कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

 

कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

नियतीवाद ही तत्त्वज्ञान, विज्ञान, आणि मानसशास्त्र यामध्ये खोलवर रुजलेली संकल्पना आहे, जी असा दावा करते की मानवी जीवनातील प्रत्येक घटना, निर्णय, आणि कृती पूर्वनिर्धारित (predetermined) असतात आणि त्या विशिष्ट कारण-परिणामांच्या (cause-effect) साखळीतून घडतात. या दृष्टिकोनानुसार, जगातील प्रत्येक घटनेमागे काही विशिष्ट कारण असते, आणि त्या कारणांनुसारच परिणाम अपरिहार्यपणे घडतात (Kane, 1996). यामुळे, मानवी स्वातंत्र्य ही केवळ एक भास आहे, जी आपल्या अज्ञानामुळे निर्माण होते. उदाहरणार्थ, आपल्याला आपले भविष्यातील निर्णय “स्वतः घेतलेले” वाटतात, पण प्रत्यक्षात ते आपल्या भूतकाळातील अनुभव, परिस्थिती, जैविक रचना, आणि नैसर्गिक नियमांच्या आधारे आधीच निश्चित झालेले असतात.

नियतीवादाचा विचार अनेक क्षेत्रांत दिसतो, प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातील कर्मसिद्धांतापासून ते पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञांच्या यांत्रिक विश्वदृष्टीपर्यंत. यामुळे नियतीवाद हा केवळ तात्त्विक विषय न राहता वैज्ञानिक, मानसशास्त्रीय, आणि नैतिक विचारांचा केंद्रबिंदू ठरतो.

नियतीवादाची व्याख्या

नियतीवाद म्हणजे अशी तत्त्वज्ञानाची संकल्पना की, विश्वातील प्रत्येक घटना, कृती, किंवा निर्णय पूर्वनिर्धारित असतो आणि तो अपरिहार्यपणे घडतो कारण विश्व विशिष्ट आणि अविचल नैसर्गिक नियमांच्या आधारे कार्य करते (Dennett, 2003). या संकल्पनेनुसार, प्रत्येक परिणामाच्या मागे एक निश्चित कारण असते, आणि जर ते कारण व त्यासंबंधित सर्व परिस्थिती पूर्णपणे ज्ञात असतील, तर परिणाम न बदलता अचूक भाकीत करता येतो (Laplace, 1814). फ्रेंच गणितज्ञ पियरे-सायमन लाप्लास यांनी याला "लाप्लासियन नियतीवाद" (Laplace’s Demon) म्हणून स्पष्ट केले, लाप्लासियन नियतीवादानुसार जर एखाद्या बुद्धिमान प्राण्याला विश्वातील प्रत्येक कणाची स्थिती आणि वेग पूर्णतः माहीत असेल, तर तो भूतकाळ आणि भविष्य पूर्णतः अचूक सांगू शकतो.

या दृष्टीकोनातून "स्वातंत्र्य" ही संकल्पना केवळ अज्ञानामुळे निर्माण होते. आपल्याला निर्णय घेण्याची क्षमता आहे असे वाटते कारण आपल्याला त्या निर्णयामागील सर्व कारणे आणि प्रक्रियेची माहिती नसते (Harris, 2012). परिणामी, नियतीवाद विचारतो की आपली कृती खरोखर "आपली" आहे का, की ती नैसर्गिक नियम, अनुवांशिकता, आणि सामाजिक परिस्थितींनी आधीच ठरवलेली आहे?

नियतीवादाचे प्रकार

1. सैद्धांतिक / तात्त्विक नियतीवाद (Philosophical Determinism)

सैद्धांतिक किंवा तात्त्विक नियतीवाद ही संकल्पना मानते की विश्व हे संपूर्णपणे कारण-परिणामाच्या (cause-effect) साखळीनुसार चालते. या दृष्टिकोनानुसार, कोणतीही घटना स्वतंत्रपणे किंवा अनपेक्षितपणे घडत नाही, तर ती नेहमीच पूर्वीच्या काही घटकांमुळे अपरिहार्यपणे घडते. ही विचारधारा "नैसर्गिक नियम" (natural law) या संकल्पनेवर आधारित आहे. उदाहरणार्थ, जर आपण एखादी घटना निरीक्षण केली, तर तिच्या आधीच्या घटना, परिस्थिती आणि कारणांचा शोध घेऊन आपण ती का घडली हे स्पष्ट करू शकतो (Ayer, 1954).

बॅरूक स्पिनोजा (Baruch Spinoza) यांनी त्यांच्या Ethics (1677) या ग्रंथात सांगितले आहे की, विश्वातील प्रत्येक गोष्ट एका सार्वत्रिक नैसर्गिक नियमांनुसार चालते आणि स्वातंत्र्य ही फक्त अज्ञानामुळे निर्माण झालेला भ्रम आहे (Curley, 1985). डेव्हिड ह्यूम (David Hume) यांनी मानवी क्रियाही कारण-परिणामाच्या नियमांना बांधिल असल्याचे प्रतिपादन केले, मात्र त्यांनी "स्वातंत्र्य" ही संकल्पना नैतिक जबाबदारीसाठी आवश्यक असल्याचेही मान्य केले (Hume, 1748/1975). पियरे-सायमन लाप्लास Laplace’s Demon हा विचार तात्त्विक नियतीवादाचा अत्यंत शुद्ध नमुना मानला जातो.

2. वैज्ञानिक / भौतिक नियतीवाद (Scientific Determinism)

वैज्ञानिक किंवा भौतिक नियतीवाद हा तात्त्विक दृष्टिकोनाच्या तुलनेने अधिक प्रायोगिक (empirical) आणि वैज्ञानिक आधारावर उभा असलेला प्रकार आहे. न्यूटनियन यांत्रिकी (Newtonian mechanics) नुसार विश्व हे एक यांत्रिक यंत्रणा (mechanistic system) आहे, ज्यात प्रत्येक वस्तू, कण किंवा ग्रह निश्चित भौतिक नियमांनुसार (जसे की गतीचे नियम, गुरुत्वाकर्षणाचा नियम) कार्य करतो (Newton, 1687/1999). या दृष्टिकोनानुसार, जर एखाद्या विशिष्ट क्षणातील विश्वातील प्रत्येक कणाचे स्थान (position) आणि गती (momentum) अचूकपणे मोजता आले, तर त्या माहितीच्या आधारे आपण पुढे काय होईल हे पूर्ण अचूकतेने भाकीत करू शकतो (Laplace, 1814).

उदाहरणार्थ, खगोलशास्त्रातील ग्रहांच्या हालचालींचे भाकीत करणे, भरती-ओहोटीची वेळ मोजणे किंवा धूमकेतू कधी परत येईल हे सांगणे, या सर्व गोष्टी वैज्ञानिक नियतीवादाच्या सिद्धांताशी सुसंगत आहेत. 19व्या शतकापर्यंत भौतिकशास्त्र जवळजवळ पूर्णतः नियतीवादावर आधारित होते, कारण ते निश्चित नैसर्गिक नियमांवर आधारित होते. तथापि, 20व्या शतकात क्वांटम यांत्रिकीच्या आगमनानंतर सूक्ष्मस्तरीय घटनांमध्ये अनिश्चितता तत्त्व (uncertainty principle) आढळून आले, ज्यामुळे पूर्ण वैज्ञानिक नियतीवादावर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले.

3. नैतिक नियतीवाद (Moral Determinism)

नैतिक नियतीवाद ही अशी संकल्पना आहे की एखाद्या व्यक्तीचे नैतिक निर्णय, चांगले किंवा वाईट, हे स्वेच्छेने घेतलेले नसून, ते त्या व्यक्तीच्या परिस्थिती, संगोपन, व सामाजिक-सांस्कृतिक प्रभावांच्या परिणामस्वरूप अपरिहार्यपणे घडतात (Strawson, 1986). या मतानुसार, माणसाची ‘स्वतःची जबाबदारी’ ही संकल्पना सापेक्ष आहे, कारण जे निर्णय आपण घेतो ते आपल्या भूतकाळातील अनुभव, कुटुंबातील संस्कार, सामाजिक मूल्ये, आर्थिक परिस्थिती, आणि आपल्या नियंत्रणाबाहेरील मानसिक प्रवृत्ती यांच्याद्वारे ठरतात. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती चोरी करते, तर नैतिक नियतीवादानुसार तिची कृती केवळ तिच्या ‘स्वभावदोषा’मुळे नाही, तर ती वाढलेली सामाजिक परिस्थिती, आर्थिक अडचणी, किंवा नैतिक मूल्यांचे अभाव यांचा एकत्रित परिणाम आहे. या दृष्टिकोनामुळे नैतिक जबाबदारीचा विचार अधिक मानवी आणि समजूतदार होतो, कारण शिक्षा देण्याऐवजी परिस्थिती बदलून वर्तन सुधारण्याचा मार्ग अधिक परिणामकारक ठरतो. नैतिक नियतीवाद गुन्हेगारी न्यायव्यवस्था, नैतिक तत्त्वज्ञान, आणि मानसोपचारात एक महत्त्वाची सैद्धांतिक पार्श्वभूमी निर्माण करतो.

4. जैविक नियतीवाद (Biological Determinism)

जैविक नियतीवाद म्हणजे मानवी वर्तन, व्यक्तिमत्त्व, आणि सामाजिक वर्तणुकीचे मूळ कारण प्रामुख्याने अनुवांशिक व जैविक घटकांमध्ये शोधणारा दृष्टिकोन. या मतानुसार, व्यक्तीचे गुणधर्म, प्रवृत्ती, आणि मानसिक क्षमता यांचा पाया जन्मतः मिळालेल्या DNA व मेंदूच्या जैविक रचनेत असतो (Plomin et al., 2016). उदाहरणार्थ, क्रोधाची प्रवृत्ती ही विशिष्ट न्यूरोकेमिकल्सच्या पातळीवर अवलंबून असते जसे की, सेरोटोनिनची कमी पातळी व टेस्टोस्टेरोनची जास्त पातळी हे आक्रमकतेशी संबंधित असल्याचे अनेक अभ्यासांत आढळले आहे (Nelson & Trainor, 2007). त्याचप्रमाणे, मुलाखतीतील आत्मविश्वास देखील जैविकदृष्ट्या प्रभावित होऊ शकतो; मेंदूतील प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सचा विकास, सामाजिक परिस्थितीत होणारे कोर्टिसोलचे प्रमाण, आणि ऑक्सिटोसिन सारखे हार्मोन्स सामाजिक संवादातील सहजता व आत्मविश्वासावर प्रभाव टाकतात (Heinrichs et al., 2009). या दृष्टिकोनानुसार, बाह्य वातावरण किंवा शिक्षण यांचा काही प्रमाणात परिणाम असला तरीही, वर्तनाचा पाया जीवशास्त्रीय घटकांमध्येच खोलवर रुजलेला असतो. त्यामुळे, जैविक नियतीवाद मानतो की वर्तन व व्यक्तिमत्त्वातील फरक हे मूलभूतपणे नैसर्गिक, म्हणजेच ‘निसर्गनियुक्त’ असतात, आणि त्यांचे परिवर्तन केवळ मर्यादित स्वरूपातच शक्य आहे.

5. मानसशास्त्रीय नियतीवाद (Psychological Determinism)

मानसशास्त्रीय नियतीवाद ही संकल्पना असे प्रतिपादन करते की, मानवी वर्तन, निर्णय आणि कृती या केवळ त्या क्षणी घेतलेल्या “मुक्त” निवडींचे परिणाम नसून, त्या व्यक्तीच्या भूतकाळातील अनुभव, अंतर्गत प्रेरणा, इच्छाशक्तीची रचना, तसेच अबोध (unconscious) मनातील प्रक्रियांद्वारे पूर्वनिर्धारित असतात. या दृष्टिकोनानुसार, आपण एखादी कृती निवडत आहोत असे वाटले तरी, त्या निवडीची पायाभरणी अनेक वर्षांपूर्वीच्या घटनांमध्ये, संगोपनात, सामाजिक अनुभवात आणि मानसशास्त्रीय संघर्षांमध्ये झालेली असते (Baumeister, 2008).

या प्रकारच्या नियतीवादाचा पाया मानसशास्त्राच्या Psychodynamic परंपरेत, विशेषतः सिग्मंड फ्रॉइड यांच्या सिद्धांतांमध्ये आढळतो. फ्रॉइड यांनी मानवी वर्तन हे जाणीवपूर्वक नियंत्रणाखाली नसून, मोठ्या प्रमाणावर अबोध मानसिक प्रक्रियांद्वारे आकारले जाते असे प्रतिपादन केले (Freud, 1915/1957). त्यांच्या मते, व्यक्तीच्या बालपणातील अनुभव, पालकांशी असलेले नाते, तसेच दडपलेल्या (repressed) इच्छांची उर्जा, भविष्यातील वर्तनावर निर्णायक परिणाम घडवते. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने बालपणी अनुभवलेला नाकारले जाण्याचा प्रसंग, प्रौढावस्थेत त्याच्या सामाजिक संवाद, विश्वास ठेवण्याची क्षमता, आणि भावनिक प्रतिक्रियांना आकार देऊ शकतो, जरी त्या व्यक्तीला त्या घटनांची जाणीव नसली तरीही.

मानसशास्त्रीय नियतीवादात प्रेरणा आणि इच्छाशक्ती (willpower) यांचाही महत्त्वाचा वाटा आहे. प्रेरणा ही केवळ तात्कालिक उद्दिष्टांवर अवलंबून नसून, ती व्यक्तीच्या वैयक्तिक इतिहास, व्यक्तिमत्त्व रचना, आणि पूर्वीच्या यश-अपयशाच्या अनुभवातून आकार घेत असते (Ryan & Deci, 2000). त्याचप्रमाणे, इच्छाशक्ती देखील पूर्णपणे “स्वतंत्र” नसून, ती संगोपनाच्या पद्धती, स्व-नियंत्रणाची शिकवण, आणि अबोध मनातील भीती किंवा इच्छा यांच्याशी संबंधित असते.

फ्रॉइडच्या सिद्धांतानुसार, इदम (Id – सुख तत्त्व), अहम (Ego – वास्तव तत्त्व) आणि पराअहम (superego - नैतिक तत्त्व) यांच्या परस्परसंवादातून आपले वर्तन घडते. यामध्ये इदम आणि पराअहम या दोन्ही अबोध पातळीवर कार्यरत असतात, त्यामुळे व्यक्तीला वाटणारे “माझा निर्णय” हे प्रत्यक्षात दीर्घकालीन मानसशास्त्रीय प्रक्रियांचे परिणाम असते (Freud, 1923/1961).

मानसशास्त्रीय नियतीवाद मान्य केल्यास, स्वतंत्र इच्छेबद्दलचा प्रश्न गुंतागुंतीचा होतो. जर आपले निर्णय भूतकाळातील अनुभव आणि अबोध मनानेच ठरवले असतील, तर “मी स्वतंत्रपणे निर्णय घेतो” ही भावना केवळ एक मानसिक भास (illusion) असू शकते (Wegner, 2002). मात्र, आधुनिक मानसशास्त्रात काही सिद्धांत असे सुचवतात की जरी अबोध घटकांचा प्रभाव असला, तरी व्यक्ती जाणीवपूर्वक स्व-परीक्षण, विचारमंथन, आणि मानसशास्त्रीय हस्तक्षेपांद्वारे आपले वर्तन बदलू शकते (Kahneman, 2011). त्यामुळे, मानसशास्त्रीय नियतीवाद पूर्णपणे मानवी स्वातंत्र्य नाकारत नाही, परंतु तो हे अधोरेखित करतो की, आपल्या निवडी व कृतींच्या मुळाशी आपली मानसिक रचना, भूतकाळातील अनुभव, आणि अबोध प्रक्रियांचे खोलवर परिणाम असतात.

स्वातंत्र्य आणि नियतीवाद यातील संघर्ष

मानवी विचारविश्वातील सर्वात गुंतागुंतीचा आणि तात्त्विक प्रश्न म्हणजे "स्वातंत्र्य" (Free Will) आणि "नियतीवाद" यांतील संघर्ष. स्वातंत्र्य म्हणजे एखादी कृती "आपल्याच इच्छेने" करणं म्हणजेच त्या कृतीच्या निवडीवर पूर्ण अधिकार असणं. परंतु, नियतीवादानुसार, प्रत्येक कृती, निर्णय किंवा घटना ही पूर्वनिर्धारित कारण-परिणामांच्या साखळीतून अपरिहार्यपणे घडते (Kane, 1996). या विचारप्रवाहानुसार, आपण ज्या क्षणी निर्णय घेतो, त्या क्षणाआधीच आपल्या मेंदूतील न्यूरल प्रक्रियांमुळे किंवा पर्यावरणीय घटकांमुळे तो निर्णय ठरलेला असतो.

अभिजात भौतिकशास्त्र, विशेषतः न्यूटनचे नियम आणि न्यूरोसायन्समधील प्रयोगांनी मानवी निर्णय प्रक्रियेबद्दल अनेक नवे दृष्टिकोन दिले आहेत. बेंजामिन लिबेट (Benjamin Libet) यांच्या 1980 च्या दशकातील प्रयोगांमध्ये असे आढळले की एखादी कृती करण्याचा "सचेत" निर्णय घेण्यापूर्वीच मेंदूत संबंधित न्यूरल क्रिया (Readiness Potential) सुरू होतात (Libet et al., 1983). याचा अर्थ, आपली चेतना निर्णय घेण्यात अंतिम कारण नसून, ती आधीच ठरलेल्या प्रक्रियेचा परिणाम असू शकते. काही न्यूरोवैज्ञानिक, जसे की सॅम हॅरिस (Harris, 2012), असा युक्तिवाद करतात की हे निष्कर्ष स्वतंत्र इच्छेच्या पारंपरिक संकल्पनेला आव्हान देतात आणि नियतीवादाच्या बाजूने पुरावा देतात.

बिग डेटावर आधारित आधुनिक कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणाली मानवी वर्तनाचे भाकीत करण्याची क्षमता दाखवत आहेत. ऑनलाईन खरेदी, सोशल मीडियावरील क्रिया, किंवा अगदी गुन्हेगारी प्रवृत्ती या गोष्टी AI अल्गोरिदम वापरून मोठ्या प्रमाणात अचूकतेने भाकीत केल्या जाऊ शकतात (Brynjolfsson & McAfee, 2017). हे सूचित करते की, जर आपल्या पर्यावरणातील आणि मानसिक घटकांची पुरेशी माहिती उपलब्ध असेल, तर आपल्या भविष्यातील कृतींचा अंदाज बांधता येऊ शकतो जे नियतीवादाशी सुसंगत आहे.

नैतिक परिणाम

जर सर्व काही पूर्वनिर्धारित असेल, तर काही महत्त्वाचे नैतिक प्रश्न उभे राहतात:

• दोषी कोण? जर गुन्हेगारी कृती देखील जैविक, सामाजिक किंवा न्यूरल घटकांनी ठरवलेली असेल, तर गुन्हेगाराला पूर्णपणे जबाबदार धरणे योग्य आहे का?.
• प्रेरणेचा उपयोग - जर आपल्या कृती आधीच निश्चित असतील, तर प्रयत्न करण्याला काही अर्थ आहे का?
• दया व समजूत — नियतीवादाच्या दृष्टिकोनातून पाहिले तर, लोकांची कृती त्यांच्या नियंत्रणाबाहेर असते, त्यामुळे शिक्षेपेक्षा पुनर्वसन आणि समजूतदारपणा यावर अधिक भर देता येतो.

नियतीवादावरील टीका

• स्वतंत्र इच्छेचा अनुभव — बहुतेक लोकांना असे जाणवते की ते स्वतः निर्णय घेत आहेत. हा अनुभव इतका स्पष्ट आणि सामान्य आहे की, तो पूर्णपणे चुकीचा असल्याचे मानणे अवघड जाते (Searle, 2001).
• नैतिकता व समाजव्यवस्था — जर जबाबदारी पूर्णपणे नाकारली गेली, तर सामाजिक शिस्त आणि कायदा व्यवस्था धोक्यात येऊ शकते.
• मानवी प्रतिष्ठा — माणसाला फक्त जैविक यंत्र समजल्यास, त्याच्या आत्मसन्मानावर आघात होतो आणि मानवी मूल्यांची उपेक्षा होण्याची शक्यता वाढते.

समारोप:

नियतीवाद ही एक गुंतागुंतीची संकल्पना आहे, जी आपल्याला विचार करायला लावते, आपण किती 'मुक्त' आहोत? आधुनिक विज्ञानाने नियतीवादाला काही प्रमाणात पुष्टी दिली आहे, पण ते संपूर्णतः सिद्ध झालेले नाही. स्वातंत्र्य आणि नियती यामध्ये समतोल राखून माणसाने जबाबदारीने, समजूतदारपणे, आणि विवेकशीलतेने जगणे हेच खरे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Ayer, A. J. (1954). Freedom and Necessity. Oxford University Press.

Baumeister, R. F. (2008). Free will in scientific psychology. Perspectives on Psychological Science, 3(1), 14–19.

Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2017). Machine, Platform, Crowd: Harnessing Our Digital Future. W. W. Norton & Company.

Curley, E. (1985). Behind the Geometrical Method: A Reading of Spinoza's Ethics. Princeton University Press.

Dennett, D. C. (2003). Freedom Evolves. Viking Penguin.

Freud, S. (1915/1957). The unconscious. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud (Vol. 14, pp. 159–204). London: Hogarth Press.

Freud, S. (1923/1961). The ego and the id. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud (Vol. 19, pp. 1–66). London: Hogarth Press.

Harris, S. (2012). Free Will. Free Press.

Heinrichs, M., von Dawans, B., & Domes, G. (2009). Oxytocin, vasopressin, and human social behavior. Frontiers in Neuroendocrinology, 30(4), 548–557.

Hume, D. (1975). An Enquiry Concerning Human Understanding (L. A. Selby-Bigge, Ed.). Oxford University Press. (Original work published 1748)

Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. New York: Farrar, Straus and Giroux.

Kane, R. (1996). The Significance of Free Will. Oxford University Press.

Laplace, P.-S. (1814). A Philosophical Essay on Probabilities.

Libet, B., Gleason, C. A., Wright, E. W., & Pearl, D. K. (1983). Time of conscious intention to act in relation to onset of cerebral activity (readiness-potential). Brain, 106(3), 623–642.

Nelson, R. J., & Trainor, B. C. (2007). Neural mechanisms of aggression. Nature Reviews Neuroscience, 8(7), 536–546.

Newton, I. (1999). The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy (I. B. Cohen & A. Whitman, Trans.). University of California Press. (Original work published 1687)

Plomin, R., DeFries, J. C., Knopik, V. S., & Neiderhiser, J. M. (2016). Top 10 replicated findings from behavioural genetics. Perspectives on Psychological Science, 11(1), 3–23.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

Searle, J. R. (2001). Rationality in Action. MIT Press.

Strawson, G. (1986). Freedom and belief. Oxford: Clarendon Press.

Wegner, D. M. (2002). The Illusion of Conscious Will. Cambridge, MA: MIT Press.