सहा पायऱ्यांमध्ये मार्गदर्शन करते.

लहान मुलांना मोबाईलपासून लांब कसे ठेवावे? Mobile and Children

 

लहान मुलांना मोबाईलपासून लांब कसे ठेवावे?

आजच्या डिजिटल युगात मोबाईल फोन हा आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. मोठ्यांप्रमाणेच लहान मुलेही मोबाईलच्या आहारी जात आहेत. शिक्षण, करमणूक, संवाद या सर्व गोष्टी मोबाईलद्वारे होत असल्यामुळे मुलांना मोबाईलपासून दूर ठेवणे हे पालकांसाठी आज एक मोठे आव्हान बनले आहे. सतत मोबाईल वापरामुळे मुलांच्या मेंदूच्या विकासावर, आरोग्यावर, भावनिक समतोलावर आणि सामाजिक वर्तनावरही नकारात्मक परिणाम होताना दिसत आहे. म्हणूनच, पालकांनी योग्य पद्धतीने आणि संयमाने मुलांना मोबाईलपासून दूर ठेवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

रागाचा उद्रेक की मानसिक विकार? Intermittent Explosive Disorder

 

रागाचा उद्रेक की मानसिक विकार? Intermittent Explosive Disorder

राग ही मानवी भावना अतिशय सामान्य आणि नैसर्गिक आहे. प्रत्येक व्यक्तीला कोणत्या ना कोणत्या कारणामुळे राग येतोच. रागाची ही भावना एखाद्या चुकीवर प्रतिक्रिया देण्यासाठी, अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी किंवा स्व-आदराचे रक्षण करण्यासाठी साहजिक असते. मात्र, जेव्हा ही रागाची प्रतिक्रिया अत्यंत तीव्र, अनियंत्रित आणि सतत पुनरावृत्त होणारी बनते, तेव्हा ती आरोग्यासाठी, विशेषतः मानसिक आरोग्यासाठी घातक ठरू शकते. मानसिक आरोग्यशास्त्रात अशा प्रकारच्या अनियंत्रित आणि धोकादायक रागाच्या प्रकटीकरणाला Intermittent Explosive Disorder (IED) किंवा मराठीत आकस्मिक उद्रेक विकार असे म्हटले जाते (American Psychiatric Association, 2013).

IED असलेली व्यक्ती लहानसहान प्रसंगांवरून अचानक तीव्र राग व्यक्त करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी वाहतूक अडथळा, छोटा वाद, किंवा कोणीतरी आपल्याशी अपेक्षितपणे वागत नसल्यामुळे ती व्यक्ती अशा प्रमाणात रागावते की तो राग तिच्या आजूबाजूच्यांनाही धोकादायक ठरतो. अशा वर्तनामुळे नातेसंबंधांमध्ये ताण, सामाजिक अलगाव, शैक्षणिक किंवा व्यावसायिक अडचणी आणि कायदेशीर गुंतागुंत उद्भवू शकते (Coccaro et al., 2007). त्यामुळे IED ही  केवळ वैयक्तिक समस्या न राहता एक सामाजिक आरोग्य समस्या बनतो.

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती |Obsessive-Compulsive Disorder | OCD

 

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती (OCD)

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) हा एक गंभीर, पण उपचारक्षम असा मानसिक विकार आहे जो व्यक्तीच्या विचारसरणी, भावना आणि वर्तनावर खोलवर परिणाम करतो. या विकारात व्यक्तीला वारंवार, अनिच्छित आणि त्रासदायक कल्पना, विचार किंवा प्रेरणा येतात, ज्यांना obsessions असे म्हटले जाते. हे विचार सहसा चिंतेची भावना निर्माण करतात. या अस्वस्थतेपासून तात्पुरती सुटका मिळवण्यासाठी व्यक्ती सतत काही विशिष्ट कृती पुन्हा पुन्हा करत राहते, ज्यांना compulsions म्हणतात. हे वर्तन तर्कसंगत नसते, परंतु व्यक्तीला त्याला न जुमानता ते केल्याशिवाय राहताच येत नाही. या सततच्या विचारांच्या आणि वर्तनांच्या चक्रामुळे रुग्णाच्या दैनंदिन जीवनात व्यत्यय निर्माण होतो, कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो आणि सामाजिक संबंधांमध्ये अडथळा येतो (American Psychiatric Association (APA), 2013).