आपणही ‘ब्रेन रॉट’ चे शिकार झालेले आहात का? | Brain Rot

 

आपण ‘ब्रेन रॉट’ चे शिकार झालेले आहात का?

ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेसने 2024 चा ऑक्सफर्ड वर्ड ऑफ द इयर म्हणून ‘ब्रेन रॉट’ (Brain Rot) या शब्दाची निवड केली आहे. या निवडीसाठी ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीने तयार केलेल्या सहा शब्दांच्या यादीस 37,000 हून अधिक लोकांनी मतदान केले. ‘ब्रेन रॉट’ हा शब्द किरकोळ सोशल मीडिया सामग्रीच्या वापरामुळे मानसिक आरोग्यावर होणाऱ्या परिणामांबद्दल वाढती चिंता अधोरेखित करतो. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेसच्या यादीतील इतर शब्दांमध्ये demure, dynamic pricing, lore, romanticism, and slop. यांचा समावेश होता.

विद्यार्थ्यांची डिजिटल ओळख – अपार (Apaar ID)

 

विद्यार्थ्यांची डिजिटल ओळख – अपार (Apaar ID)

अपार ओळख पत्र (APAAR ID) म्हणजे Automated Permanent Academic Account Registry. हे कार्ड भारत सरकारच्या One Nation, One Student ID उपक्रमाचा भाग आहे. शाळांपासून ते उच्च शिक्षणापर्यंत विद्यार्थी याचा उपयोग करू शकतील. यामध्ये प्रत्येक विद्यार्थ्याचा 12-अंकी विशिष्ट क्रमांक मिळणार आहे, जो त्यांच्या शैक्षणिक प्रवासाच्या ओळखीचे साधन म्हणून कार्य करेल.

खरंच वाचन सवयी लोप पावत आहे का?

वाचन सवयी | Reading Habits 

COVID-19 महामारीने जगभरातील अनेक क्षेत्रांवर दीर्घकालीन परिणाम केले, ज्यात शिक्षण व वाचन यावर होणारे परिणाम विशेषतः महत्त्वाचे ठरले आहेत. लॉकडाऊनच्या काळात शाळा, ग्रंथालये, आणि सार्वजनिक वाचनालये बंद राहिली. यामुळे वाचनाची पारंपरिक साधने मुलांपासून प्रौढांपर्यंत सर्वांपासून दुरावली. डिजिटल शिक्षणाच्या अनिवार्यता आणि ऑनलाइन सामग्रीच्या वाढत्या वापरामुळे वाचनाची सवय एकाकीपणाने प्रभावित झाली. ऑनलाइन शिक्षण आणि मनोरंजनाच्या साधनांमुळे छापील साहित्य वाचने कमी झाले. ई-बुक्स आणि ऑडिओबुक्सने लोकप्रियता मिळवली असली तरी सखोल वाचनाची सवय कमकुवत झाली​वाचनासाठी लागणारी सामाजिक आणि कौटुंबिक प्रोत्साहन मिळणे कमी झाले. विशेषतः मुलांमध्ये स्क्रीनवर अधिक वेळ घालवल्यामुळे प्रिंटेड साहित्य वाचनाची सवय दुर्लक्षित झाली​. त्यामुळे वाचनाच्या सवयींवर आलेल्या संकटाचा विचार करणे महत्त्वाचे ठरते. यामुळे वाचनाची गरज, त्यासाठीच्या प्रभावी धोरणांची अंमलबजावणी, आणि वाचनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी नव्याने विचार करण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे. महामारीनंतर निर्माण झालेल्या या समस्यांवर उपाययोजना करण्यासाठी आपण सांस्कृतिक, सामाजिक, आणि शैक्षणिक दृष्टिकोनातून विचार करणे गरजेचे वाटते.

नवगामी विचार प्रक्रिया | Heuristics

 

नवगामी विचार प्रक्रिया

      शर्मिला एक हुशार आणि उत्साही विद्यार्थीनी आहे. एकदा तिच्या परीक्षेच्या आधीच्या रात्री, तिचा आवडीचा निळा पेन गहाळ झाला. तिच्या अभ्यासाच्या दरम्यान, ती नेहमीच त्या पेनचा वापर करायची, त्यामुळे तिच्या परीक्षेच्या आधीच तो गहाळ झाल्यामुळे ती खूप चिंताग्रस्त झाली होती.

तिने संपूर्ण खोलीचा शोध घेतला, परंतु तिला पेन सापडला नाही. अचानक तिला आठवलं की गेल्यावेळी ती तिचा पेन गमावला तेव्हा तो तिच्या टेबलावरच एका पुस्तकाखाली सापडला होता. म्हणून तिने लगेचच आपल्या टेबलवरील पुस्तकांच्या ठीगाऱ्याखाली पेन शोधण्यास सुरुवात केली. परंतु काही केल्या पेन सापडेना.

शेवटी, काही वेळाने तिला आठवले की आज सकाळी तिने तो पेन आपल्या पिशवीत ठेवला होता, कारण तिला शाळेत घेऊन जायचं होतं. पिशवी तपासल्यावर तिला पेन लगेच सापडला.

मानसिक आरोग्य सेवा कायदा (MHCA, 2017)

 मानसिक आरोग्य सेवा कायदा (MHCA, 2017)

समुपदेशक (तथाकथित): नमस्कार मला आपला फोन नंबर आपल्या मुलाच्या शाळेतून मिळाला. मी या क्षेत्रातील अनुभवी तज्ज्ञ आहे आणि तुमचं आयुष्य बदलून टाकणारे मार्गदर्शन देऊ शकतो. पण त्यासाठी तुम्हाला माझ्या खास योजनांमध्ये नोंदणी करावी लागेल.

ग्राहक: काय योजना आहेत? त्याची माहिती द्याल का?

समुपदेशक (तथाकथित): आमच्याकडे अनेक पॅकेजेस आहेत - बेसिक, प्रीमियम, आणि अल्टिमेट. बेसिक पॅकेज फक्त काही मार्गदर्शनासाठी आहे, तर प्रीमियम आणि अल्टिमेट पॅकेजेसमध्ये तुम्हाला विशेष उपचार मिळतील. अल्टिमेट पॅकेजसाठी मात्र एकदा १०,००० रुपये भरावे लागतील.

ग्राहक: पण, काय तुम्ही प्रमाणित समुपदेशक आहात?

मानसशास्त्रातील गुणात्मक संशोधन

 

मानसशास्त्रातील गुणात्मक संशोधन

गुणात्मक संशोधनाची एका प्रकारे वैज्ञानिक संशोधन म्हणून व्याख्या करता येते, जे अपूर्ण माहितीचे अंतर कमी करण्याचा प्रयत्न करते, पुरावे पद्धतशीरपणे गोळा करते, निष्कर्ष काढते आणि त्याद्वारे समस्या किंवा प्रश्नाचे उत्तर शोधते. हे विशिष्ट समुदाय, संस्कृती किंवा जनसंख्येच्या वर्तन, मते, मूल्ये आणि इतर सामाजिक पैलूंविषयी विशिष्ट माहिती गोळा करण्यासाठी आणि आकलनासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. गुणात्मक संशोधनाचे एक उदाहरण म्हणजे महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांमधील अध्यात्मिक विकासाच्या संकल्पनांचा अभ्यास करणे. डेव्हिड (1995) यांनी अशा प्रकारचा अभ्यास तुलनेने रूढीवादी असलेल्या एका शाळेत केला होता. त्यांनी लोकांच्या अध्यात्मिक विकासाच्या समजुतीत एकरूपता आहे की विविधता याचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. ‘गुणात्मक संशोधन हे मानवी वर्तनाविषयी सखोल ज्ञान प्रदान करण्यास मदत करते आणि मानवी निर्णय घेण्याच्या प्रवृत्तीमागील कारणे शोधण्याचा प्रयत्न करते’ अशी त्याची व्याख्या करता येईल.

आधुनिक पालकत्वासाठी नवी दिशा | Hold on to Your Kids

आधुनिक पालकत्वासाठी नवी दिशा | Hold on to Your Kids

एका लहान गावात, रोहन नावाचा एक हुशार मुलगा रहात होता. त्याला लहानपणापासूनच मोबाईल आणि गॅझेटसबरोबर खेळायला खूप आवडायचं. तो सतत नवीन  गेम्स आणि अॅप्समध्ये मग्न असायचा. त्याच्या पालकांना देखील अभिमान वाटायचा की त्यांचा मुलगा तंत्रज्ञानात एवढा तरबेज आहे. परंतु, हळूहळू त्याच्या आयुष्यावर तंत्रज्ञानाचा परिणाम होत होता, हे लक्षात येत नव्हतं.

सुरुवातीला, रोहन आपल्या वयाच्या मुलांबरोबर केवळ गेम्स खेळायचा आणि मजा करायचा. पण नंतर त्याच्या अभ्यासाकडे दुर्लक्ष होऊ लागलं, आणि तो सतत फोन किंवा लॅपटॉपवर असायचा. शाळेत त्याचे गुण कमी होऊ लागले, आणि त्याच्या तब्येतीवरही ताण पडू लागला. रात्री जागून खेळल्यामुळे त्याच्या झोपेवर परिणाम झाला. पण हे त्याच्या पालकांच्या लवकर लक्षात आलं नाही.

मन वळवण्याचे मानसशास्त्र | The Psychology of Persuasion

मन वळवण्याचे मानसशास्त्र | The Psychology of Persuasion                      

अंगुलिमाल हा एक क्रूर दरोडेखोर होता. तो लोकांना ठार मारून त्यांच्या बोटांची माळ तयार करत असे, म्हणून त्याला "अंगुलिमाल" म्हणजे बोटांचा माळधारी असे म्हणत असत. त्याने ९९९ लोकांना ठार मारले होते आणि त्याचे उद्दिष्ट होते की १००० लोकांना मारून आपली माळ पूर्ण करावी.

एकदा गौतम बुद्ध त्याच्या गावातून जात असताना, गावकऱ्यांनी बुद्धांना सावध केले की या रस्त्यावर अंगुलिमाल आहे, जो लोकांना ठार मारतो. पण बुद्ध त्यांच्या सावधगिरीकडे लक्ष न देता अंगुलिमालाला भेटण्यासाठी निघाले. जेव्हा अंगुलिमालाने बुद्धाला दूरून पाहिले, तेव्हा त्याने ठरवले की बुद्धालाही ठार मारायचे. पण बुद्ध अतिशय शांतपणे चालत राहिले.

अंगुलिमालाने खूप वेगाने बुद्धाच्या दिशेने धाव घेतली, पण तो कितीही धावला तरी बुद्ध त्याच्या हाती लागत नव्हते. अखेर थकून अंगुलिमाल थांबला आणि मोठ्याने ओरडला, "थांब! थांब!" बुद्धांनी शांतपणे उत्तर दिले, "मी आधीच थांबलो आहे. तू कधी थांबणार?"

ॲनिमा आणि ॲनिमस | Archetypes: Anima and Animus

 

जन्मताच आपण स्त्री-पुरुष असतो? 

रामकृष्ण परमहंस हे एक भारतीय रहस्यवादी संत होते, जे आत्मज्ञान अनेक मार्गांनी प्राप्त केले जाऊ शकते या शोधासाठी प्रसिद्ध होते. रामकृष्ण परमहंस यांचा ठाम विश्वास होता की आत्मज्ञान विविध मार्गांनी प्राप्त केले जाऊ शकते आणि एक व्यक्ती कोणत्याही धर्माचे पालन करून हे आत्मज्ञान सहज प्राप्त करू शकते. असेच फारच कमी घडते की कोणी एखादी व्यक्ती आत्मज्ञान प्राप्त केल्यानंतर तिथेच न थांबता, वेगवेगळ्या मार्गांनी आत्मज्ञान प्राप्त केले जाऊ शकते हे सिद्ध करणारे महान संत आहेत.

21 व्या शतकासाठी 21 धडे | 21 Lessons For The 21st Century

 21 व्या शतकासाठी 21 धडे | 21 Lessons For The 21^st Century

मानवाची उत्क्रांती ही एक खूपच दीर्घ आणि गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे, ज्यात लाखो वर्षांच्या काळात शरीर, मेंदू, समाज आणि सांस्कृतिक विकास झाला आहे. हॉमिनिड्सचा उदय सुमारे 2.5 दशलक्ष वर्षांपूर्वी होमो हॅबिलिस नावाचा मानव उदयास आला, ज्याने पहिल्यांदा साधनांचा वापर केला. सुमारे 1.8 दशलक्ष वर्षांपूर्वी होमो इरेक्टसने आग आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या साधनांचा वापर केला. त्यांनी आफ्रिका ते आशिया आणि युरोपमध्ये स्थलांतर केले. भारतीय उपखंडात, सोहन आणि भीमबेटका यासारख्या स्थळांवर पाषाणयुगीन अवशेष आढळतात. सुमारे 300,000 वर्षांपूर्वी आधुनिक मानव (होमो सेपियन्स) आफ्रिकेतून उत्क्रांत झाला. त्यांनी विविध प्रसंग आणि घटनामधून अनुभूतुच्या आधारे बोधनिक (Cognitive) क्षमतांमध्ये मोठी वाढ घडवून आणली, ज्यामुळे भाषेचा विकास आणि सामाजिक संरचनांची निर्मिती झाली.

सेपिओसेक्सुअल | Sapiosexual

 

सेपिओसेक्सुअल | Sapiosexual

"3 इडियट्स" या चित्रपटातील करीना कपूर द्वारा साकारलेलं पिया हे पात्र. तिला तिच्या पार्टनरच्या ज्ञानात आणि विचारसरणीत जास्त रस आहे. ती रणछोडदास श्यामलाल चांचड (आमिर खान) याच्याकडे आकर्षित होते, कारण त्याची बौद्धिक क्षमता आणि स्वाभाविक ज्ञान तिच्यासाठी महत्त्वाचे ठरते. जरी तो आणि त्याचे मित्र तिच्या वडिलांना (Virus) छळत असले तरीही.

“दिल चाहता है” या चित्रपटातील सिद्धार्थला (अक्षय खन्ना) ताऱाप्रती (डिंपल कपाडिया) केवळ शारीरिक आकर्षण नाही, तर तिच्या जीवनातील अनुभवांमुळे आणि तिच्या मानसिक स्थैर्यामुळे त्याचं तिच्याकडे ओढा वाढतो. तारा ही एक परिपक्व, अनुभवी आणि बौद्धिकरीत्या समृद्ध महिला आहे. सिद्धार्थ तिच्या जीवनातील संघर्ष आणि तिच्या दृष्टिकोनामुळे तिच्याशी जोडला जातो, जे एक सेपिओसेक्सुअल आकर्षणाचे उदाहरण आहे.

जीवन-कल्याणाचे मूलभूत घटक | Wellbeing: The Five Essential Elements

 

जीवन-कल्याणाचे मूलभूत घटक | Wellbeing: The Five Essential Elements

रजनीश ओशो यांनी कोलकात्याच्या एका श्रीमंत माणसाच्या अलिशान घराची सांगितलेली गोष्ट माणसाच्या मानसिकतेवर प्रकाश टाकते. या गोष्टीत ओशो सांगतात की सुरुवातीला त्या श्रीमंत माणसाला त्याचं मोठं, आलिशान घर बघून खूप आनंद होत होता. त्याला स्वत:च्या संपत्तीचा आणि यशाचा अभिमान होता. ते येणाऱ्या प्रत्येक माणसाला आनंदाने आपले घर, वस्तू, आणि सजावटीचे साहित्य दाखवून आनंदी होत होते. पण एके दिवशी, त्याच्या घरासमोर आणखी एक भल मोठं, त्याच्या पेक्षा जास्त आलिशान घर बांधलं गेलं. त्यानंतर मात्र त्याचं समाधान आणि आनंद गायब झालं, आणि तो निराश आणि असमाधानी राहू लागला.

जैविक घड्याळ | Biological Rhythm

 जैविक घड्याळ | Biological Rhythm

जैविक घड्याळ म्हणजे आपल्या शरीरातील अशी एक जैविक यंत्रणा, जी विविध शारीरिक क्रियांचं वेळापत्रक ठरवते. यालाच सर्केडियन रिदम असे म्हटले जाते. हे शरीराचं घड्याळ झोपणे, उठणे, अन्नाचे पचन, हार्मोनचं स्रवण, आणि शरीराचं तापमान यांसारख्या अनेक क्रियांचे नियमन करते. शरीरातील जैविक घड्याळ अर्थात बॉडी क्लॉक या प्रणालीवर मूलभूत संशोधनाबद्दल अमेरिकेतील जेफ्री हॉल, मायकेल रॉसबॅश आणि मायकेल यंग या त्रिकुटाला औषधशास्त्रातील 2017 चा नोबेल पुरस्कार जाहीर झाला होता.

बदल हाच स्थायीभाव आहे | Change is the only Constant

 

बदल हाच स्थायीभाव आहे | Change is the only Constant

किसा गौतमी एका धनी कुटुंबातील युवती होती, जी एका धनाढ्य व्यापाऱ्याशी सुखाने विवाहबद्ध झाली होती. तिचा एकुलता एक मुलगा जेव्हा एक वर्षाचा झाला, तेव्हा तो आजारी पडला आणि अचानक त्याचा मृत्यू झाला. किसा गौतमीला खूप दुःख झालं, ती आपल्या एकुलत्या एक मुलाचा मृत्यू सहन करू शकत नव्हती. ती रडत-ओरडत तिच्या मृत मुलाला उचलून घेऊन घराघरांत फिरु लागली आणि शहरातील प्रत्येक माणसाला विनंती करू लागली की तिच्या मुलाला पुन्हा जिवंत करण्याचा काही उपाय सांगावा.

किट्टी जेनोविस | Kitty Genovese: Case of bystander effect

 किट्टी जेनोविस | Kitty Genovese: Case of bystander effect

किट्टी जेनोविस, ही एक 28 वर्षीय महिला, जी 1964 मध्ये न्यू यॉर्क शहरात जिचा खून झाला, ह्या केसने मानसशास्त्राच्याच्या इतिहासात एक अत्यंत कुपरिचित केस म्हणून स्थान मिळवले आहे, विशेषतः सामाजिक वर्तन आणि साक्षीदार हस्तक्षेपाच्या अध्ययनात. किट्टी जेनोविसवर सुमारे 30 मिनिटांच्या कालावधीत हल्ला झाला आणि अनेक वेळा चाकूने वार करण्यात आले. तिच्या वारंवार मदतीच्या आर्त आव्हानांनंतर, पोलिसांच्या प्रारंभिक अहवालानुसार 38 साक्षीदारांनी हल्ल्याचा काही भाग पाहिले किंवा ऐकले होते, तरीही कोणत्याही व्यक्तीने हस्तक्षेप केला नाही किंवा पोलिसांना वेळेत कॉल केला नाही ज्यामुळे तिचा मृत्यू टाळता आला असता. या घटनेमुळे "दर्शक प्रभाव" सामाजिक मानसशास्त्राच्या क्षेत्रात या वर्तनाची ओळख झाली, ज्यामध्ये जितके जास्त लोक उपस्थित असतात तेंव्हा पीडितांना मदत मिळण्याची शक्यता कमी असते. या केसने मानसशास्त्रीय संशोधन आणि सार्वजनिक धोरणांवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव टाकला, ज्यामुळे सामाजिक वर्तनाचे अधिक आकलन प्राप्त झाले आणि 911 सारख्या आपत्कालीन प्रतिसाद प्रणालींचा विकास झाला.

जेनी | Genie – A case of Language Development

 जेनी | Genie – A case of Language Development  

जेनी (Genie) ही 1970 मध्ये उपेक्षित, एकाकी आणि दुर्लक्षित अवस्थेत सापडलेल्या 13 वर्षाच्या एका लहान मुलीची केस, जी तिच्या बालपणाचा बहुतांश काळ गंभीरपणे उपेक्षित आणि एकाकी घालविल्यामुळे भाषा आणि मानवी विकासाच्या महत्त्वाच्या काळाविषयी अमूल्य माहिती मिळाली आहे. जेनीला 13 व्या वर्षी शोधण्यात आले, तिला आयुष्यभर एका छोट्या खोलीत बंदिस्त ठेवण्यात आले होते, त्यादरम्यान मानवी संवाद फारच कमी होता त्यामुळे तिच्या कानावर कोणतीच भाषा पडली नाही. जेनीला या परिस्थितीतून वाचवण्यात आले तेव्हा तिला भाषा बोलता येत नव्हती आणि तिने तिच्या वयाला न शोभणारे सामाजिक, भावनिक आणि बोधनिक वर्तन दर्शवले होते. संशोधक आणि मानसशास्त्रज्ञांनी जेनीचा व्यापक अभ्यास केला, ज्यामुळे अत्यंत एकाकीपणाचा भाषा आणि बोधनिक विकासावर होणारा परिणाम समजून घेण्यात यशस्वी झाले. ही केस प्रारंभिक भाषा संपर्काचे महत्त्व दर्शविते, तसेच यामुळे जेनीच्या उपचारदरम्यान  आणि दीर्घकालीन काळजीबाबत महत्त्वाचे नैतिक प्रश्न देखील उपस्थित झाले.

एच.एम. | HM - Case of memory lose

 

एच.एम.| HM - Case of memory lose

हेन्री मोलायसनच्या (एच.एम.) केसला न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या केसपैकी एक मानले जाते, ज्यामुळे स्मृती आणि मेंदू यांच्यातील संबंधांविषयी महत्त्वपूर्ण माहिती मिळाली. 1953 मध्ये एच.एम.ला गंभीर अपस्मार (Epilepsy) कमी करण्यासाठी मेंदूच्या शस्त्रक्रियेचा सामना करावा लागला, ज्यात त्याच्या मेडियल टेम्पोरल लोब्सच्या मोठ्या भागांसह हिप्पोकॅम्पस काढून टाकण्यात आला. या शस्त्रक्रियेमुळे त्याच्या झटक्यांमध्ये घट झाली, परंतु त्याला गंभीर अॅन्टेरोग्रेड अम्नेशियाचा सामना करावा लागला, ज्यामुळे एच.एम. नवीन दीर्घकालीन स्मृती तयार करण्यात असमर्थ ठरला. या केसमुळे हिप्पोकॅम्पसच्या स्मृती निर्मितीतील भूमिकेचे महत्त्व समजण्यास मदत झाली आणि स्मृतीमधील  मेंदूचे कार्य आणि न्यूरोलॉजिकल विकारांच्या उपचारांचा अभ्यास करण्यास सुरुवात झाली.

लिटल अल्बर्ट | Little Albert : story of Behaviorism

 लिटल अल्बर्ट (Little Albert : story of Behaviorism)

लिटल अल्बर्टवरील प्रयोग, जो जॉन बी. वॉटसन आणि रोझाली रेयनर यांनी 1920 मध्ये केला, हा मानसशास्त्राच्या इतिहासातील एक सर्वात प्रसिद्ध आणि वादग्रस्त अभ्यासांपैकी एक आहे. या अभ्यासात "अल्बर्ट" नावाच्या 9 महिन्याच्या मुलाला, एका पांढऱ्या उंदराची भीती निर्माण व्हावी यासाठी प्रयोग करण्यात आला. यासाठी उंदराच्या उपस्थितीत एक मोठा, भयावह आवाज निर्माण केला गेला. या प्रयोगाने असे सिद्ध झाले की भावना, जसे की भीती, माणसांमध्ये सुद्धा अभिसंधान (Conditioning) पद्धतीने निर्माण होऊ शकतात. हा अभ्यास वर्तनवादाच्या विकासात एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला आणि त्याने पुढील संशोधनावर, अभिसंधान यावर, आणि भीतीच्या उपचारांवर प्रभाव टाकला. तथापि, यावर नैतिक कारणांमुळे विशेषतः पूर्व संमतीच्या अभावाबद्दल आणि मुलाला होणाऱ्या संभाव्य हानीसाठी टीका देखील करण्यात आलेली आहे.

अ‍ॅना ओ. | Anna O.: The first psychiatric case

 

अ‍ॅना ओ. | Anna O.: The first psychiatric case

अ‍ॅना ओ. केस, ज्यावर जोसेफ ब्रेयर यांनी 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात उपचार केला, ही मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वपूर्ण केसपैकी एक आहे. अ‍ॅना ओ., जिचे खरे नाव बर्था पापेनहाइम होते, तिला पक्षाघात, विभ्रम आणि बोलण्यातील अडचणी यासारख्या लक्षणांचा सामना करावा लागला, या लक्षणसमूहास नंतर हिस्टेरिया म्हणून निदान करण्यात आले. ब्रेयरच्या उपचारांद्वारे, ज्यात संमोहन आणि कॅथार्टिक पद्धतीचा समावेश होता, जेव्हा तिने दडपून ठेवलेल्या आठवणींना आठवून त्या शब्दात मांडल्या तेंव्हा अ‍ॅना ओ. ला तात्पुरती लक्षणांपासून मुक्ती मिळाली. या प्रकरणामुळे सिग्मंड फ्रॉइड यांनी मनोविश्लेषण विकसित केले, विशेषत: "टॉक थेरपी" आणि मानसिक विकारांमध्ये अबोध प्रक्रियेच्या भूमिकेची संकल्पना विकसित केली. अ‍ॅना ओ. ची केस मानसशास्त्रीय सिद्धांताची उत्पत्ती आणि विकास समजून घेण्यात एक महत्त्वाचा पाया राहिला आहे.

फिनियस गेझ | Phineas Gage: A Case

फिनियस गेझ | Phineas Gage: A Case

केस स्टडी (वृत्त अभ्यास) म्हणजे एखाद्या व्यक्ती, गट किंवा घटनेचा सखोल अभ्यास होय. एका केस स्टडीमध्ये, विषयाच्या (case) जीवनातील आणि इतिहासातील जवळजवळ प्रत्येक पैलूचे विश्लेषण केले जाते, जेणेकरून वर्तनाचे नमुने आणि कारणे शोधता येतील. यामध्ये त्या व्यक्तीच्या जीवनातील विविध पैलूंचा अभ्यास करून त्यातून मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून माहिती गोळा केली जाते. यात मुलाखती, निरीक्षणे, वैद्यकीय अहवाल, चाचण्या यांचा समावेश असतो. केस स्टडी विविध क्षेत्रांमध्ये वापरल्या जाऊ शकतात, ज्यामध्ये मानसशास्त्र, वैद्यकीय शास्त्र, शिक्षण, आणि सामाजिक कार्य यांचा समावेश आहे. केस स्टडीचा उद्देश म्हणजे एखाद्या व्यक्ती किंवा गटाबद्दल जितके शक्य तितके जाणून घेणे, जेणेकरून ती माहिती इतर अनेक लोकांसाठी सामान्यीकरण करता येईल.

केस स्टडीद्वारे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील मानसिक प्रक्रिया, वर्तन, अनुभव यांची सखोल समज मिळते. हे विशेषतः दुर्मिळ किंवा जटिल परिस्थितींच्या अभ्यासासाठी उपयुक्त ठरते. केस स्टडीवर आधारित मानसशास्त्रातील अनेक सिद्धांतांचा विकास झाला आहे. उदाहरणार्थ, सिग्मंड फ्रॉईड यांच्या मनोविश्लेषण तत्त्वज्ञानाचे अनेक पैलू त्यांच्या केस स्टडीवर आधारित आहेत.  काही वेळा प्रयोग करणे नैतिक किंवा व्यावहारिक दृष्ट्या अशक्य असते. अशा परिस्थितीत केस स्टडी एक चांगला पर्याय ठरतो, कारण यामध्ये नैतिकता राखून अभ्यास करता येतो. केस स्टडीमधून  नवीन सिद्धांतकल्पना निर्माण होतात, ज्यांना पुढील संशोधनामध्ये तपासता येते. केस स्टडी अभ्यासांमधून मिळालेली माहिती थेट उपचार पद्धतींमध्ये वापरता येते. उदाहरणार्थ, फिनियस गेझ (Phineas Gage) याच्या ब्रेन इंजुरीच्या केस स्टडीमुळे मेंदूच्या कार्य आणि व्यक्तिमत्वाच्या संबंधातील आपले ज्ञान वाढलेले आहे. त्याविषयीची माहिती पुढीलप्रमाणे:

मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार | Psychological First Aid (PFA)

 

मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार

आम्ही इयत्ता आठवीत असताना शाळेत प्रथमोपचार याबद्दल प्रशिक्षण झालेले होते. त्यात आम्हाला सांगण्यात आले होते की,  प्रथमोपचार म्हणजे एखाद्या आजारात किंवा अपघात झाल्यास केलेले प्राथमिक उपचार. 14 सप्टेंबर हा दिवस प्रथमोपचार दिवस म्हणून साजरा केला जातो. प्रथमोपचार हे सामान्यत: एखाद्या प्रशिक्षित व्यक्तीद्वारे एखाद्या आजारी किंवा जखमी व्यक्तीला आपत्कालीन परिस्थितीत विशिष्ट वैद्यकीय उपचार उपलब्ध होईपर्यंतच्या काळात दिले जातात. पण मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार (PFA) हे एक तंत्र जागतिक पातळीवर अनेक अपघात आणि आपत्ती निर्माण झाल्यावर मानसिक आरोग्य क्षेत्रातील मनुष्यबळाची कमतरता लक्षात घेऊन 21 व्या शतकाच्या सुरुवातीस उदयास आलेले आहे.

अहंगंड | superiority complex

अहंगंड (superiority complex)

कपिल हा एक हुशार आणि यशस्वी विद्यार्थी होता. तो आपल्या शाळेत नेहमीच उत्कृष्ट गुण मिळवत राहिल्याने त्याच्या शिक्षक व पालकांनी त्याचे कौतुक केले. यशाच्या या सततच्या अनुभवांमुळे कपिलमध्ये स्वतःबद्दल एक दुराग्रह अभिमान निर्माण झाला. त्याला असे वाटू लागले की तो इतर विद्यार्थ्यांपेक्षा अधिक हुशार आणि सक्षम आहे.

कपिलच्या आत्मविश्वासाने आणि यशाने सुरुवातीला त्याला प्रगती साधण्यास मदत केली, परंतु लवकरच त्याने आपल्या श्रेष्ठत्वाचा अभिमान बाळगायला सुरुवात केली. त्याने इतर विद्यार्थ्यांच्या क्षमतांना कमी लेखले, त्यांच्या मतांना आणि विचारांना महत्त्व देणे सोडून दिले. कपिल इतरांशी संवाद साधताना अनेकदा त्यांना कमी लेखण्याची किंवा त्यांच्यावर वर्चस्व गाजवण्याची प्रवृत्ती दाखवत असे. तो सतत स्वतःला सर्वांत श्रेष्ठ मानू लागला आणि त्याला इतरांची गरज नसल्याचे सांगत असे आणि ही शाळा त्याच्या लायकीची नाही असेही म्हणत असे.

हॅपी हार्मोन्स | आनंदी संप्रेरके | Happy Hormones

 

हॅपी हार्मोन्स आनंदी राहण्यासाठी आवश्यक आहेत

कोणत्याही व्यक्तीच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी आनंदी असणे खूप महत्वाचे आहे. तथापि, आज आपली जीवनशैली अशी बनली आहे की आपण आनंदी राहण्यावर लक्ष केंद्रित करू शकत नाही, परंतु आपणास हे माहित आहे का की अशा काही सवयी आहेत ज्या शरीरात फील गुड हार्मोन्स तयार करण्यास मदत करतात. आनंदी हार्मोन्स कोणते आहेत आणि त्यांचे प्रमाण संतुलित कसे ठेवता येईल याविषयी या लेखात जाणून घेऊया.

आनंदी संप्रेरकांचा (हॅपी हार्मोन्स) शोध एक दीर्घकालीन आणि संशोधन-आधारित प्रक्रिया होती, जी अनेक दशकांपासून चालू होती. ही संप्रेरके कशी कार्य करतात आणि त्यांचा मानसिक आरोग्याशी कसा संबंध आहे हे समजण्यासाठी वैज्ञानिकांनी विविध प्रयोग आणि अभ्यास केले. डोपामाइन, सेरोटोनिन, ऑक्सिटोसिन आणि एंडोर्फिन्स या संप्रेरकांना आनंदी संप्रेरके म्हणून ओळखले जाते.

भारतीय तत्त्वज्ञानाची प्रासंगिकता | Relevance of Indian Philosophy

 भारतीय तत्त्वज्ञानाची प्रासंगिकता

सध्याच्या काळात भारतीय तत्त्वज्ञानाची प्रासंगिकता अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे कारण हे तत्त्वज्ञान केवळ व्यक्तीच्या आत्मविकासासाठीच नव्हे तर सामाजिक, नैतिक, आणि आध्यात्मिक मूल्यांच्या पुनर्स्थापनेसाठी देखील उपयुक्त ठरते. आधुनिक काळातील तणाव, मानसिक आरोग्याच्या समस्या, आणि तात्कालिकतेने भरलेले जीवनशैलीचे आव्हान या सगळ्यांत भारतीय तत्त्वज्ञानातील योग, ध्यान, आणि माइंडफूलनेस  सारख्या तत्त्वज्ञानाचा मोठा हात आहे.

बौद्ध दर्शन: आर्य सत्ये आणि निर्वाण | Buddh philosophy

 बौद्ध दर्शन : आर्य सत्ये आणि निर्वाण

बौद्ध दर्शन हे गौतम बुद्ध यांच्या शिकवणींवर आधारित तत्त्वज्ञान आहे. यामध्ये चार आर्यसत्ये (Four Noble Truths) म्हणजे जीवन दुःखमय आहे, दुःखाची कारणे आहेत, जसे की, तृष्णा, आकांक्षा, आसक्ती आणि दुःखाचा अंत साधता येतो यासाठी दुःखाच्या अंतासाठी एक मार्ग आहे, जो "आष्टांगिक मार्ग" म्हणून ओळखला जातो. आष्टांगिक मार्ग (Noble Eightfold Path) म्हणजे सम्यक दृष्टी, सम्यक संकल्प, सम्यक वाणी, सम्यक कर्म, सम्यक आजीविका, सम्यक प्रयत्न, सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधी.

जैन दर्शन | आर्हत दर्शन | Jain Philosophy

जैन दर्शन

जैन हा धर्म आणि दर्शन ही आहे. प्रत्येक धर्माची स्वतःची अशी एक तात्विक बैठक किंवा तत्त्वज्ञान असते. तशी जैन धर्माची तात्विक बैठक खूप प्राचीन आहे. जैन धर्म एक प्राचीन भारतीय धर्म आहे, ज्याचा उदय ऋषभदेव किंवा आदिनाथ यांच्यापासून मानला जातो. खरे पाहिल्यास वर्धमान महावीर हे जैन धर्मग्रंथाचे लेखकही नव्हते व संस्थापकही नव्हते. परंतु, ते एक महान संन्यासी व मुनी होऊन गेले आणि ते जैन धर्माचे एक महान द्रष्ट्ये व शेवटचे तीर्थंकर बनले. (ग. ना. जोशी चार दर्शन-खंड 3) जैन या शब्दाची उत्पत्ती 'जि' या मूळ संस्कृत धातूपासून झाली असून, त्याचा अर्थ जिंकणे किंवा स्वामित्व मिळवणे असा आहे.

चार्वाक दर्शन (लोकायत) | Charvak Darshan (Lokayat)

चार्वाक दर्शन (लोकायत)

चार्वाक दर्शन (लोकायत) भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक तत्त्वज्ञान आहे जे भौतिकवादी दृष्टिकोनातून जीवनाचा अर्थ सांगते. या तत्त्वज्ञानात आध्यात्मिकता आणि अमूर्त संकल्पनांना नाकारले गेले आहे, आणि शरीराच्या इंद्रियांच्या अनुभवांवर व सुखांवर विश्वास ठेवला जातो. चार्वाक दर्शनाच्या अनुसार, जीवनातील मुख्य उद्दिष्ट हे इंद्रिय आनंद आहे, आणि त्या आनंदासाठी जीवनाचा उपयोग करणे हेच सर्वोच्च आहे. अजित केशकंबली यांना चार्वाकाचा अग्रदूत म्हणून श्रेय दिले जाते, तर बृहस्पती हे सामान्यतः चार्वाक किंवा लोकायत तत्त्वज्ञानाचे संस्थापक म्हणून ओळखले जातात. बहुतांशपणे खालील स्त्रोतातून या दर्शनाची ओळख करून दिली जाते.

"यावज्जीवेत सुखं जीवेद ऋणं कृत्वा घृतं पिवेत, भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः