किट्टी जेनोविस | Kitty Genovese: Case of bystander effect

 किट्टी जेनोविस | Kitty Genovese: Case of bystander effect

किट्टी जेनोविस, ही एक 28 वर्षीय महिला, जी 1964 मध्ये न्यू यॉर्क शहरात जिचा खून झाला, ह्या केसने मानसशास्त्राच्याच्या इतिहासात एक अत्यंत कुपरिचित केस म्हणून स्थान मिळवले आहे, विशेषतः सामाजिक वर्तन आणि साक्षीदार हस्तक्षेपाच्या अध्ययनात.  किट्टी जेनोविसवर सुमारे 30 मिनिटांच्या कालावधीत हल्ला झाला आणि अनेक वेळा चाकूने वार करण्यात आले. तिच्या वारंवार मदतीच्या आर्त आव्हानांनंतर, पोलिसांच्या प्रारंभिक अहवालानुसार 38 साक्षीदारांनी हल्ल्याचा काही भाग पाहिले किंवा ऐकले होते, तरीही कोणत्याही व्यक्तीने हस्तक्षेप केला नाही किंवा पोलिसांना वेळेत कॉल केला नाही ज्यामुळे तिचा मृत्यू टाळता आला असता. या घटनेमुळे "दर्शक प्रभाव" सामाजिक मानसशास्त्राच्या क्षेत्रात या वर्तनाची ओळख झाली, ज्यामध्ये जितके जास्त लोक उपस्थित असतात तेंव्हा पीडितांना मदत करण्याची शक्यता कमी असते. या केसने मानसशास्त्रीय संशोधन आणि सार्वजनिक धोरणांवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव टाकला, ज्यामुळे सामाजिक वर्तनाचे अधिक आकलन प्राप्त झाले आणि 911 सारख्या आपत्कालीन प्रतिसाद प्रणालींचा विकास झाला.

जेनी | Genie – A case of Language Development

 जेनी | Genie – A case of Language Development  

जेनी (Genie) ही 1970 मध्ये उपेक्षित, एकाकी आणि दुर्लक्षित अवस्थेत सापडलेल्या 13 वर्षाच्या एका लहान मुलीची केस, जी तिच्या बालपणाचा बहुतांश काळ गंभीरपणे उपेक्षित आणि एकाकी घालविल्यामुळे भाषा आणि मानवी विकासाच्या महत्त्वाच्या काळाविषयी अमूल्य माहिती मिळाली आहे. जेनीला 13 व्या वर्षी शोधण्यात आले, तिला आयुष्यभर एका छोट्या खोलीत बंदिस्त ठेवण्यात आले होते, त्यादरम्यान मानवी संवाद फारच कमी होता त्यामुळे त्याच्या कानावर कोणतीच भाषा पडली नाही. जेनीला या परिस्थितीतून वाचवण्यात आले तेव्हा तिला भाषा बोलता येत नव्हती आणि तिने तिच्या वयाला न शोभणारे सामाजिक, भावनिक आणि बोधनिक वर्तन दर्शवले होते. संशोधक आणि मानसशास्त्रज्ञांनी जेनीचा व्यापक अभ्यास केला, ज्यामुळे अत्यंत एकाकीपणाचा भाषा आणि बोधनिक विकासावर होणारा परिणाम समजून घेण्यात यशस्वी झाले. ही केस प्रारंभिक भाषा संपर्काचे महत्त्व दर्शविते, तसेच यामुळे जेनीच्या उपचारदरम्यान  आणि दीर्घकालीन काळजीबाबत महत्त्वाचे नैतिक प्रश्न देखील उपस्थित झाले.

एच.एम. | HM - Case of memory lose

 

एच.एम.| HM - Case of memory lose

हेन्री मोलायसनच्या (एच.एम.) केसला न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या केसपैकी एक मानले जाते, ज्यामुळे स्मृती आणि मेंदू यांच्यातील संबंधांविषयी महत्त्वपूर्ण माहिती मिळाली. 1953 मध्ये एच.एम.ला गंभीर अपस्मार (Epilepsy) कमी करण्यासाठी मेंदूच्या शस्त्रक्रियेचा सामना करावा लागला, ज्यात त्याच्या मेडियल टेम्पोरल लोब्सच्या मोठ्या भागांसह हिप्पोकॅम्पस काढून टाकण्यात आला. या शस्त्रक्रियेमुळे त्याच्या झटक्यांमध्ये घट झाली, परंतु त्याला गंभीर अॅन्टेरोग्रेड अम्नेशियाचा सामना करावा लागला, ज्यामुळे एच.एम. नवीन दीर्घकालीन स्मृती तयार करण्यात असमर्थ ठरला. या केसमुळे हिप्पोकॅम्पसच्या स्मृती निर्मितीतील भूमिकेचे महत्त्व समजण्यास मदत झाली आणि स्मृतीमधील  मेंदूचे कार्य आणि न्यूरोलॉजिकल विकारांच्या उपचारांचा अभ्यास करण्यास सुरुवात झाली.

लिटल अल्बर्ट | Little Albert : story of Behaviorism

 लिटल अल्बर्ट (Little Albert : story of Behaviorism)

लिटल अल्बर्टवरील प्रयोग, जो जॉन बी. वॉटसन आणि रोझाली रेयनर यांनी 1920 मध्ये केला, हा मानसशास्त्राच्या इतिहासातील एक सर्वात प्रसिद्ध आणि वादग्रस्त अभ्यासांपैकी एक आहे. या अभ्यासात "अल्बर्ट" नावाच्या 9 महिन्याच्या मुलाला, एका पांढऱ्या उंदराची भीती निर्माण व्हावी यासाठी प्रयोग करण्यात आला. यासाठी उंदराच्या उपस्थितीत एक मोठा, भयावह आवाज निर्माण केला गेला. या प्रयोगाने असे सिद्ध झाले की भावना, जसे की भीती, माणसांमध्ये सुद्धा अभिसंधान (Conditioning) पद्धतीने निर्माण होऊ शकतात. हा अभ्यास वर्तनवादाच्या विकासात एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला आणि त्याने पुढील संशोधनावर, अभिसंधान यावर, आणि भीतीच्या उपचारांवर प्रभाव टाकला. तथापि, यावर नैतिक कारणांमुळे विशेषतः पूर्व संमतीच्या अभावाबद्दल आणि मुलाला होणाऱ्या संभाव्य हानीसाठी टीका देखील करण्यात आलेली आहे.

अ‍ॅना ओ. | Anna O.: The first psychiatric case

 

अ‍ॅना ओ. | Anna O.: The first psychiatric case

अ‍ॅना ओ. केस, ज्यावर जोसेफ ब्रेयर यांनी 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात उपचार केला, ही मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वपूर्ण केसपैकी एक आहे. अ‍ॅना ओ., जिचे खरे नाव बर्था पापेनहाइम होते, तिला पक्षाघात, विभ्रम आणि बोलण्यातील अडचणी यासारख्या लक्षणांचा सामना करावा लागला, या लक्षणसमूहास नंतर हिस्टेरिया म्हणून निदान करण्यात आले. ब्रेयरच्या उपचारांद्वारे, ज्यात संमोहन आणि कॅथार्टिक पद्धतीचा समावेश होता, जेव्हा तिने दडपून ठेवलेल्या आठवणींना आठवून त्या शब्दात मांडल्या तेंव्हा अ‍ॅना ओ. ला तात्पुरती लक्षणांपासून मुक्ती मिळाली. या प्रकरणामुळे सिग्मंड फ्रॉइड यांनी मनोविश्लेषण विकसित केले, विशेषत: "टॉक थेरपी" आणि मानसिक विकारांमध्ये अबोध प्रक्रियेच्या भूमिकेची संकल्पना विकसित केली. अ‍ॅना ओ. ची केस मानसशास्त्रीय सिद्धांताची उत्पत्ती आणि विकास समजून घेण्यात एक महत्त्वाचा पाया राहिला आहे.

फिनियस गेझ | Phineas Gage: A Case

फिनियस गेझ | Phineas Gage: A Case

केस स्टडी (वृत्त अभ्यास) म्हणजे एखाद्या व्यक्ती, गट किंवा घटनेचा सखोल अभ्यास होय. एका केस स्टडीमध्ये, विषयाच्या (case) जीवनातील आणि इतिहासातील जवळजवळ प्रत्येक पैलूचे विश्लेषण केले जाते, जेणेकरून वर्तनाचे नमुने आणि कारणे शोधता येतील. यामध्ये त्या व्यक्तीच्या जीवनातील विविध पैलूंचा अभ्यास करून त्यातून मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून माहिती गोळा केली जाते. यात मुलाखती, निरीक्षणे, वैद्यकीय अहवाल, चाचण्या यांचा समावेश असतो. केस स्टडी विविध क्षेत्रांमध्ये वापरल्या जाऊ शकतात, ज्यामध्ये मानसशास्त्र, वैद्यकीय शास्त्र, शिक्षण, आणि सामाजिक कार्य यांचा समावेश आहे. केस स्टडीचा उद्देश म्हणजे एखाद्या व्यक्ती किंवा गटाबद्दल जितके शक्य तितके जाणून घेणे, जेणेकरून ती माहिती इतर अनेक लोकांसाठी सामान्यीकरण करता येईल.

केस स्टडीद्वारे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील मानसिक प्रक्रिया, वर्तन, अनुभव यांची सखोल समज मिळते. हे विशेषतः दुर्मिळ किंवा जटिल परिस्थितींच्या अभ्यासासाठी उपयुक्त ठरते. केस स्टडीवर आधारित मानसशास्त्रातील अनेक सिद्धांतांचा विकास झाला आहे. उदाहरणार्थ, सिग्मंड फ्रॉईड यांच्या मनोविश्लेषण तत्त्वज्ञानाचे अनेक पैलू त्यांच्या केस स्टडीवर आधारित आहेत.  काही वेळा प्रयोग करणे नैतिक किंवा व्यावहारिक दृष्ट्या अशक्य असते. अशा परिस्थितीत केस स्टडी एक चांगला पर्याय ठरतो, कारण यामध्ये नैतिकता राखून अभ्यास करता येतो. केस स्टडीमधून  नवीन सिद्धांतकल्पना निर्माण होतात, ज्यांना पुढील संशोधनामध्ये तपासता येते. केस स्टडी अभ्यासांमधून मिळालेली माहिती थेट उपचार पद्धतींमध्ये वापरता येते. उदाहरणार्थ, फिनियस गेझ (Phineas Gage) याच्या ब्रेन इंजुरीच्या केस स्टडीमुळे मेंदूच्या कार्य आणि व्यक्तिमत्वाच्या संबंधातील आपले ज्ञान वाढलेले आहे. त्याविषयीची माहिती पुढीलप्रमाणे:

मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार | Psychological First Aid (PFA)

 

मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार

आम्ही इयत्ता आठवीत असताना शाळेत प्रथमोपचार याबद्दल प्रशिक्षण झालेले होते. त्यात आम्हाला सांगण्यात आले होते की,  प्रथमोपचार म्हणजे एखाद्या आजारात किंवा अपघात झाल्यास केलेले प्राथमिक उपचार. प्रथमोपचार हे सामान्यत: एखाद्या प्रशिक्षित व्यक्तीद्वारे एखाद्या आजारी किंवा जखमी व्यक्तीला आपत्कालीन परिस्थितीत विशिष्ट वैद्यकीय उपचार उपलब्ध होईपर्यंतच्या काळात दिले जातात. पण मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार (PFA) हे एक तंत्र जागतिक पातळीवर अनेक अपघात आणि आपत्ती निर्माण झाल्यावर मानसिक आरोग्य क्षेत्रातील मनुष्यबळाची कमतरता लक्षात घेऊन 21 व्या शतकाच्या सुरुवातीस उदयास आलेले आहे.