लोक आत्महत्या
का करतात? Suicide
डॉ. वळसणकर (सोलापूरचे न्युरोसर्जन), भैयू महाराज
(प्रसिद्ध आध्यात्मिक गुरु, समाजसेवक), डॉ. शीतल आमटे (बाबा आमटे यांचा वारसा पुढे नेणाऱ्या, अत्यंत बुद्धिमान आणि विचारसंपन्न सामाजिक कार्यकर्त्या), सुशांत सिंह राजपूत (प्रतिभावान कलाकार) यांच्याविषयी आपण वर्तमान
पेपरमध्ये वाचले असेल आणि आपल्याला प्रश्न पडला असेल कि यांनी आत्महत्या का केली
असेल? यांच्याकडे कशाची कमतरता होती? यांना कोणते प्रश्न
भेडसावत होते? अशा असंख्य प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा
प्रयत्न करणार आहोत.
अरिस्टॉटलने
इ.स.पू. 4थ्या शतकात आपल्या Politics या
ग्रंथात स्पष्टपणे नमूद केले आहे की "मनुष्य हा zoon politikon म्हणजेच सामाजिक प्राणी आहे". समाजाशी असलेल्या
या नात्यामुळे मानव एकमेकांशी परस्परसंवाद साधतो, आधार घेतो,
तसेच जीवनातील संघर्षांना सामोरे जाण्याची क्षमता विकसित करतो.
तथापि, जीवन नेहमीच सुरळीत नसते. व्यक्तीला कधी कधी वैयक्तिक,
सामाजिक, आर्थिक किंवा भावनिक संकटांचा सामना
करावा लागतो. सामान्य परिस्थितीत मनुष्य हे ताण-तणाव सहन करून पुढे जातो, परंतु जेव्हा या तणावांचा अतिरेक होतो किंवा योग्य आधार व मार्गदर्शन मिळत
नाही, तेव्हा काही व्यक्ती जीवन संपविण्याचा निर्णय घेतात.
मानसशास्त्रीय
दृष्टिकोनातून आत्महत्या ही केवळ वैयक्तिक कृती नसून ती सामाजिक, सांस्कृतिक, मानसशास्त्रीय तसेच जैविक घटकांच्या
गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादातून उद्भवते. एमिल दुर्खाइमच्या (1897)
Suicide: A Study in Sociology या संशोधनात स्पष्ट करण्यात आले आहे
की आत्महत्या ही एक सामाजिक घटना आहे, ज्यावर व्यक्तीच्या
व्यक्तिगत परिस्थितीइतकेच समाजातील संरचना, मूल्ये आणि संबंध
यांचा प्रभाव असतो. त्यामुळे आत्महत्या ही एकाकी व्यक्तीचा निर्णय वाटला तरी
तिच्या मुळाशी सामूहिक आणि सांस्कृतिक घटक दडलेले असतात.
आधुनिक
काळात जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) देखील आत्महत्येला
केवळ मानसिक विकारांचा परिणाम मानत नाही तर ती "public health
problem" म्हणून ओळखते (WHO, 2021). यावरून
असे दिसते की आत्महत्या ही बहुआयामी घटना असून तिचा अभ्यास मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, वैद्यकशास्त्र आणि सार्वजनिक आरोग्य या
सर्वच क्षेत्रांतून करावा लागतो.
आत्महत्या म्हणजे काय?
आत्महत्या (Suicide) म्हणजे व्यक्तीने जाणूनबुजून स्वतःच्या जीवनाचा अंत घडवून आणणे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (World Health Organization) व्याख्येनुसार — “Suicide is an act deliberately initiated and performed by a person in the full knowledge or expectation of its fatal outcome” (WHO, 2014, p.12).
याचा
अर्थ असा की जेव्हा एखादी व्यक्ती स्वतःच्या मृत्यूचा हेतू मनात ठेवून, जाणूनबुजून एखादे प्राणघातक कृत्य करते आणि त्यात तिचा मृत्यू होतो,
तेव्हा त्याला आत्महत्या असे म्हटले जाते.
मानसशास्त्रीय
दृष्टिकोनातून आत्महत्या ही अनेकदा निराशा, हताशा, स्व-मूल्य गमावल्याची भावना किंवा असह्य
मानसिक वेदना यांच्या परिणामस्वरूप उद्भवते (Beck et al., 1975). अॅरन बेक यांनी विकसित केलेल्या Hopelessness
Theory of Depression नुसार, जेव्हा एखाद्या
व्यक्तीला भविष्यासंबंधी आशा संपल्यासारखे वाटते आणि परिस्थिती सुधारण्याची
कोणतीही शक्यता उरलेली नाही असे जाणवते, तेव्हा आत्महत्येची
शक्यता वाढते.
तसेच, थॉमस जॉयनर (2005) यांच्या Interpersonal
Theory of Suicide मध्ये आत्महत्येच्या दोन महत्त्वाच्या प्रेरणा
स्पष्ट केल्या आहेत: (1) व्यक्तीला असे वाटणे की ती
समाजासाठी "ओझे" आहे, आणि (2) समाजाशी असलेले भावनिक नाते तुटले आहे अशी अनुभूती. या दोन घटकांबरोबरच,
व्यक्तीने मृत्यूची भीती पार केली असेल किंवा स्वतःला वेदना सहन
करण्यास तयार केले असेल, तर आत्महत्येची शक्यता अधिक ठरते.
यावरून
असे दिसते की आत्महत्या ही केवळ भावनिक क्षणिक उद्रेक नसून ती व्यक्तीच्या अंतर्गत
मानसिक स्थिती, सामाजिक नाते आणि जैविक घटक
यांच्या गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादातून घडणारी प्रक्रिया आहे. त्यामुळे
आत्महत्येचे विश्लेषण करताना केवळ वैयक्तिक दृष्टिकोन नव्हे तर सामाजिक आणि
सांस्कृतिक संदर्भदेखील लक्षात घेणे आवश्यक आहे.
लोक
आत्महत्त्या का करतात?
मानसिक आरोग्य समस्या आणि आत्महत्या:
आत्महत्या हा एक बहुआयामी व
गुंतागुंतीचा मानसशास्त्रीय, सामाजिक आणि जैविक घटकांचा परिणाम मानला जातो.
यामध्ये सर्वात प्रमुख घटक म्हणजे मानसिक आरोग्याशी निगडित विकार. जागतिक आरोग्य
संघटना (WHO, 2021) च्या अहवालानुसार, जगभरातील
आत्महत्यांच्या सुमारे 90% प्रकरणांमध्ये एखाद्या ना एखाद्या प्रकारचा मानसिक
विकार आढळून येतो. यात प्रामुख्याने अवसाद, द्विध्रुवी विकार,
स्किझोफ्रेनिया आणि चिंता विकार यांचा मोठा वाटा आहे. हे विकार
व्यक्तीच्या विचारसरणी, भावनात्मक अनुभव, निर्णयक्षमता आणि आत्ममूल्य यांवर नकारात्मक परिणाम करतात, ज्यामुळे आत्महत्येची प्रवृत्ती वाढते.
1. अवसाद (Depression)
अवसाद हा आत्महत्येचा सर्वात
महत्त्वाचा आणि वारंवार दिसून येणारा जोखीम घटक आहे. अवसादग्रस्त व्यक्तींना तीव्र
निरर्थकतेची भावना, आशाहीनता आणि भविष्याबद्दल नकारात्मक दृष्टिकोन
अनुभवायला मिळतो (Beck et al., 1975). Aaron Beck यांनी मांडलेल्या Hopelessness Theory नुसार,
जेव्हा व्यक्तीला वाटते की तिच्या आयुष्यातील समस्या कायमस्वरूपी
आहेत आणि त्यातून बाहेर पडण्याचा मार्ग नाही, तेव्हा ती
आत्महत्येकडे अधिक प्रवृत्त होते. याशिवाय, जैविक स्तरावर
पाहता, अवसाद असलेल्या रुग्णांमध्ये सेरोटोनिन या
न्यूरोट्रांसमीटरची कमतरता आढळून आली आहे, जी आत्महत्येच्या
वर्तनाशी संबंधित आहे (Mann, 2003). त्यामुळे अवसाद हे
आत्महत्येचे सर्वात मोठे मानसशास्त्रीय कारण मानले जाते.
2. द्विध्रुवी विकार (Bipolar Disorder)
द्विध्रुवी विकारामध्ये व्यक्तीच्या
भावनिक स्थितीत तीव्र चढ-उतार दिसून येतात, काही काळ व्यक्ती अत्यंत उत्साही, उर्जावान (Manic
Episode) तर काही काळ अत्यंत खिन्न, निराश (Depressive
Episode) होते. अभ्यास दर्शवतात की हा विकार असलेल्या व्यक्तींमध्ये
आत्महत्येची शक्यता सर्वसाधारण लोकसंख्येपेक्षा 20-30 पट अधिक असते (Goodwin
& Jamison, 2007). विशेषतः Depressive Episode दरम्यान तीव्र निराशा, स्व-मूल्य हरवलेपण आणि
भविष्याबद्दल काळोख दृष्टिकोनामुळे आत्महत्येचा धोका वाढतो. तसेच, मॅनिक टप्प्यातील उतावळेपणा (Impulsivity) आणि
अविचारी निर्णयक्षमता यामुळेही आत्मघातक कृती घडू शकते.
3. स्किझोफ्रेनिया (Schizophrenia)
स्किझोफ्रेनिया हा गंभीर मानसविकार
असून यात व्यक्तीला वास्तवाशी असलेला संबंध गमवावा लागतो. भ्रम (Delusions), भास (Hallucinations),
विस्कळीत विचारसरणी आणि सामाजिक एकाकीपणा हे याचे ठळक लक्षण आहे.
अभ्यासानुसार, स्किझोफ्रेनियाग्रस्त व्यक्तींपैकी सुमारे 10%
व्यक्ती आत्महत्या करतात (Hor & Taylor, 2010). या
विकारामुळे निर्माण होणारे सततचे मानसिक दुःख, सामाजिक अलगाव
आणि आजारपणाची जाणीव (Illness Insight) यामुळे आत्मघातक
प्रवृत्ती वाढते. कधीकधी "आवाज ऐकू येणे" (Auditory
Hallucinations) यामध्ये आत्महत्येचे आदेश मिळतात, ज्यामुळे व्यक्ती प्रत्यक्ष कृती करू शकते.
4. चिंता विकार (Anxiety Disorders)
चिंता विकारांमध्ये सततची काळजी, भीती, असुरक्षिततेची भावना आणि भविष्यासंदर्भातील तीव्र तणाव आढळतो. यात Generalized
Anxiety Disorder (GAD), Panic Disorder, Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD),
Social Anxiety Disorder यांचा समावेश होतो. चिंता विकारांमुळे
व्यक्तीला सतत "धोक्याच्या स्थितीत" असल्यासारखे वाटते, झोपेत अडथळे येतात, स्व-नियंत्रण कमी होते आणि जीवन
जगण्याची प्रेरणा हरवते (Bolton et al., 2008). अनेकदा चिंता
विकार नैराश्यासोबत (Comorbidity) आढळतात आणि या संयोगामुळे
आत्महत्येचा धोका अधिक तीव्र होतो.
वरील सर्व मानसिक आरोग्याचे विकार
आत्महत्येशी थेट संबंधित आहेत. नैराश्यामुळे आशाहीनता आणि निरर्थकता वाढते, द्विध्रुवी विकारात
भावनिक अस्थिरता आणि उतावळेपणा आत्मघातक कृतीस प्रवृत्त करतो, सिजोफ्रेनियामध्ये भ्रम आणि सामाजिक एकाकीपणा आत्महत्या घडवून आणतो,
तर चिंता विकार सततच्या तणावामुळे जीवन नकोसे करतात. त्यामुळे
मानसिक आरोग्याची वेळेत ओळख, योग्य उपचार व समाजाकडून भावनिक
आधार हे आत्महत्या प्रतिबंधासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
सामाजिक व कौटुंबिक कारणे
आत्महत्येची कारणे केवळ मानसिक
आरोग्याशी संबंधित नसून ती सामाजिक व कौटुंबिक जीवनाशीही घट्टपणे निगडित असतात.
कौटुंबिक नातेसंबंध, सामाजिक आधारव्यवस्था, आर्थिक
स्थैर्य व सामाजिक समावेश यांचा व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यावर थेट परिणाम होतो.
जेव्हा हे घटक दुर्बल होतात किंवा तुटतात, तेव्हा
आत्महत्येची प्रवृत्ती वाढण्याची शक्यता जास्त असते (Durkheim, 1897; WHO, 2021).
1. कौटुंबिक वाद, घटस्फोट आणि नातेसंबंध तुटणे
कौटुंबिक वातावरण हे व्यक्तीच्या
भावनिक सुरक्षिततेसाठी सर्वात महत्त्वाचे मानले जाते. परंतु जेव्हा घरातील
नातेसंबंध सतत संघर्षमय असतात—जसे की पती-पत्नीमधील वाद, पिढीजात संघर्ष,
कौटुंबिक हिंसा किंवा घटस्फोट—तेव्हा व्यक्तीला आधाराऐवजी निराशा व
एकाकीपणाचा अनुभव येतो. संशोधनानुसार, घटस्फोटीत
व्यक्तींमध्ये विवाहित व्यक्तींपेक्षा आत्महत्येचा धोका जास्त असतो (Kposowa,
2000). विशेषतः पुरुषांमध्ये घटस्फोटानंतर सामाजिक आधार कमी होतो
आणि त्यामुळे त्यांची आत्महत्या करण्याची शक्यता वाढते. याशिवाय, प्रेमभंग, विवाहातील अपयश किंवा कौटुंबिक नातेसंबंध
तुटल्यामुळेही मानसिक आघात निर्माण होऊन आत्मविनाशाची प्रवृत्ती निर्माण होऊ शकते.
2. सामाजिक अलगाव आणि एकाकीपणा
मानव हा स्वभावतः सामाजिक प्राणी
असल्याने त्याला नातेसंबंध, संवाद आणि सामाजिक आधाराची गरज असते. परंतु सामाजिक एकटेपणा
(Social Isolation) व एकाकीपणा (Loneliness) हे आत्महत्येच्या मोठ्या जोखमीचे घटक मानले जातात. Holt-Lunstad,
Smith आणि Layton (2010) यांनी केलेल्या
संशोधनानुसार, दीर्घकाळचा एकाकीपणा हा शारीरिक आरोग्याइतकेच
मानसिक आरोग्यावर दुष्परिणाम करतो आणि आत्महत्येची शक्यता वाढवतो. वृद्धांमध्ये
सामाजिक एकटेपणामुळे आत्महत्या जास्त प्रमाणात आढळते. तरुणांमध्येही सोशल
नेटवर्किंगच्या काळात “फेसबुक फ्रेंड्स” असूनही प्रत्यक्ष भावनिक आधाराचा अभाव
राहतो, ज्यामुळे “आधुनिक एकाकीपणा” वाढतो आणि आत्महत्येची
प्रवृत्ती वाढते.
3. आर्थिक असुरक्षितता आणि बेरोजगारी
आर्थिक घटक हे आत्महत्येच्या
मानसशास्त्रीय विश्लेषणात महत्त्वाचे मानले जातात. बेरोजगारी, उत्पन्नातील
अस्थिरता, कर्जबाजारीपणा, दारिद्र्य
आणि आर्थिक असुरक्षितता यामुळे व्यक्तीला निरर्थकता, अपयशाची
भावना आणि भविष्याबद्दल आशाहीनता वाटू लागते. Stuckler et al. (2009) यांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, बेरोजगारीत
प्रत्येक 1% वाढ झाली की आत्महत्येचे प्रमाण साधारणतः 0.79% ने वाढते. भारतात
शेतकरी आत्महत्या हा याच आर्थिक असुरक्षिततेचा परिणाम मानला जातो—कर्ज, हवामानातील बदल, शेतीतील तोटा व सामाजिक दबाव या
घटकांच्या एकत्र परिणामामुळे शेतकरी आत्महत्या करतात (Mishra, 2006). त्यामुळे आर्थिक स्थैर्याचा अभाव हा आत्महत्येचा गंभीर सामाजिक
निर्धारक मानला जातो.
सामाजिक व कौटुंबिक घटक
आत्महत्येच्या प्रक्रियेत मध्यवर्ती भूमिका बजावतात. कौटुंबिक तणाव, नातेसंबंधातील
तुटलेपणा, सामाजिक आधाराचा अभाव आणि आर्थिक असुरक्षितता हे
घटक मानसिक विकारांना चालना देऊन आत्महत्येची शक्यता वाढवतात. त्यामुळे आत्महत्या
प्रतिबंधासाठी केवळ वैद्यकीय हस्तक्षेपच नव्हे, तर सामाजिक व
कौटुंबिक आधारव्यवस्थेचे बळकटीकरण, आर्थिक सुरक्षिततेची हमी
आणि एकाकीपणा कमी करण्यासाठी सामाजिक कार्यक्रमांची गरज आहे.
भावनिक कारणे
1. प्रेमभंग व नातेसंबंधातील फसवणूक
प्रेमसंबंध हा व्यक्तीच्या जीवनातील
सुरक्षिततेचा,
आत्मीयतेचा आणि भावनिक समाधानाचा एक महत्त्वाचा स्रोत असतो. जेव्हा
हा संबंध तुटतो किंवा त्यात फसवणूक होते, तेव्हा व्यक्तीच्या
अस्तित्वालाच धोका निर्माण झाल्यासारखे वाटते. मानसशास्त्रज्ञ श्नायडमन (Shneidman,
1993) यांच्या मते, आत्महत्येचा मुख्य घटक
म्हणजे “psychache” – म्हणजे असह्य मानसिक वेदना.
प्रेमभंगानंतर निर्माण होणारी रिक्तता, विश्वासघाताची भावना
आणि नाकारलेपणामुळे अशी मानसिक वेदना तीव्र होते. काही संशोधनांनुसार, तरुण वयोगटात (15-25 वर्षे) आत्महत्येचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे
प्रेमसंबंधातील अपयश. नातेसंबंधातील फसवणुकीमुळे “attachment insecurity” वाढते, ज्यामुळे व्यक्तीला जीवनात स्थैर्य आणि अर्थ
नाही असे वाटते (Joiner, 2005). त्यामुळेच भावनिक नातेसंबंध
तुटल्यावर अनेकांना जीवन निरर्थक वाटते आणि आत्महत्येची प्रवृत्ती दिसून येते.
2. स्व-आदराला धक्का (Self-esteem)
मानवी अस्तित्वात स्व-आदर ही मूलभूत
गरज मानली जाते. कार्ल रॉजर्स यांनी सांगितल्याप्रमाणे, व्यक्तीला स्वतःची
सकारात्मक प्रतिमा (positive self-regard) आवश्यक असते. जर
एखाद्या घटनेमुळे स्व-आदराला धक्का बसला—जसे की सार्वजनिक अपमान, शैक्षणिक किंवा व्यावसायिक अपयश, किंवा सामाजिक
दर्जा गमावणे—तर व्यक्तीला स्वतःचे अस्तित्व असह्य वाटू लागते. स्व-आदर गमावल्याने
व्यक्तीला “मी अपुरा आहे”, “माझा काही उपयोग नाही” अशा
नकारात्मक बोधात्मक विचारांचा पगडा बसतो. Beck (1967)
यांच्या Cognitive Theory of Depression नुसार, अशा नकारात्मक स्व-मूल्यमापनामुळे नैराश्य आणि आत्महत्येची शक्यता वाढते.
विशेषत: भारतासारख्या सामूहिक संस्कृतीत, जिथे सामाजिक
प्रतिष्ठेला मोठे महत्त्व असते, तिथे स्व-आदराला झालेला
धक्का आत्महत्येचा एक महत्त्वाचा घटक ठरतो.
3. तीव्र अपराधीपणा किंवा लाज
लाज (shame) आणि अपराधीपणा (guilt)
हे भावनिक अनुभव अनेकदा आत्महत्येशी निगडित असतात. अपराधीपणा म्हणजे
स्वतःच्या कृतीबद्दल निर्माण होणारी खंत, तर लाज म्हणजे
स्वतःच्या अस्तित्वाबद्दल निर्माण होणारी नकारात्मक भावना. मानसशास्त्रज्ञ थॉमस
जॉयनर (Joiner, 2005) यांच्या Interpersonal-Psychological
Theory of Suicide नुसार, आत्महत्या त्या
व्यक्तींमध्ये दिसून येते ज्यांना वाटते की ते इतरांसाठी ओझे आहेत (perceived
burdensomeness) आणि त्यांचा समाजाशी संबंध तुटलेला आहे (thwarted
belongingness). अपराधीपणा व लाज या दोन्ही भावना “मी निकृष्ट आहे,
माझ्यामुळेच इतरांचे नुकसान झाले” अशी धारणा वाढवतात. संशोधनानुसार,
धार्मिक किंवा सांस्कृतिक मानदंड मोडल्यामुळे येणारा अपराधीपणा व
सामाजिक लाज यांचा आत्महत्येच्या जोखमीशी थेट संबंध आढळतो (Hastings et
al., 2000). विशेषतः पारंपरिक व मानमर्यादेला महत्त्व देणाऱ्या
समाजांमध्ये लाज-आधारित आत्महत्या जास्त प्रमाणात दिसतात.
व्यसनाधीनता
शैक्षणिक आणि व्यावसायिक दबाव
विद्यार्थ्यांमध्ये शैक्षणिक ताण, अपयशाची भीती,
आणि कुटुंबीयांच्या उच्च अपेक्षा हे आत्महत्येचे महत्त्वाचे घटक
मानले जातात. विशेषतः स्पर्धात्मक शिक्षणप्रणालीमध्ये विद्यार्थी भावनिक ताण सहन
करू न शकल्यामुळे आत्महत्या करतात. जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार, किशोरवयीन आणि तरुणांमधील आत्महत्येची कारणे प्रामुख्याने शैक्षणिक अपयश व
सामाजिक दबावाशी निगडित असतात (WHO, 2019). भारतात विशेषतः IIT,
NEET सारख्या परीक्षांमध्ये अपयश किंवा अपेक्षाभंगामुळे होणाऱ्या
आत्महत्यांची संख्या चिंताजनक आहे.
व्यावसायिक जीवनातही नोकरीतील
असुरक्षितता,
बेरोजगारी, कार्यक्षेत्रातील अन्याय किंवा
अपमान यांमुळे व्यक्तीला निरर्थकता आणि असहाय्यता जाणवते. COVID-19 नंतरच्या काळात अनेकांनी नोकऱ्या गमावल्या, ज्यामुळे
आर्थिक असुरक्षिततेसोबतच आत्महत्येची जोखीमही वाढली असल्याचे जागतिक अहवाल
दर्शवतात (Kawohl & Nordt, 2020). कार्यक्षेत्रातील छळ,
लैंगिक शोषण, अन्यायकारक बढतीप्रक्रिया याही
आत्महत्येच्या मानसिक कारणांमध्ये गणल्या जातात.
शारीरिक वेदना व आजार
दीर्घकालीन शारीरिक वेदना किंवा
असाध्य रोगांनी त्रस्त व्यक्तींमध्ये आत्महत्येचा धोका लक्षणीयरीत्या वाढतो. अशा
वेदनांमुळे केवळ शारीरिक त्रासच होत नाही, तर मानसिक थकवा, निराशा आणि भविष्यातील भीतीदेखील वाढते. उदाहरणार्थ, कर्करोग, HIV/AIDS, मल्टिपल स्क्लेरोसिस किंवा
दीर्घकालीन मूत्रपिंड विकार असलेल्या रुग्णांमध्ये आत्महत्येची शक्यता सामान्य
लोकसंख्येपेक्षा जास्त असल्याचे संशोधनाने दाखवले आहे (Anguiano et al., 2012).
दीर्घकालीन वेदना ही नैराश्याशी
घट्टपणे संबंधित आहे आणि या दोन घटकांचा एकत्रित परिणाम आत्महत्येच्या प्रवृत्तीला
चालना देतो. अशा परिस्थितीत रुग्णाला "जीवन असह्य झाले आहे" अशी जाणीव
होते.
अपंगत्वामुळे आलेली असहाय्यता
अपंगत्व हे फक्त शारीरिक मर्यादा
निर्माण करत नाही, तर सामाजिक आणि मानसिक अडचणीही वाढवते. अपंग
व्यक्तींना समाजाकडून अनेकदा कमीपणा दिला जातो, भेदभाव सहन
करावा लागतो आणि आर्थिक संधींमध्येही मर्यादा येतात. या सर्व अनुभवांमुळे
त्यांच्यात स्व-आदर कमी होतो व एकाकीपणा वाढतो. अमेरिकेतील एका संशोधनानुसार,
शारीरिक अपंगत्व असलेल्या लोकांमध्ये आत्महत्येची प्रवृत्ती सामान्य
लोकसंख्येपेक्षा दुपटीने अधिक आहे (Turner et al., 2017).
विशेषतः अपघातानंतर अचानक आलेले
अपंगत्व, दृष्टी किंवा श्रवणशक्ती गमावणे, चालण्याची क्षमता
हरपणे या गोष्टी व्यक्तीला जीवन निरर्थक वाटण्यास भाग पाडतात. जर त्याला कुटुंबीय
व समाजाचा पुरेसा आधार मिळाला नाही, तर आत्महत्येची शक्यता
वाढते.
वरील विश्लेषणावरून दिसते की
आत्महत्येची कारणे वैयक्तिक, सामाजिक, व्यावसायिक आणि जैविक
घटकांशी गुंतागुंतीने जोडलेली आहेत. व्यसनाधीनता, शैक्षणिक व
व्यावसायिक दबाव, शारीरिक वेदना व अपंगत्व ही आत्महत्येच्या
जोखमीची प्रमुख कारणे आहेत. त्यामुळे आत्महत्या प्रतिबंधाच्या दृष्टीने मानसिक
आरोग्यसेवा, सामाजिक आधार आणि कुटुंबीयांचा भावनिक आधार
यांना विशेष महत्त्व आहे.
आत्महत्येचे मनोसामाजिक विश्लेषण
दुर्खाइमचे समाजशास्त्रीय विश्लेषण (Durkheim, 1897)
फ्रेंच समाजशास्त्रज्ञ एमिल दुर्खाइम
(Émile
Durkheim) यांनी 1897 मध्ये प्रकाशित केलेल्या “Suicide: A
Study in Sociology” या ग्रंथात आत्महत्येचा सर्वांगीण अभ्यास केला.
दुर्खाइमने आत्महत्येला केवळ वैयक्तिक किंवा मानसिक कृती मानले नाही, तर ती सामाजिक घटकांशी घनिष्ठपणे निगडित असल्याचे स्पष्ट केले. त्यांच्या
मते, व्यक्तीचे समाजाशी असलेले नाते, सामाजिक
मूल्ये, सांस्कृतिक बंधने आणि सामाजिक नियंत्रण हे
आत्महत्येच्या प्रवृत्तीवर निर्णायक प्रभाव टाकतात (Durkheim, 1897).
- अहंवादी आत्महत्या (Egoistic Suicide): जेव्हा
व्यक्तीला समाजापासून तोडलेपणाची जाणीव होते, एकाकीपणा वाढतो
आणि सामुदायिक आधार कमी होतो तेव्हा आत्महत्या घडते. उदाहरणार्थ, वृद्ध व्यक्ती, अविवाहित लोक किंवा सामाजिक
जाळ्यापासून अलगाव अनुभवणारे लोक या प्रकारात येऊ शकतात.
- परमार्थवादी आत्महत्या (Altruistic Suicide): ही
आत्महत्या समाज, धर्म किंवा कर्तव्याच्या नावाखाली केली
जाते. व्यक्ती स्वतःचे जीवन इतरांच्या भल्यासाठी अर्पण करते. ऐतिहासिकदृष्ट्या
सैनिकांनी देशासाठी दिलेले बलिदान किंवा प्राचीन समाजातील सतीप्रथा हे याचे उदाहरण
मानले जाते.
- अनॉमिक आत्महत्या (Anomic Suicide): सामाजिक
संरचना किंवा नियम ढासळले असता, आर्थिक किंवा सांस्कृतिक
अस्थिरता निर्माण झाली असता या प्रकारच्या आत्महत्या घडतात. उदाहरणार्थ, आर्थिक मंदी, बेरोजगारी, घटस्फोटानंतरचे
अस्थिर जीवन हे या प्रकारात मोडते.
- प्राणघातक आत्महत्या (Fatalistic Suicide): जेव्हा
व्यक्ती अतिनियंत्रित, दडपशाही व सक्तीच्या वातावरणात अडकते
आणि स्वातंत्र्य हरवते, तेव्हा ती आत्महत्येकडे वळू शकते.
उदाहरणार्थ, कारागृहातील कैदी किंवा जबरदस्तीच्या
विवाहामध्ये अडकलेली व्यक्ती.
दुर्खाइमच्या या वर्गीकरणामुळे
आत्महत्या केवळ वैयक्तिक मानसिक अवस्थेचा परिणाम नसून ती सामाजिक रचनांशी निगडित
आहे हे स्पष्ट झाले.
फ्रॉयडचे विश्लेषण
मनोविश्लेषणाचे जनक मानले जाणारे
सिग्मंड फ्रॉयड यांनी आत्महत्येचे विश्लेषण त्यांच्या Psychoanalytic Theory च्या चौकटीत केले. फ्रॉयडच्या मते, मानवी
व्यक्तिमत्त्वावर दोन मूलभूत प्रवृत्तींचा प्रभाव असतो:
- जीवन प्रवृत्ती (Eros): ही प्रवृत्ती व्यक्तीला
जगण्याची, प्रेम करण्याची, सर्जनशीलतेची
आणि अस्तित्व टिकवून ठेवण्याची प्रेरणा देते.
- मृत्यू प्रवृत्ती (Thanatos): ही
प्रवृत्ती आत्मविनाश, आक्रमकता आणि मृत्यूकडे झुकण्याशी
निगडित असते.
फ्रॉयडच्या मतानुसार, जेव्हा मृत्यूची
प्रवृत्ती प्रबळ होते आणि ती जीवन प्रवृत्तीवर विजय मिळवते, तेव्हा
व्यक्ती आत्महत्येकडे वळते. आत्महत्या ही त्यामुळे केवळ सामाजिक किंवा बाह्य
घटकांची देणगी नसून ती मानवी अबोध मनात दडलेल्या शक्तींचे प्रकटीकरण आहे.
फ्रॉयडच्या मते, व्यक्ती जेव्हा तीव्र अपराधीपणा, अंतर्गत संघर्ष किंवा दडपशाहीतून सुटण्याचा मार्ग शोधते, तेव्हा आत्महत्येची प्रवृत्ती उद्भवते.
आधुनिक मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन
(अ) Hopelessness Theory (Aaron Beck)
अॅरॉन बेक यांनी नैराश्य व आत्महत्येवरील
संशोधनातून "Hopelessness Theory" मांडली. त्यांच्या मते,
आत्महत्येच्या मागे असलेला मुख्य मानसशास्त्रीय घटक म्हणजे
“आशाहीनता”. व्यक्तीला जेव्हा भविष्यात काहीही सुधारणा होणार नाही असे वाटते,
तेव्हा जीवनाबद्दल उदासीनता वाढते आणि आत्महत्येचा धोका वाढतो (Beck
et al., 1975). या सिद्धांतानुसार नकारात्मक विचारसरणी व आशाहीन
दृष्टीकोन हे आत्महत्येच्या अंदाजासाठी सर्वात महत्त्वाचे निर्देशक आहेत.
(ब) Interpersonal Theory of Suicide (Thomas
Joiner)
थॉमस जॉयनर यांनी आत्महत्येचे विश्लेषण करताना
सामाजिक नातेसंबंधांवर भर दिला. त्यांच्या Interpersonal Theory of Suicide (2005) नुसार, आत्महत्या तेव्हाच घडते जेव्हा तीन घटक
एकत्र येतात:
- व्यक्तीला वाटते की ती इतरांसाठी “ओझे” आहे (Perceived Burdensomeness).
- व्यक्तीचा समाजाशी असलेला “संबंध तुटला आहे” (Thwarted Belongingness).
- व्यक्तीने मृत्यूच्या भीतीवर मात केली आहे आणि
आत्महत्येची “क्षमता” (Acquired Capability) मिळवली आहे.
या सिद्धांतामुळे आत्महत्येच्या
सामाजिक आणि वैयक्तिक परिमाणांचे एकत्रित स्पष्टीकरण मिळते (Joiner, 2005).
(क) Cognitive Theory
बोधनिक मानसशास्त्रानुसार
आत्महत्येचा संबंध व्यक्तीच्या नकारात्मक विचारसरणीशी आहे. विकृत संज्ञान, जसे “मी निरुपयोगी
आहे”, “भविष्यात काहीही चांगले होणार नाही” किंवा
“माझ्याशिवाय सर्व काही चांगले होईल” या विचारांमुळे आत्महत्येची प्रवृत्ती वाढते
(Ellis, 1962; Beck, 1976). या
दृष्टिकोनातून, आत्महत्येच्या उपचारामध्ये बोधनिक वर्तन उपचारपद्धती
(CBT) अत्यंत परिणामकारक ठरते.
दुर्खाइमच्या समाजशास्त्रीय
विश्लेषणापासून ते फ्रॉयडच्या मानसविश्लेषणात्मक दृष्टिकोनापर्यंत आणि आधुनिक
मानसशास्त्रीय सिद्धांतांपर्यंत पाहिले असता, आत्महत्या हा बहुआयामी घटकांचा
परिणाम आहे. सामाजिक एकाकीपणा, अवचेतन प्रवृत्ती, आशाहीनता, नकारात्मक विचारसरणी आणि तुटलेली नाती हे
सर्व घटक आत्महत्येच्या प्रवृत्तीला चालना देतात. म्हणूनच आत्महत्येच्या
प्रतिबंधासाठी केवळ वैद्यकीय उपचार नव्हे, तर सामाजिक आधार,
मानसोपचार आणि सकारात्मक विचारसरणीची जोपासना आवश्यक आहे.
आत्महत्येचे प्रतिबंधात्मक उपाय
- मानसिक आरोग्याविषयी जागरूकता वाढविणे
- नैराश्य व चिंता विकारांचे तात्काळ निदान व उपचार
- समुपदेशन व मानसोपचार (Psychotherapy, CBT)
- सामाजिक आधारव्यवस्था मजबूत करणे
- कुटुंब, मित्र, शाळा
आणि कार्यक्षेत्र यांची सकारात्मक भूमिका
- संकट हेल्पलाईन, समुपदेशन केंद्रे, तज्ज्ञ मार्गदर्शन उपलब्ध करणे
समारोप:
आत्महत्या ही वैयक्तिक अपयश नाही, तर ती सामाजिक,
मानसशास्त्रीय व जैविक घटकांचा परिणाम आहे. आत्महत्या रोखण्यासाठी
केवळ वैद्यकीय किंवा मानसशास्त्रीय हस्तक्षेप पुरेसा नाही, तर
संपूर्ण समाजाची सकारात्मक भूमिका आवश्यक आहे. मानसिक आरोग्याविषयी खुलेपणाने
चर्चा करणे, तणाव व्यवस्थापनाचे कौशल्य विकसित करणे आणि
परस्परांना भावनिक आधार देणे हे आत्महत्या प्रतिबंधाचे मुख्य मार्ग आहेत.
(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)
संदर्भ:
Anguiano,
L., Mayer, D. K., Piven, M. L., & Rosenstein, D. (2012). A
literature review of suicide in cancer patients. Cancer Nursing, 35(4),
E14–E26.
Beck,
A. T. (1967). Depression: Clinical, experimental, and
theoretical aspects. University of Pennsylvania Press.
Beck,
A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional
Disorders. New York: International Universities Press.
Beck,
A. T., Weissman, A., Lester, D., & Trexler, L. (1975). The
measurement of pessimism: The Hopelessness Scale. Journal of Consulting and
Clinical Psychology, 42(6), 861–865.
Bolton,
J. M., Cox, B. J., Afifi, T. O., Enns, M. W., Bienvenu, O. J., & Sareen, J.
(2008). Anxiety disorders and risk for suicide attempts:
Findings from the Baltimore Epidemiologic Catchment area follow-up study.
Depression and Anxiety, 25(6), 477–481.
Durkheim,
E. (1897/1951). Suicide: A Study in Sociology. Free Press.
Ellis,
A. (1962). Reason and Emotion in Psychotherapy. New York:
Lyle Stuart.
Goodwin,
F. K., & Jamison, K. R. (2007). Manic-Depressive
Illness: Bipolar Disorders and Recurrent Depression. Oxford University Press.
Hastings,
M. E., Northman, L. M., & Tangney, J. P. (2000). Shame,
guilt, and suicide. Suicide and Life-Threatening Behavior, 30(2),
173-186.
Holt-Lunstad,
J., Smith, T. B., & Layton, J. B. (2010). Social
relationships and mortality risk: a meta-analytic review. PLoS Medicine, 7(7), e1000316.
Hor,
K., & Taylor, M. (2010). Suicide and schizophrenia: A
systematic review of rates and risk factors. Journal of Psychopharmacology, 24(4_suppl), 81–90.
Joiner,
T. (2005). Why People Die by Suicide. Harvard University Press.
Kawohl,
W., & Nordt, C. (2020). COVID-19,
unemployment, and suicide. The Lancet Psychiatry, 7(5), 389–390.
Kposowa,
A. J. (2000). Marital status and suicide in the National
Longitudinal Mortality Study. Journal of Epidemiology & Community Health, 54(4), 254–261.
Mann,
J. J. (2003). Neurobiology of suicidal behaviour. Nature
Reviews Neuroscience, 4(10), 819–828.
Mishra,
S. (2006). Suicide of farmers in Maharashtra: Causes and
policy prescription. Economic and Political Weekly, 41(16),
1531–1538.
Sher,
L. (2006). Alcohol and suicide: Neurobiological and
clinical aspects. ScientificWorldJournal, 6, 700–706.
Shneidman,
E. S. (1993). Suicide as psychache: A clinical approach to
self-destructive behavior. Rowman & Littlefield.
Stuckler,
D., Basu, S., Suhrcke, M., Coutts, A., & McKee, M. (2009). The
public health effect of economic crises and alternative policy responses in
Europe: an empirical analysis. The Lancet, 374(9686), 315–323.
Turner,
B. J., Slaughter, R., Kivell, L., & Weaver, S. R. (2017). Suicide
in disability populations: Risk factors and prevention strategies. Disability
and Health Journal, 10(2), 254–260.
WHO.
(2019). Suicide in the world: Global health estimates.
Geneva: World Health Organization.
Wilcox,
H. C., Conner, K. R., & Caine, E. D. (2004). Association
of alcohol and drug use disorders and completed suicide: An empirical review of
cohort studies. Drug and Alcohol Dependence, 76(S1), S11–S19.
World
Health Organization. (2014). Preventing Suicide: A Global Imperative. WHO
Press.
World
Health Organization. (2021). Suicide worldwide in 2019: Global health
estimates. WHO Press.
छान मांडणी सर
उत्तर द्याहटवा