मानसशास्त्र, व्यक्तिमत्व विकास, जीवन कौशल्ये, अध्ययन शैली, बोधनिक शैली, विचार कौशल्ये, ज्ञानरचनावाद, सेट-नेट, ताण तणाव व्यवस्थापन, सकारात्मक विचार soft skills, personality development, positive thinking, life skills, stress management, resilience- bounce back, Learning, thinking and cognitive style ......
कॉर्टिसॉल एक स्टेरॉईड हार्मोन
ताण हा आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे.
परीक्षा, कामाचा ताण, आर्थिक अडचणी, वैयक्तिक संबंधांमधील समस्या अशा अनेक गोष्टी आपल्याला तणावाखाली आणू
शकतात. जेव्हा आपण तणावाखाली असतो, तेव्हा
आपले शरीर "लढा किंवा पळ" (fight-or-flight) मोडमध्ये जातं. या मोडमध्ये, आपले
अधिवृक्क ग्रंथी (adrenal gland) कॉर्टिसॉल नावाचा हार्मोन सोडतात. अनेकांच्या
बाबतीत हा कोणत्याही कारणाशिवाय स्त्रवत राहतो त्यामुळे ओबेसिटी, विनाकारण येणारा
ताण, अस्वस्थता किंवा कसंतरी होण हे यात समाविष्ट होत.
ताणासंबंधी शरीरशास्त्रीय कारणमीमांसा
ताण हे मानसिक दबाव निर्माण करते आणि
शरीरामध्ये अल्प आणि दीर्घकालीन आरोग्यावर परिणाम होणारे बदल घडवून आणते. ताणाच्या
प्रतिक्रियेमध्ये दोन परस्पर संबंधित प्रणाली मोठ्या प्रमाणात सहभागी असतात. त्या
म्हणजे अनुकंपी-अधिवृक्क मज्जासंस्था (SAM) प्रणाली आणि हायपोथॅलॅमस-पियुषिका-अधिवृक्क
ग्रंथी अक्ष आहेत. मेंदूद्वारे अनुकंपी मज्जासंस्थेच्या नियंत्रणाखाली भय, क्रोध, उत्तेजना इत्यादी भावनांची निर्मिती होते. यांचे
नियंत्रण प्रामुख्याने शरीरात ऐड्रिनैलिन यंत्रणेद्वारे केले जाते.
योगा थेरपी आणि मनोसामाजिक आरोग्य
आंतरराष्ट्रीय
योग दिवस दरवर्षी 21 जून रोजी साजरा केला जातो. हा
दिवस जगभरातील लोकांना योगाचे फायदे जाणून घेण्यासाठी आणि जीवनात समाविष्ट करण्यास
प्रोत्साहित करण्यासाठी समर्पित आहे. 2014 मध्ये, भारताने संयुक्त राष्ट्र महासभेत 21 जून रोजी
आंतरराष्ट्रीय योग दिवस म्हणून घोषित करण्याचा प्रस्ताव ठेवला होता. हा प्रस्ताव
मोठ्या प्रमाणात स्वीकारला गेला आणि 11 डिसेंबर 2014 रोजी, संयुक्त राष्ट्र महासभेने 21 जून रोजी दरवर्षी आंतरराष्ट्रीय योग दिवस साजरा करण्याचा ठराव मंजूर
केला. 21 जून 2015 या दिवशी पहिला ‘आंतरराष्ट्रीय योग दिन’ साजरा करण्यात आला होता.
LGBTQ+ आणि त्यांचे मानसिक आरोग्य
LGBTQ+
म्हणजे लेस्बियन, गे, बायसेक्शुअल, ट्रान्सजेंडर, क्विअर (किंवा कधीकधी प्रश्नार्थी चिन्ह)आणि इतर. "+" हे लिंग नॉन-बायनरी ओळख दर्शवते,
ज्यात पॅनसेक्सुअल आणि टू-स्पिरिट समाविष्ट आहे. संक्षिप्त रूपाची पहिली चार अक्षरे 1990 पासून वापरली जात आहेत, परंतु सर्वोत्तम प्रतिनिधित्व प्रदान करण्यासाठी इतर लिंग ओळख समाविष्ट करण्याची गरज वाढलेली आहे. हे संक्षेप शब्द विविध लैंगिकता आणि लिंग ओळख दर्शवण्यासाठी वापरले जातात. ट्रान्सजेंडर आणि/किंवा समलैंगिक /समान लिंगाकडे आकर्षित असलेल्या कोणालाही संदर्भित करते.
सकारात्मक मानसशास्त्र आणि गौतम बुद्धांचे
योगदान
पाश्चिमात्य मानसशास्त्र पारंपारिकरित्या
पूर्णपणे विकृतीवर एकवटलेले आहे. पाश्चिमात्य मानसशास्त्रीय परंपरेच्या शंभराहून
अधिक वर्षांत, पाश्चिमात्य महान विचारवंतांनी आणि
संशोधकांनी उन्माद, OCD, अवसाद,
नैराश्य, चिंता, राग, व्यक्तिमत्व
विकार इत्यादींचे स्वरूप समजून घेण्यावर भर दिला आहे. दुसरीकडे, सकारात्मक भावना किंवा मानवी सामर्थ्य
आणि जीवन-कल्याण मानसशास्त्र समजून घेण्यासाठी फारच कमी वैज्ञानिक संशोधन किंवा तात्त्विक
विचार केला गेला आहे. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनचे माजी अध्यक्ष डॉ. मार्टिन
सेलिग्मन यांनी सकारात्मक मानसशास्त्राकडे दुर्लक्ष करण्याबद्दल लिहिले आहे, ते प्रतिबिंबित करतात की "विकृतीवर
विशेष लक्ष दिल्याने त्याचा आपल्या बहुतेक शाखेत वर्चस्व राहिला आहे त्याचा परिणाम म्हणजे मानवी
स्वरूपाचे अस्तित्वास अर्थपूर्ण बनवणारे सकारात्मक पैलू नसलेले मॉडेल तयार झालेले
आहेत."
बार्नम
प्रभाव | Barnum Effect
पैशाचा जपून वापर करा, नातेसंबंधांत
तणाव राहील, उशिरा पण चांगली नोकरी मिळेल, सुशील मुलीशी (पगारदार मुलाशी) लग्न
करण्याची इच्छा लवकरच पूर्ण होईल, पगारवाढ होईल पण तणावसुद्धा वाढेल, रेंगाळलेली
कामे मार्गी लागतील, मित्रपरिवाराकडून अपेक्षित सहकार्य मिळेल, भावनेच्या भरात
कोणताही निर्णय घेऊ नका, इत्यादी. आता तुम्हीच सांगा, कोणाला सुशील
मुलगी/पगारदार मुलगा नकोय? कोणाला पगारवाढ नकोय? कोण आपल्या
भावनेवर नियंत्रण ठेवतो? कोणाचे नातेसंबंध साखरे सारखे गोड असतात.
भविष्यवाणी करतांना ह्या अशाच "सर्वसामान्य" स्टेटमेंट्स आपणास सांगितल्या
जातात ज्यातून 3-4 स्टेटमेंट्स तर नक्कीच आपल्या आयुष्याच्या सध्याच्या परिस्थितीला चपखल
बसतात. (https://www.youtube.com/watch?v=DhFQjH40FgI हास्य जत्रा ओंकार भोजने यांनी सांगितलेली भविष्यवाणी आवश्य पहा)
मानसशास्त्रीय
प्रयोग | Psychological Experiments
मानवी
वर्तन अभ्यासत असताना अनेक प्रसिद्ध प्रयोगांनी मानसशास्त्राच्या मूलभूत समजुतीवर
प्रभाव पाडलेला आहे. काही प्रयोगांनी आजच्या नैतिक सीमा ओलांडल्यामुळे ते पुन्हा
केले जाऊ शकत नाहीत, तरीही त्यामुळे मानसशास्त्रीय
अभ्यासाचे महत्व कमी झालेले नाही. मानसशास्त्राच्या क्षेत्रावर आणि मानवी
वर्तनाच्या आपल्या समजुतीवर मोठा प्रभाव पाडणारे सात प्रसिद्ध मानसशास्त्रीय
प्रयोग पाहू या.
वरिष्ठांची आज्ञा पाळणे |
अलिकडे ठाणे जिल्यातील एका महाविद्यालयात
एनसीसीच्या विद्यार्थ्यांना अमानुष मारहाण केल्याची घटना त्या संबंधीचा व्हिडीओ
सोशल मीडियावर व्हायरल झाल्यामुळे उघडकीस आला. हा व्हिडीओ समोर आल्यानंतर
विद्यार्थी आणि पालकांमध्ये एकच खळबळ उडाली आहे. व्हायरल व्हिडीओमध्ये
विद्यार्थ्यांना पावसाच्या पाण्यात जमिनीवर डोके ठेवायला भाग पाडून अमानुष मारहाण
केली जात आहे. संबंधीत महाविद्यालयातील सर्व विभागांच्या विद्यार्थ्यांना
संयुक्तपणे एनसीसीचं प्रशिक्षण देण्यात येतं. या प्रशिक्षणादरम्यान
विद्यार्थ्यांना आर्मी आणि नेव्हीच्या प्रशिक्षणपूर्वीचे धडे देण्यात येतात.
यावेळी विद्यार्थ्यांकडून एखादी चूक झाल्यास त्यांना शिक्षाही करण्यात येते. पण
विद्यार्थ्यांना अमानुष शिक्षा दिल्याने एकच खळबळ उडाली आहे. विद्यार्थ्यांमध्ये
एनसीसीबाबत दहशत पसरली असून अनेकजण एनसीसीमध्ये जाण्यास घाबरत आहेत.
ही एवढी क्रूरता येते कोठून? त्या मुलाने
संबंधीत मुलाला का मारहाण केली असेल? यामागे काही मानसशास्त्रीय काही कारणे आहेत का?
मिलग्राम प्रयोग हा वरिष्ठांच्या आज्ञा पाळण्यावर त्याचा कसा परिणाम होतो याचा
अभ्यास करणारा एक प्रसिद्ध आणि वादग्रस्त अभ्यास झाला.
इंटर्नशिप /
आंतरवासिता कार्यक्रम | Internship Program
विद्यापीठ अनुदान आयोगाने पदवी
स्तरावरील विद्यार्थ्यांच्या रोजगारक्षमता वाढवण्यासाठी आणि संशोधनाचे महत्व समजून
घेण्यासाठी, सोबतच त्यांना क्रेडिट मिळवून देण्याच्या उद्देशाने सक्तीचे इंटर्नशिप करण्याची शिफारस
करणारे मार्गदर्शक तत्वे जारी केली आहेत. “Guidelines
for Internship/Research Internship for Under Graduate Students.” याचा मसुदा
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP) 2020 च्या सुसंगाने जारी करण्यात आला
आहे, ज्यामध्ये विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभवात्मक शिक्षणासाठी, सक्रिय
सहभागासाठी संधी प्रदान करण्यासाठी पदवी अभ्यासक्रमात संशोधन आणि इंटर्नशिपचा
समावेश करण्यावर भर दिला जातो.
आनंदाचे
बीजगणित | The Algebra of Happiness
जीवनात
आनंदी राहायचे असेल तर खूप सोपे आहे, पण आनंदी आहे हे दाखवायचे असेल तर ते महाग
आहे. कारण आनंदी असणं आणि आनंदी असल्याचे जगाला दाखविणे यासाठी धडपड करावी लागते.
आजकाल लोक प्रवास करत असताना तो जगाला दाखयाच्या नादात प्रवासाचा आनंद घ्यायचाच विसरून
जात आहेत. हे खाण-पीन आणि सगळ्याच गोष्टी दाखविण्यासाठीची जणू स्पर्धाच सुरु आहे
त्यामुळे आनंदी जगण्याचे बीजगणित स्कॉट गॅलोवे यांनी ‘द अल्जेब्रा ऑफ हॅपिनेस’ या
पुस्तकातून मांडलेला आहे.
स्कॉट
गॅलोवे हे न्यूयॉर्क विद्यापीठातील स्टर्न स्कूल ऑफ बिझनेस येथे मार्केटिंगचे
प्राध्यापक आहेत, कदाचित आपणास ते
सर्वाधिक विकले जाणारे पुस्तक द फोर: द हिडन डीएनए ऑफ ऍमेझॉन, ऍपल, फेसबुक आणि गुगलचे लेखक म्हणून माहित असतील (जर
माहित नसतील तर त्यांचे हे पुस्तक वाचलेच पाहिजे). द अल्जेब्रा ऑफ हॅपिनेस हे
गॅलोवेचे दुसरे पुस्तक आहे आणि ते आनंदी जीवनाच्या मूलभूत गोष्टींबद्दल त्यांचा
दृष्टीकोन दर्शविते. गॅलोवेच्या वैयक्तिक अनुभवातून छोट्या छोट्या रंजक कथामधून
आपल्या संपत्तीपासून आरोग्यापर्यंत, आणि आपल्या प्रेम संबंधाविषयीची
शिकवण सदर पुस्तकातून दिलेली आहे.
रोजगारक्षम कौशल्ये | Employability Skills
एम्प्लॉयमेंट असेसमेंट कंपनी “एस्पायरिंग माइंड्स” च्या अहवालानुसार, देशातील 80 टक्क्यांहून अधिक भारतीय अभियंते बेरोजगार आहेत. तर अभियांत्रिकी केलेल्या मोजक्याच विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अनुभवाच्या आणि कौशल्याच्या जोरावर नोकरी मिळते. एस्पायरिंग माइंड्सचे सह-संस्थापक वरुण अग्रवाल म्हणतात की, देशभरातील शैक्षणिक संस्था लाखो तरुणांना प्रशिक्षण देतात परंतु या संस्थांमधून बाहेर पडणारे विद्यार्थी रोजगारासाठी तयार नसतात आणि कंपनीनुसार रोजगारासाठी आवश्यक कौशल्ये आणि ज्ञान नसल्याची तक्रार अनेकदा केली जाते.
विद्यार्थ्यांसाठी
माइंडफुलनेस | Mindfulness for children
दोन बौध्द भिक्खू नदी ओलांडत होते
तेव्हा वृद्ध भिक्खूने पाहिले की एक तरुणी नदी पार करण्याचा प्रयत्न करीत आहे. नदी
खोल असल्याने ती मुलगी म्हणेल, माझा हात धर या विचाराने तो घाबरला
होता. ती एक 18 वर्षाची सुंदर मुलगी होती, तो तिच्याजवळून जात असताना त्या मुलीने
विचारले की, "मला नदी पार करण्यास मला मदत कराल का?"
तो वृद्ध भिक्खू म्हणाला, मला माफ करा, मी एक भिक्खू आहे आणि मी महिलांना हात लावत नाही. त्याचे हात पाय थरथर कापू लागले आणि तो घाबरून धावत धावत नदी पार गेला. निसर्गाचे आभार मानले की आपण वाचलो, एक संकट सांगून उभे होते, खड्ड्यात पडण्यापासून वाचलो. नदीच्या किनाऱ्यावर पोहचल्यावर मागे वळून पाहिलं तर त्यास मोठा आश्चर्याचा धक्का बसला. त्या आश्चर्यामध्ये थोडा मत्सर आणि थोडी ईर्ष्या देखील होती.
समाधान-केंद्रित संक्षिप्त उपचार पद्धती | Solution-Focused Brief Therapy
गौतम बुद्ध दररोज वेगवेगळे उदाहरणे दाखले देऊन आपल्या
शिष्यांना महत्त्वाचे संदेश देत असत. एके दिवशी सर्व शिष्य बुद्धांचे प्रवचन
ऐकण्यासाठी बसले होते. बुद्धांनी आपल्याकडे असलेली दोरी हातात घेऊन एकामागून एक
तीन गाठी बांधल्या. दोरीकडे इशारा करून बुद्धांनी शिष्यांना विचारले की ही तीच दोरी
आहे का जी तीन गाठी बांधण्यापूर्वी होती?
एका शिष्याने सांगितले की, गाठ पडल्यानंतरही दोरी तीच आहे. दुसऱ्या शिष्याने सांगितले की, आता या दोरीला तीन गाठी बांधण्यात आल्या आहेत, त्यामुळे
दोरीचा आकार बदलला आहे. इतर शिष्यांनी सांगितले की दोरीचे स्वरूप बदलले आहे,
परंतु त्याचे मूळ तेच आहे. बुद्ध म्हणाले तुम्ही सर्वजण बरोबर आहात.
यानंतर बुद्धांनी गाठ उघडण्यासाठी दोरीची दोन्ही टोके पकडून जोरात खेचण्यास
सुरुवात केली. बुद्धाने विचारले की दोरीच्या तीनही गाठी अशा प्रकारे उघडल्या जातील
का?
असे केल्याने गाठ मजबूत होतील असे शिष्यांनी
सांगितले. बुद्ध म्हणाले या गाठी उघडण्यासाठी काय करावे लागेल?
एक शिष्य म्हणाला आधी हे बघावे लागेल की या गाठी कशा पडल्या होतात? गाठी कशा सोडवता येतील? गाठी कशा पडल्या आहेत हे
जेव्हा आपल्याला समजेल, तेव्हा आपण त्या सहजपणे उघडू शकतो.
बुद्ध म्हणाले की, समस्यांचाही आपण तसाच
विचार केला पाहिजे. समस्यांचे कारण जाणून न घेता त्यांचे निराकरण करण्याचा प्रयत्न
केल्याने प्रकरण आणखी बिघडू शकते. म्हणूनच जर आपण प्रथम समस्यांचे कारण समजून
घेतले तर त्यांचे निराकरण सहज शोधता येईल.
सामुदायिक सहभागिता कार्यक्रम (CEP) |
Community Engagement Programme
आपले शिक्षण आजच्या संदर्भाशी सुसंगत सामाजिक जबाबदारीचे उद्दिष्टे, तत्त्वे आणि
स्वरूपांचे विश्लेषण करण्यासाठी 2011 मध्ये तज्ञांच्या समितीव्दारे (तत्कालीन
नियोजन आयोगाने स्थापन केलेल्या) राष्ट्रीय आढावा घेण्यात आला. भारतातील “सामाजिक
जबाबदारी आणि उच्च शिक्षणाची सामुदायिक सहभागिता वाढवणे” याविषयीच्या शिक्षण
मंत्रालयाला (MoE) केलेल्या शिफारशींमध्ये नवीन धोरणासाठी अनेक
महत्त्वाचे घटक त्यामध्ये होते. 2020 मध्ये भारत सरकारने जाहीर केलेल्या राष्ट्रीय
शैक्षणिक धोरणाने (NEP) देशातील उच्च शिक्षणासाठी एक
परिवर्तनात्मक आराखडा सादर केला आहे. नवीन धोरणामध्ये आधीच समाविष्ट केलेल्या अनेक
शिफारशींना बळकटी दिली आहे, ज्याचे उदाहरण खालील ओळींतून दिसून
येते:
मानवी मेंदू हे एक अतिशय
गुंतागुंतीचे अद्भुत रसायन आहे. अनेक भावभावनांचं, स्वप्नांचं, विचारांचं, विश्लेषणात्मक
बुद्धीचं, सापेक्ष अनुभवांचं आणि या अनुभवांचे साहचर्य प्रस्थापित करणारे अद्भुत
केंद्रस्थान म्हणजे मेंदू होय. मेंदूचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे
बुद्धिमत्ता. ‘बुद्धिमत्ता’ हा एकमेव असा शब्द आहे
की जो मानवाला अन्य सजीवांपासून वेगळा बनवितो. आजपर्यंत मानवाला बुद्धिमत्ता, बौद्धिक क्षमता, अंदाज बांधण्याची क्षमता, तर्कशक्ती आणि विश्‍लेषणाच्या ताकदीवरच जग जिंकणं शक्‍य झालं आहे. 21 व्या
शतकातील पहिले 20 वर्षे संपतात तोवर मानवनिर्मित म्हणजे ‘कृत्रिम बुद्धिमत्ता’
असलेले संगणक आणि यंत्रमानव मानवाशीच स्पर्धा करू लागले आहेत. ही ‘कृत्रिम
बुद्धिमत्ता’ विकसित केल्याने मानवजातीचा अंत होण्याची भीती जगप्रसिद्ध
भौतिकशास्त्रज्ञ स्टीफन हॉकिंग आणि ‘मायक्रोसॉफ्ट’चे संस्थापक बिल गेट्स यांनी
व्यक्त केली आहे. ‘कृत्रिम बुद्धिमत्ते’ ची हि दुनिया रहस्यमयी आहे, अद्भुत आहे; तशीच ती भीतीदायक देखील आहे. वाढतं
तंत्रज्ञान थेट मानवी जीवनात हस्तक्षेप करू लागल्याने मानवी जीवनात अनेक आव्हाने
उभी ठाकलेली आहेत.
ताण-तणावापासून सुटकेसाठी संरक्षण यंत्रणा (Défense Mechanism)
मानसशास्त्रज्ञांच्या मदतीशिवाय
आपल्या समस्यांचे खरे कारण समजून घेणे आपल्यासाठी अवघड जाते का? कारण त्यांना
समजून घेण्याचा प्रयत्न करताना आपल्या लक्षात येईल की, अनेकदा हे कार्य
अबोध पातळीवर सुरु असते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, जेव्हा आपण
नकळतपणे स्वतःची फसवणूक करतो तेव्हा ते आपल्यासाठी सोपे होते. हे एखाद्या
व्यक्तीसाठी मानसिक संरक्षणाचे एक चांगले, पर्यावरणास
अनुकूल कार्य असते. पण दुसरीकडे, ते आपले नुकसान करतात कारण ते
वास्तवाचा विपर्यास करतात आणि आपल्या समस्यांकडे डोळेझाक करतात. नेमके हे प्रकरण
काय आहे हे सविस्तर पाहू या.
फ्रॉईडचा
असा विश्वास होता की, मनाचे बोध, बोधपूर्व आणि अबोध असे तीन स्तर असतात. तसेच फ्रॉईडने
असे प्रतिपादन केले की व्यक्तिमत्त्वाचे तीन भाग असतात. हे तीनही भाग
परस्परसंबंधित असतात. त्यांच्यात सतत आंतरक्रिया सुरू असते. येथे एक गोष्ट लक्षात
ठेवणे आवश्यक आहे, ती अशी की, फ्रॉईडने सुचवलेले हे तीनही भाग म्हणजे प्रत्यक्षातील मेंदूत असणारे
शारीरिक भाग नसून व्यक्तिमत्त्वाचे स्वरूप जाणून घेण्यासाठी मांडलेल्या सांकेतिक
संकल्पना आहेत.
कॉर्टिसॉल एक स्टेरॉईड हार्मोन ताण हा आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. परीक्षा , कामाचा ताण , आर्थिक अडचणी , वैयक्तिक संबंधांमधील समस्...
