मानसशास्त्रातील गुणात्मक संशोधन

 

मानसशास्त्रातील गुणात्मक संशोधन

गुणात्मक संशोधनाची एका प्रकारे वैज्ञानिक संशोधन म्हणून व्याख्या करता येते, जे अपूर्ण माहितीचे अंतर कमी करण्याचा प्रयत्न करते, पुरावे पद्धतशीरपणे गोळा करते, निष्कर्ष काढते आणि त्याद्वारे समस्या किंवा प्रश्नाचे उत्तर शोधते. हे विशिष्ट समुदाय, संस्कृती किंवा जनसंख्येच्या वर्तन, मते, मूल्ये आणि इतर सामाजिक पैलूंविषयी विशिष्ट माहिती गोळा करण्यासाठी आणि आकलनासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. गुणात्मक संशोधनाचे एक उदाहरण म्हणजे महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांमधील अध्यात्मिक विकासाच्या संकल्पनांचा अभ्यास करणे. डेव्हिड (1995) यांनी अशा प्रकारचा अभ्यास तुलनेने रूढीवादी असलेल्या एका शाळेत केला होता. त्यांनी लोकांच्या अध्यात्मिक विकासाच्या समजुतीत एकरूपता आहे की विविधता याचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. ‘गुणात्मक संशोधन हे मानवी वर्तनाविषयी सखोल ज्ञान प्रदान करण्यास मदत करते आणि मानवी निर्णय घेण्याच्या प्रवृत्तीमागील कारणे शोधण्याचा प्रयत्न करते’ अशी त्याची व्याख्या करता येईल.

गुणात्मक संशोधनाचे प्रकार:

मानवी स्वभाव समजून घेण्याचा प्रयत्न, मार्केटमधील संशोधनाचा हेतू, विद्यमान ट्रेंड्स, लोकांची बदलत असलेल्या आवडी-निवडी आणि प्राधान्ये यांना समजून घेण्यासाठी काही गुणात्मक संशोधनाच्या पद्धती आहेत. त्या अशा आहेत:

वृत्त अभ्यास (Case Study): या पद्धतीच्या मदतीने एखाद्या व्यक्ती, गट, घटना, संस्था किंवा समाजाचा अभ्यास केला जातो. अभ्यासात असलेल्या विशिष्ट केसचा स्वभाव, प्रक्रिया किंवा घटनेचे सखोल ज्ञान प्रदान करण्यात मदत करते. वृत्त अभ्यास संशोधनात डेटा गोळा करण्याच्या अनेक पद्धती वापरल्या जातात (उदा. मुलाखती, निरीक्षण, कागदपत्रे आणि प्रश्नावली). अंतिम केस स्टडी अहवाल केसचे आणि त्याच्या संदर्भाचे समृद्ध (उदा. ज्वलंत आणि तपशीलवार) आणि सर्वसमावेशक वर्णन प्रदान करतो.

वृत्त अभ्यासाचे मानसशास्त्रीय संशोधनातील महत्त्व:

• वृत्त अभ्यास विश्लेषणात्मक दृष्टिकोनातून केला जातो, ज्यामुळे संशोधकाला व्यक्तीचे विचार, भावभावना, आणि वर्तनाचे गुंतागुंतीचे पैलू समजून घेता येतात.
• वृत्त अभ्यासात प्रत्यक्ष अनुभवांचे विश्लेषण केले जाते, ज्यामुळे विविध मानसिक प्रक्रियांबद्दल वास्तविक माहिती मिळते. हा दृष्टिकोन अधिक मानवीय आणि जीवनानुभवाच्या जवळचा असतो.
• काहीवेळा वृत्त अभ्यासाचे निष्कर्ष मानसशास्त्रातील सिद्धांत तयार करण्यास किंवा आधीच्या सिद्धांतांची सत्यता तपासण्यासाठी मदत करतात.
• वृत्त अभ्यास विशिष्ट समाज, संस्कृती, किंवा व्यक्तीच्या अनुभवांचा सखोल अभ्यास करण्याची संधी देते, ज्यामुळे मानसशास्त्रीय अभ्यासातील सांस्कृतिक पैलू समजून घेता येतात.
• मानसोपचारात वृत्त अभ्यासाचे परिणाम रुग्णांच्या मानसिक आरोग्य समस्यांवर उपचार आणि सल्ला देण्यासाठी उपयोगात आणता येतात.

मानववंशशास्त्र (Ethnography): हा दृष्टिकोन मुख्यतः एका विशिष्ट समुदायावर लक्ष केंद्रित करतो. हे प्रत्यक्ष क्षेत्रातील निरीक्षणाचे एक प्रकार आहे आणि मूलत: समाज-सांस्कृतिक घटनांचा अभ्यास करण्याचा प्रयत्न करतो. उदाहरणार्थ, संशोधकाच्या सांस्कृतिक मानकांच्या आधारावर इतरांचे मूल्यांकन करणे. एथनोग्राफीचा वापर सांस्कृतिक गटांच्या तुलनात्मक विश्लेषणासाठी (उदा. उत्तर भारतीय आणि दक्षिण भारतीय यांचे खाद्यपदार्थ) केला जाऊ शकतो, ज्याला 'एथनोलॉजी' म्हणून ओळखले जाते. पुढे, एका गटाच्या सांस्कृतिक इतिहासाचे विश्लेषण करण्यासाठी देखील याचा वापर केला जाऊ शकतो (उदा. हडप्पा संस्कृती), ज्याला 'एथनोहिस्ट्री' म्हणतात.

मानसशास्त्रीय संशोधनातील एथ्नोग्राफीचे महत्त्व

• एथ्नोग्राफीच्या मदतीने विविध संस्कृतींतील वर्तणुकीचे पैलू, नातेसंबंध आणि सामाजिक परस्परसंवाद अधिक स्पष्टपणे समजून घेता येतात. उदाहरणार्थ, विशिष्ट समुदायातील मानसिकता, मूल्ये, आणि सामाजिक अपेक्षांचा अभ्यास करता येतो.
• मानवी जीवनातील घटनांचे वैयक्तिक अनुभव आणि त्यांमागील विचार प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी एथ्नोग्राफी प्रभावी ठरते. हे संशोधन जीवनातील सखोल मुद्दे उघड करते, जसे की दुःख, संघर्ष, आनंद, आणि ओळख निर्माण प्रक्रिया.
• एथ्नोग्राफीद्वारे विविध व्यक्ती किंवा गटांमधील परस्परसंवाद आणि त्यांतील सामाजिक संरचना समजून घेण्यास मदत होते. मानसशास्त्रात, हे विश्लेषण वेगवेगळ्या वर्तन पद्धती आणि सामाजिक नातेसंबंधांविषयी सखोल माहिती देते.
• एथ्नोग्राफी व्यक्ती किंवा समूहाच्या सांस्कृतिक ओळखीसाठी महत्त्वाचे असते, जे मानसशास्त्रात व्यक्तिमत्व विकास, समूह ओळख, आणि सामुदायिक मानसिकतेचा अभ्यास करण्यास मदत करते.
• संशोधक समुदायाच्या नैसर्गिक वातावरणात त्यांचे निरीक्षण करतो, ज्यामुळे वास्तविक आणि प्रामाणिक माहिती मिळते.

घटनोत्तर कारणमीमांसा (ex-post facto): ही पद्धत कार्य-कारण संबंध समजून घेण्यास मदत करते. या तंत्राच्या मदतीने, एखाद्या घटनेच्या घडामोडीशी संबंधित डेटा गोळा केला जातो आणि अशा घटनांच्या घडण्यामागील कारणे समजून घेण्यासाठी त्याचे मूल्यांकन केले जाते. हे संशोधकास सध्याच्या घटनांचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी आणि भविष्यातील घटनांची अपेक्षा करण्यास मदत करण्यासाठी कारण, परिणाम आणि घटना यांचे प्रवाह तपासण्यासाठी हायपोथिसिस चाचणी करण्यात मदत करते.

घटनोत्तर कारणमीमांसेचे मानसशास्त्रीय संशोधनातील महत्त्व

• अनेक मानसशास्त्रीय घटना किंवा परिणाम नैसर्गिक असतात, जसे की नैराश्य, आत्मविश्वास कमी होणे, किंवा सामाजिक परिघात असलेले बदल. या प्रकारात संशोधक पूर्वानुमान न करता त्या घटनांच्या परिणामांचा सखोल अभ्यास करू शकतो.
• मानसशास्त्रातील काही घटना अशा असतात ज्या प्रयोगशाळेतील नियंत्रित परिस्थितीत निर्माण करता येत नाहीत, जसे की घटस्फोटाचे परिणाम, बालपणीची दुर्लक्ष, किंवा हिंसाचाराचा अनुभव. अशा स्थितीत घटनोत्तर पद्धतीचा वापर उपयुक्त ठरतो, कारण ती या घटकांचा नैसर्गिक परिणाम समजून घेण्यास मदत करते.
• गुणात्मक संशोधनात, घटनोत्तर पद्धतीमुळे संशोधकांना विशिष्ट घटनांचा किंवा परिस्थितीचा व्यक्तीच्या वर्तनावर, विचारांवर किंवा भावनांवर झालेल्या परिणामांचा अभ्यास करता येतो. जरी त्यात नेमकेपणाने कारण निश्चित करणे कठीण असले तरी, संभाव्य कारणांचा शोध घेण्यास ती उपयुक्त ठरते.
• मानसशास्त्रात काही विषयांवर संशोधन करणे नैतिकदृष्ट्या अयोग्य मानले जाते, जसे की एखाद्या व्यक्तीला तणावाच्या परिस्थितीत ठेवणे किंवा एखाद्या मानसिक अवस्थेला कारणीभूत असलेल्या घटकांचा परिणाम पाहणे. या ठिकाणी, घटनोत्तर कारणमीमांसा उपयुक्त ठरते, कारण त्यात नैसर्गिकरीत्या घडलेल्या घटनांचा अभ्यास केला जातो.
• घटनोत्तर पद्धतीमुळे व्यक्तींच्या जीवनातील विविध घटनांमुळे त्यांच्या भावनिक आणि मानसिक अवस्थांवर होणाऱ्या परिणामांचा सखोल अभ्यास करता येतो. उदाहरणार्थ, कोणत्या प्रकारच्या सामाजिक स्थितींनी एकत्र येऊन नैराश्य निर्माण केले याचा शोध घेताना घटनोत्तर कारणमीमांसा अत्यंत उपयुक्त ठरते.

ग्राउंडेड थिअरी (Grounded Theory): या दृष्टिकोनात संशोधक गट, संस्कृती किंवा समुदायाच्या कार्यांमध्ये सक्रियपणे सहभागी होतो. आवश्यक माहिती संबंधित डेटा निरीक्षणाच्या मदतीने गोळा केला जातो. हे सामान्यतः सिद्धांत निर्माण करण्यासाठी किंवा विकसित करण्यासाठी वापरले जाते.

ग्राउंडेड थिअरीचे महत्त्वाची वैशिष्ट्ये:

• सिद्धांत वास्तविक विद्यमान समुदायाशी सुसंगत आहे की नाही हे विश्लेषण करण्यास मदत करते.
• प्रत्यक्ष फिल्डवरील माहितीच्या आधारे तयार झालेला सिद्धांत स्पष्ट आणि आकलन योग्य असतो.
• असे सिद्धांत पुरेशी माहिती आणि अधिक विश्लेषण किंवा विस्तृत सिद्धांत निर्माण करण्यासाठी संधी प्रदान करते.
• असे सिद्धांत वैध असतात कारण ते नियंत्रित परिस्थितीत त्याचे पुन्हा विश्लेषण केले जाऊ शकते.

 ग्राउंडेड थिअरीची कार्ये:

• हे डेटाचे प्रमुख मुद्दे गोळा करण्यासाठी अँकर किंवा कोड्स ओळखण्यास मदत करते.
• हे संशोधकांच्या प्रश्नांमुळे आणि विश्लेषणामुळे अव्यक्त विश्वास प्रणाली स्पष्ट करण्यात मदत करते.
• याचा एक संच असतो, ज्याच्या काळजीपूर्वक अंमलबजावणीमुळे निर्माण झालेला सिद्धांत खात्रीशीर प्रमाण म्हणून प्राप्त होतो.
• अभ्यासादरम्यान डेटा गोळा करणे आणि विश्लेषण सुरूच राहते.

मानसघटनाशास्त्र (Phenomenology): या पद्धतीत, इतर क्षेत्रातील कोणताही सिद्धांत, मापने  किंवा गृहितके न वापरता वर्तनात्मक घटनांचे स्पष्टीकरण केवळ घटनांच्या जाणीवपूर्वक अनुभवाच्या मदतीने केले जाते. या संकल्पनेचे सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे हॉस्पिटलमध्ये काळजी घेणाऱ्या आणि न घेणाऱ्या परिचारिकांबद्दल रूग्णांना त्यांच्या वर्तनाचे वर्णन करण्यास सांगून केलेला एक अभ्यास (क्रेसवेल, 1998). केवळ शारीरिक उपस्थिती न दर्शविता खरोखर मनापासून काळजी घेणाऱ्या अशा परिचारिकांची रूग्णांनी काळजी घेणाऱ्या म्हणून वर्णन केले. काळजी घेणाऱ्या परिचारिकांच्या उपस्थितीचा अर्थ रुग्णांच्या विनंतीला दाखवलेली सकारात्मक प्रतिक्रिया होती. रुग्णाने शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या व्यक्त केलेली विश्रांती, आराम आणि सुरक्षा ही परिचारिकांनी रुग्णाच्या सांगितलेल्या आणि न सांगितलेल्या गरजा ऐकल्या आणि तात्काळ प्रतिसाद दिल्याचा तो प्रत्यक्ष परिणाम होता.

मानसघटनाशास्त्राचे मानसशास्त्रीय संशोधनातील महत्त्व

• मानसघटनाशास्त्रीय संशोधन व्यक्तीच्या आंतरिक जगाचा शोध घेते. यामुळे व्यक्तीच्या जीवनात घडणाऱ्या घटना, त्यांचा प्रभाव, आणि त्या अनुभवाचे महत्त्व समजून घेण्यास मदत होते.
• मानसघटनाशास्त्रात संशोधक केवळ घटना, वर्तन किंवा परिणामांवरच लक्ष केंद्रित करत नाहीत; त्याऐवजी व्यक्तीच्या संपूर्ण अनुभवावर लक्ष केंद्रित करतात.
• व्यक्तीला त्यांच्या अनुभवांचा नेमका काय अर्थ वाटतो, हे मानसघटनाशास्त्राच्या संशोधनातून शोधले जाते. यामुळे संशोधकांना मानवी भावभावनांचा आणि अनुभवांचा अधिक स्पष्ट दृष्टिकोन मिळतो.
• मानसघटनाशास्त्रात व्यक्तीचे अनुभव त्याच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक संदर्भात मांडले जातात. यामुळे समाज आणि संस्कृती या घटकांचा व्यक्तीच्या जीवनावर होणारा परिणाम समजतो.
• मानसघटनाशास्त्र प्रत्येक अनुभवाला वैयक्तिक स्वरूपात पाहते. यातून प्रत्येक व्यक्तीचा अनुभव वेगळा असतो आणि त्या व्यक्तीला त्याचा विशिष्ट अर्थ असतो, हे सिद्ध होते.
• मानसघटनाशास्त्राच्या साहाय्याने व्यक्तींच्या अनुभवांचे योग्य आकलन करून घेऊन त्यांना त्यांच्या भावनिक अवस्थेबाबत योग्य समुपदेशन केले जाते. थेरपीत याचा वापर करून व्यक्तीच्या अनुभवांच्या माध्यमातून त्यांचे जीवन उन्नत करण्याचा प्रयत्न होतो.

गुणात्मक आणि संख्यात्मक संशोधनातील फरक

दोन्ही संशोधन तंत्रांमधील मूलभूत वैचारिक फरक असा आहे की, संख्यात्मक संशोधन डेटाच्या संख्यात्मक किंवा ग्राफिकल प्रतिनिधित्वावर आधारित आहे; गुणात्मक संशोधन हे निरीक्षण आणि अनुभवांवर आधारित आहे.

फरक	गुणात्मक संशोधन	संख्यात्मक संशोधन
सामान्य चौकट	मुक्त आणि असंरचित पद्धतींचा वापर करून, जसे की सखोल मुलाखती, अनुभव, सहभागी निरीक्षण यांचा वापर करून घटना अन्वेषण करण्याचा प्रयत्न करतो.	बंदिस्त व संरचित पद्धतींचा वापर करून (उदा. प्रश्नावली, सर्वेक्षणे, संरचित निरीक्षण) घटनेशी संबंधित गृहितकाची पुष्टी करण्याचा प्रयत्न करतो.
उद्दिष्टे	विविधता शोधणे, नातेसंबंध स्पष्ट करणे, व्यक्ती व गटांचे वर्तन, अनुभव आणि नियमांचे वर्णन करणे.	विविधतेचे प्रमाण निश्चित करणे, कारणात्मक नातेसंबंधांचा अंदाज लावणे.
प्रश्न	डेटा गोळा करण्यासाठी वापरलेले प्रश्न खुले असतात.	डेटा गोळा करण्यासाठी वापरलेले प्रश्न बंदिस्त असतात.
डेटाचे प्रतिनिधित्व	डेटा नोट्स, रेकॉर्डिंग्ज आणि व्हिडिओ टेप्सच्या स्वरूपात दर्शविला जातो.	डेटा आकडे आणि ग्राफ्सच्या स्वरूपात दर्शविला जातो.
संशोधनाची रचना	संशोधन रचनेत विशिष्ट परिस्थितीच्या बाबतीत काही लवचिकता असते. डेटा गोळा करण्यासाठी वापरलेले प्रश्न वैयक्तिक असतात आणि सहभागींच्या प्रतिसादावर अवलंबून असतात.	संशोधन रचना पूर्वनिर्धारित आणि सुरुवातीपासूनच स्थिर असते. डेटा गोळा करण्यासाठी वापरलेले प्रश्न संरचित असतात आणि सर्व सहभागींसाठी एकसारखे असतात.

 मानसशास्त्रात गुणात्मक संशोधनाचे महत्त्व

गुणात्मक संशोधन पद्धतींना मानसशास्त्राच्या शाखेत अलिकडे मोठे महत्त्व प्राप्त झाले आहे, इतर मानव्य शास्त्रांसारख्या समाजशास्त्र आणि परिचारिका शास्त्राच्या तुलनेत, ज्यामध्ये मानसशास्त्राला नैसर्गिक शास्त्र म्हणून ठेवण्याच्या ऐतिहासिक प्रयत्नाला जपणे हा मुख्य उद्देश आहे. नैसर्गिक शास्त्रांच्या पद्धती तुलनेने प्रयोगात्मक मार्गांचा वापर करून कारण परिणामसंबंधांचा अभ्यास करतात, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने सहभागींचा समावेश असतो आणि आपल्या मानवी स्वभावाचे विविध पैलू प्रभावीपणे मांडले जातात. गुणात्मक संशोधन घटनांचे स्पष्टीकरण देण्यापेक्षा त्यांना समजून घेण्यात अधिक रुची दर्शविते आणि म्हणूनच त्याचे मानसशास्त्रात मोठे महत्त्व आणि उपयोजन आहे. त्यामुळे गुणात्मक संशोधन मानवी स्वभाव, अभिवृत्ती, वर्तन आणि अनुभवांचे सखोल ज्ञान प्राप्त करण्यात मदत करते. मानसशास्त्राच्या शाखेत त्याचे अनेक उपयोग आहेत, जसे की:

• लोकांच्या अनुभवांचे लिखित स्वरुपात वर्णन करण्यात मदत करते.
• सामाजिक नियम, धर्म, लिंगभाव भूमिका आणि सामाजिक-आर्थिक स्थिती यांचे ओळख आणि स्पष्टीकरण करण्यात मदत करते.
• ज्या वर्तनात्मक घटना मापन केल्या जाऊ शकत नाहीत, त्या समजून घेण्यात मदत करते.
• अधिक नैसर्गिक परिस्थितींमध्ये माहिती गोळा करण्यात मदत करते.
• अभ्यासात सहभागी असलेल्या व्यक्तींना महत्त्वपूर्ण वाटणाऱ्या आणि त्यांच्यासाठी अर्थपूर्ण असलेल्या घटकांचा शोध घेण्यात मदत करते.

गुणात्मक संशोधनात वापरल्या जाणाऱ्या मुक्त प्रश्नांच्या माध्यमातून अशा गोष्टी उघड करता येतात ज्या 'थेट उत्तरां'च्या बंदिस्त प्रश्नांच्या सहाय्याने शोधता येत नाहीत.

गुणात्मक संशोधनातील नैतिक मार्गदर्शक तत्त्वे:

• प्रतिसादक आणि त्यांच्या प्रतिसादांचा संशोधकाने सन्मान केला पाहिजे.
• संशोधकाने त्याच्या अभ्यासातील समुदायाशी सन्मान आणि आपुलकी दाखवली पाहिजे.
• संशोधकाने प्राप्त माहितीचे विश्लेषण कसे करणार आहे याची प्रतिसाद देणाऱ्यांना माहिती दिली पाहिजे.
• संशोधकाने गोपनीयतेचे पालन करणे आणि ते राखणे आवश्यक आहे.
• संशोधन करताना संशोधकाने अपेक्षित धोके आणि फायदे, विशेषत: मानसिक आणि सामाजिक पैलू समजून घ्यावेत.

समारोप

गुणात्मक संशोधन हे वैज्ञानिक संशोधनाचे एक प्रकार आहे, जे एखाद्या गट, समुदाय, संस्कृती किंवा बाजारपेठेची माहिती गोळा करणे, विश्लेषण करणे आणि त्याचे अर्थ लावणे यास मदत करते. यामुळे अभ्यासात असलेल्या गट, समुदाय, संस्कृती किंवा बाजारातील लोकांच्या वर्तन, अनुभव आणि अभिवृत्तीमागील कारणे समजून घेण्यास मदत होते. हे स्वाभाविकदृष्ट्या प्रामाणिक असते कारण संशोधक अभ्यासातील जनसंख्येच्या कार्यामध्ये सक्रिय सहभाग घेतो. प्रमाणात्मक संशोधनाप्रमाणे यासाठी पूर्व-नियोजित आराखडा, उद्दिष्ट किंवा स्वारस्य आवश्यक नसते. संशोधकांचे प्राथमिक स्वारस्य समुदायाच्या सांस्कृतिक समजुतीनुसार बदलू शकते.

संदर्भ:

Braun, V., & Clarke, V. (2013). Successful qualitative research: A practical guide for beginners. SAGE Publications.

Creswell, J. W., & Poth, C. N. (2017). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches (4th ed.). SAGE Publications.

Flick, U. (2018). An introduction to qualitative research (6th ed.). SAGE Publications.

Frost, N. (2021). Qualitative Research Methods in Psychology: From core to combined approaches 2nd Edition, McGraw-Hill Education

Patton, M. Q. (2014). Qualitative research and evaluation methods (4th ed.). SAGE Publications.

Smith, J. A., Flowers, P., & Larkin, M. (2009). Interpretative phenomenological analysis: Theory, method, and research. SAGE Publications.

Willig, C. (2013). Introducing qualitative research in psychology (3rd ed.). McGraw-Hill Education.