मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास | Case Study

 

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास (Case Study)

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास ही मानसशास्त्रातील एक महत्त्वाची गुणात्मक संशोधन पद्धत मानली जाते, ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्ती, गट, संस्था किंवा विशिष्ट सामाजिक परिस्थितीचा सखोल, प्रणालीबद्ध आणि दीर्घकालीन अभ्यास केला जातो. केस स्टडी पद्धतीचा मुख्य उद्देश म्हणजे व्यक्ती किंवा परिस्थितीशी संबंधित असलेल्या वर्तन, विचार, भावना, भूतकाळातील अनुभव, पर्यावरणीय परिस्थिती आणि जैविक-सामाजिक घटकांचा परस्परसंबंध समजून घेणे. ही पद्धत प्रयोगशाळेतील कृत्रिम परिस्थितीऐवजी नैसर्गिक परिस्थितीत घडणाऱ्या वर्तनाचे निरीक्षण करते, म्हणूनच ती अधिक वास्तववादी व सखोल माहिती प्रदान करते (Yin, 2018). आधुनिक मानसशास्त्रात केस स्टडीचे वापर क्षेत्र अत्यंत व्यापक असून, क्लिनिकल मानसशास्त्र, समुपदेशन, शिक्षण मानसशास्त्र, औद्योगिक-संघटनात्मक मानसशास्त्र, गुन्हेगारी मानसशास्त्र, तसेच फॉरेन्सिक मानसशास्त्र अशा विविध क्षेत्रात याचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग केला जातो (McLeod, 2020).

विशेषतः मानसिक विकार, बालविकास, व्यक्तिमत्व विकृती, गुन्हेगारी वर्तन, शिकण्यातील अडचणी आणि सामाजिक वर्तन यांसंबंधी अधिक तपशीलवार समजून घेण्यासाठी केस स्टडी हा एक प्रभावी साधन मानला जातो. सिग्मंड फ्रॉयडच्या मनोविश्लेषणवादी सिद्धांताचा बहुतांश भाग प्रसिद्ध केस स्टडींवर आधारित होता, उदा. ‘लिटिल हान्स’ (Little Hans), ‘अ‍ॅना ओ.’ (Anna O.) इत्यादी (Breuer & Freud, 1895). त्यामुळे इतिहासातही तसेच आजच्या शैक्षणिक व व्यावहारिक संशोधनातही केस स्टडीची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे.

वृत्त अभ्यास म्हणजे काय?

‘वृत्त अभ्यास’ म्हणजे एखाद्या विशिष्ट प्रकरणाचा सखोल अभ्यास — म्हणजेच एक व्यक्ती, एक कुटुंब, एक विशिष्ट सामाजिक परिस्थिती, एक संस्था किंवा कधी कधी संपूर्ण समुदाय यांचा वैज्ञानिकरीत्या निरीक्षणात्मक अभ्यास (Stake, 1995). इतर संशोधन पद्धतींपेक्षा केस स्टडीमध्ये डेटा संकलनाचे विविध स्रोत वापरले जातात—मुलाखती, निरीक्षण, मानसशास्त्रीय चाचण्या, वैद्यकीय अहवाल, शैक्षणिक नोंदी, कुटुंबीयांचे साक्षात्कार इत्यादी. त्यामुळे हे संशोधन केवळ आकडेवारीवर आधारित नसून भावनिक, ऐतिहासिक आणि सामाजिक संदर्भांवरही आधारित असते.

या अभ्यासात व्यक्तीच्या वर्तनामागील कारणे, भावनिक अनुभव, सामाजिक परस्परसंवाद, जैविक पार्श्वभूमी, कुटुंबीय आणि सांस्कृतिक प्रभाव यांचा सर्वांगीण अभ्यास केला जातो (Goodwin, 2022). म्हणूनच केस स्टडी संशोधकाला “कसे?” आणि “का?” या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यास मदत करते (Yin, 2018). उदाहरणार्थ:

एखादे मूल शाळेत बोलत नाही, याचे कारण काय?

→ ते सामाजिक चिंतेमुळे, निवडक मूकपणा, कौटुंबिक वातावरण किंवा आघात यांमुळे असू शकते.

एखादा कर्मचारी सतत नोकरी बदलत असतो, त्यामागील मानसशास्त्रीय घटक कोणते?

→ त्यामागे व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये, कामातील समाधानाचा अभाव, संस्थात्मक तणाव, किंवा करिअरमध्ये अर्थ शोधण्याची गरज अशा अनेक मानसशास्त्रीय बाबी असू शकतात.

एखादी व्यक्ती आक्रमक का बनली?

→ बालपणातील हिंसात्मक अनुभव, न्यूरोलॉजिकल घटक, सामाजिक वातावरण, संघटीत गुन्हेगारीचा प्रभाव किंवा व्यक्तिमत्व विकृती यामागील कारणे असू शकतात (Anderson & Bushman, 2002).

या सर्व उदाहरणांत आपण पाहतो की वृत्त अभ्यास हा केवळ निरीक्षणाचा प्रकार नसून, व्यक्तीच्या अंतर्मनातील आणि पर्यावरणातील गुंतागुंतीच्या घटकांचा एकात्मिक अभ्यास करणारी संशोधन प्रक्रिया आहे. म्हणूनच केस स्टडी पद्धत आधुनिक मानसशास्त्रीय संशोधनात एक महत्त्वपूर्ण स्थान मिळवते.

वृत्त अभ्यासाची वैशिष्ट्ये

1. सखोलता (Depth of Investigation)

वृत्त अभ्यास पद्धतीचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची ‘सखोलता’. या पद्धतीत संशोधक एका व्यक्तीचा, घटनेचा किंवा गटाचा अतिशय तपशीलवार, सूक्ष्म आणि दीर्घकालीन अभ्यास करतो. या अभ्यासात व्यक्तीच्या लहानसहान वर्तनातील बदल, भावनिक प्रतिक्रिया, मानसिक घटक, कौटुंबिक पार्श्वभूमी, सामाजिक वातावरण, शारीरिक स्थिती, आयुष्यातील महत्त्वपूर्ण घटनांची माहिती गोळा केली जाते (Yin, 2018). केस स्टडी संशोधनाचे एक उद्दिष्ट म्हणजे “कसे” आणि “का” या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे. उदा. एखाद्या मुलामध्ये शैक्षणिक गळती का होत आहे किंवा एखाद्या व्यक्तीला विशिष्ट प्रकारचा मानसिक आजार का झाला आहे? (Stake, 1995). त्यामुळे ही पद्धत इतर प्रमाणात्मक संशोधन पद्धतींपेक्षा व्यक्तीच्या अनुभवांचा आणि संदर्भांचा सखोल अंतर्दृष्टीपूर्ण अभ्यास करण्यास सक्षम ठरते.

2. नैसर्गिक परिस्थितीतील निरीक्षण (Naturalistic Observation)

वृत्त अभ्यासाची दुसरी महत्त्वाची वैशिष्ट्यपूर्ण बाब म्हणजे निरीक्षण हे प्रयोगशाळेतील कृत्रिम वातावरणात न होता “जैसे थे” (as it is) नैसर्गिक परिस्थितीत केले जाते. संशोधक व्यक्तीला तिच्या दैनंदिन जीवनात—घर, शाळा, कामाचे ठिकाण, समाज—इत्यादी संदर्भात निरीक्षण करतो. त्यामुळे व्यक्तीचे वर्तन हे वास्तव जीवनातील परिस्थितीनुसार घडत असल्याने त्याचे विश्लेषण अधिक अचूक आणि अर्थपूर्ण ठरते (Goodwin, 2022). उदाहरणार्थ, एखाद्या मुलाचे आक्रमक वर्तन केवळ चाचणी परिस्थितीत दिसत नसेल, पण घरातील संघर्ष पाहिल्यानंतर ते स्पष्ट होते. याच कारणास्तव केस स्टडी संशोधनाला इथे Ecological Validity मिळते, म्हणजेच मिळालेली माहिती ही वास्तविक जगात लागू पडणारी असते (Bronfenbrenner, 1977).

3. दीर्घकालीन अभ्यास (Longitudinal Orientation)

वृत्त अभ्यास अनेक वेळा दीर्घ काळ चालतो—कधी काही महिने, तर कधी काही वर्षे. कारण मानसशास्त्रीय घटना क्षणिक नसतात; त्या अनुभव, जीवनातील घटना, जैविक बदल आणि सामाजिक संबंधांच्या प्रभावामुळे विकसित होत जातात. उदाहरणार्थ, एखाद्या मुलाच्या भाषिक विकासाचा, भावनिक विकासाचा किंवा मानसिक आजाराच्या प्रवासाचा अभ्यास वर्षानुवर्षे करावा लागतो (McLeod, 2020). दीर्घकालीन केस स्टडीमुळे संशोधकाला विकासाची प्रक्रिया, बदलांचे पॅटर्न आणि त्यामागील कारण-परिणाम संबंध समजतात. यामुळे जीवन-आधारित माहिती मिळते, जी मानसिक हस्तक्षेप, विकासात्मक मानसशास्त्र आणि गुन्हेगारी मानसशास्त्रात अत्यंत उपयोगी ठरते (Neale & Liebert, 1986).

4. एकाधिक स्रोतांचा उपयोग (Multiple Data Sources)

वृत्त अभ्यासात माहिती एकाच स्रोतावर अवलंबून नसून अनेक स्रोतांतून गोळा केली जाते—याला Triangulation म्हणतात (Denzin, 2012). त्यात मुलाखती, पालक किंवा नातेवाईकांचे निरीक्षण, वैद्यकीय अहवाल, मानसशास्त्रीय चाचण्या, शाळेचे अहवाल, शिक्षकांचे नोंदी, जीवनचरित्रात्मक माहिती, आणि थेट निरीक्षण अशा विविध साधनांचा वापर केला जातो. अनेक स्रोतांमधून माहिती मिळाल्यामुळे केस स्टडी रिपोर्ट अधिक विश्वसनीय आणि वैध ठरतो (Yin, 2018). उदाहरणार्थ, फक्त मुलाकडून माहिती घेणे हे अपूर्ण ठरते, परंतु त्याच मुलाचे आई-वडील, शिक्षक, वैद्यकीय रिपोर्ट व स्वतःचे वर्तन यांचा डेटा एकत्र केल्यास समस्येचे खरे कारण अधिक अचूकपणे समजते.

5. अर्थात्मक स्वरूप (Interpretative Nature)

वृत्त अभ्यासात फक्त गोळा केलेली माहिती मांडण्यापेक्षा तिचा अर्थ लावण्यावर अधिक भर असतो. संशोधक आकडेवारी, भावनिक अनुभव, सामाजिक संदर्भ, मानसशास्त्रीय सिद्धांतांचा वापर करून दिलेल्या घटनांचा सखोल अर्थ शोधतो (Merriam, 1998). त्यामुळे Case Study ही Interpretive Method मानली जाते. यात कच्ची आकडेवारी म्हणजे वर्तन, भावना, प्रतिक्रिया यांच्या मागील मानसशास्त्रीय प्रक्रिया उलगडण्याचा प्रयत्न केला जातो. उदाहरणार्थ, एखाद्या शिक्षकाचा रूक्ष स्वभाव केवळ “त्याचे वर्तन” म्हणून नोंदवला जात नाही, तर कोणत्या भावनिक संघर्षातून किंवा शिकलेल्या सामाजिक पद्धतीमुळे तो वर्तन विकसित झालेला आहे हे विश्लेषित केले जाते. म्हणूनच केस स्टडी ही वर्णनात्मक आणि अर्थात्मक अशा दोन्ही पातळ्यांवर माहिती देते (Creswell, 2013).

वृत्त अभ्यासाचे प्रकार

1. क्लिनिकल केस स्टडी (Clinical Case Study)

क्लिनिकल केस स्टडी म्हणजे मानसिक आजार, भावनिक अडचणी, व्यक्तिमत्त्वातील विकृती, वर्तन समस्यांचे सखोल विश्लेषण करण्यासाठी वापरली जाणारी पद्धत. या प्रकारातील केस स्टडीमध्ये व्यक्तीचा वैद्यकीय इतिहास, मानसशास्त्रीय चाचण्या, थेरपी प्रक्रियेतील निरीक्षणे आणि उपचारांचे परिणाम यांचा तपशीलवार अभ्यास केला जातो. उदाहरणार्थ, सिग्मंड फ्रॉईडने डोरा केस (1905) आणि लिटल हान्स केस (1909) ही क्लिनिकल केस स्टडीच होती, ज्यातून मनोविश्लेषण सिद्धांत विकसित झाला (Freud, 1909). आजही क्लिनिकल मानसशास्त्रात केस स्टडी पद्धतीचा वापर न्युरोसिस, डिप्रेशन, ऍन्क्झायटी, PTSD, व्यक्तिमत्त्व विकार, आत्महत्याग्रस्त विचार इत्यादी समस्या समजण्यासाठी केला जातो. यामध्ये पद्धतशीरपणे क्लिनिकल मुलाखत, DSM-5 आधारित निदान, मानसशास्त्रीय चाचण्या (MMPI-2, Rorschach), तसेच थेरपीचे टप्पे नोंदवले जातात (Kazdin, 2010). क्लिनिकल केस स्टडीची एक महत्त्वाची भूमिका म्हणजे रुग्णासाठी ‘टेलर-मेड’ हस्तक्षेप योजना बनवणे. त्यामुळे ही पद्धत क्लिनिकल मानसशास्त्रासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

2. शैक्षणिक केस स्टडी (Educational Case Study)

शैक्षणिक केस स्टडीचा उपयोग शिक्षण मानसशास्त्रात विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या शैली, शिकण्यातील अडथळे, बौद्धिक क्षमतांतील फरक, भावना आणि वर्तनाच्या समस्यांचे विश्लेषण करण्यासाठी केला जातो. या अभ्यासात विद्यार्थ्याची क्षमता, प्रेरणा, कौटुंबिक पार्श्वभूमी, शिक्षकांशी असलेले नाते, शैक्षणिक कामगिरी, सामाजिक संबंध इत्यादी पैलूंचा समावेश असतो (Snow, 1989). उदाहरणार्थ, डिस्लेक्सिया किंवा ADHD असलेल्या विद्यार्थ्यांवर केलेला केस स्टडी संशोधन विद्यार्थ्यांमध्ये असलेल्या विशिष्ट शिकण्या-अडचणींचे निदान आणि हस्तक्षेप योजना ठरविण्यास मदत करतो (Shaywitz, 2003). विद्यालयीन मानसशास्त्रात Individualized Education Program (IEP) तयार करताना केस स्टडी अत्यावश्यक मानला जातो. तसेच विद्यार्थी व्यवहारात दिसणाऱ्या समस्या जसे की आक्रमकता, भीती, गप्प राहणे, शाळाबाह्य होणे इत्यादींचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी शैक्षणिक केस स्टडीचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो.

3. गुन्हेगारी केस स्टडी (Criminal Case Study)

गुन्हेगारी मानसशास्त्र आणि न्यायवैद्यक मानसशास्त्र क्षेत्रात गुन्हेगारी केस स्टडींचा वापर गुन्हेगाराचा मानसशास्त्रीय प्रोफाइल, गुन्हे करण्यामागील कारणे, जैव-सामाजिक घटक, लहानपणातील अनुभव, व्यक्तिमत्त्व वैशिष्ट्ये आणि मानसिक विकृती यांचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी केला जातो (Hickey, 2016). उदाहरणार्थ, Ted Bundy, Jeffrey Dahmer सारख्या सिरीयल किलर्सवरील केस स्टडींच्या आधारे Criminal Profiling ची संकल्पना विकसित झाली (Ressler et al., 1988). भारतीय संदर्भात येरवडा तुरुंगातील कैद्यांवरील मानसशास्त्रीय विश्लेषण अभ्यासांमधून गुन्ह्यांच्या सामाजिक आणि मानसशास्त्रीय मुळांवर माहिती मिळते. गुन्हेगारी केस स्टडीमध्ये फाईल्स, न्यायालयीन दाखले, मुलाखती, गुन्ह्यापूर्वीची जीवनस्थिती, मानसिक आरोग्य अहवाल आणि पोलीस तपासाचा डेटा यांचा उपयोग केला जातो.

4. संस्थात्मक केस स्टडी (Organizational Case Study)

संस्थात्मक किंवा औद्योगिक मानसशास्त्रात कर्मचाऱ्यांचे वर्तन, कामातील समाधान, कामगिरी कमी-जास्त होण्याची कारणे, तणाव स्रोत, नेतृत्व शैली, प्रेरणा, संघटनात्मक वातावरण यांचा अभ्यास केस स्टडीच्या माध्यमातून केला जातो. हा प्रकारचा केस स्टडी HR विभाग आणि संस्थात्मक सल्लागार यांच्यासाठी अत्यंत उपयुक्त मानला जातो (Robbins & Judge, 2020). उदाहरणार्थ, एखाद्या कंपनीतील कर्मचाऱ्यांचा ‘Burnout level’ वाढलेला आढळल्यास त्यांच्या तणाव स्रोतांचा, कामाच्या अपेक्षांचा, व्यवस्थापन शैलीचा केस स्टडी केला जातो. Organizational Behavior क्षेत्रातील सुप्रसिद्ध ‘Hawthorne Studies’ ही संस्थात्मक केस स्टडीचे ऐतिहासिक उदाहरण आहे. संस्थात्मक केस स्टडीवर आधारित विश्लेषणामुळे कर्मचारी समाधान वाढविण्यासाठी प्रोत्साहन, कार्यशैलीत बदल आणि कर्मचारी कल्याण कार्यक्रम राबवले जातात.

5. विकासात्मक केस स्टडी (Developmental Case Study)

विकासात्मक केस स्टडी म्हणजे व्यक्तीच्या बाल्यापासून वृद्धत्वापर्यंतच्या विकास प्रक्रियेचा सखोल अभ्यास. बालविकास, किशोरवयीन बदल, प्रौढावस्था, आणि वृद्धावस्था या प्रत्येक टप्प्यातील संज्ञानात्मक, भावनिक, सामाजिक, जैविक आणि भाषिक विकासातील बदल या अभ्यासात समाविष्ट असतात (Papalia & Feldman, 2021). विकास मानसशास्त्रातील अनेक क्लासिक अभ्यास केस स्टडी स्वरूपात झाले. उदाहरणार्थ, Jean Piaget याने मुलांच्या संज्ञानात्मक विकासावर केलेले निरीक्षणात्मक केस स्टडी हेच त्याच्या सिद्धांताचे मूलभूत आधार बनले. वृद्ध व्यक्तींवरील केस स्टडीमुळे स्मृतिभ्रंश (Dementia), Alzheimer's disease, सामाजिक एकाकीपणा, जीवन समाधान याचे मानसिक परिणाम समजण्यात मदत होते. बालकांसाठी Early Intervention कार्यक्रम, तसेच वृद्धांसाठी Geropsychology क्षेत्रातील हस्तक्षेप यासाठी विकासात्मक केस स्टडी अत्याव

      वरील सर्व प्रकारांवरून स्पष्ट होते की केस स्टडी हा मानसशास्त्रातील अत्यंत बहुआयामी व सार्वत्रिक संशोधन पद्धतींपैकी एक आहे. ती व्यक्तीगत व समाजमानसशास्त्रीय गुंतागुंतीची प्रक्रिया उलगडते आणि प्रत्येक क्षेत्रात संशोधक व व्यावसायिकांना निदान, विश्लेषण आणि हस्तक्षेप यासाठी योग्य दिशा देते. क्लिनिकल, शैक्षणिक, गुन्हेगारी, संस्थात्मक आणि विकासात्मक अभ्यास यांचे उद्देश भिन्न असले तरी त्यांची मूलभूत पद्धती सखोल व्यक्तिनिष्ठ विश्लेषणावर आधारित असल्याचे दिसते.

वृत्त अभ्यासाची प्रक्रिया (Case Study Process)

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यासामध्ये व्यक्तीच्या वर्तन, अनुभव आणि भावनिक अवस्थेचे सखोल मूल्यांकन केले जाते. या प्रक्रियेमध्ये समस्या निश्चित करणे, इतिहास गोळा करणे, निरीक्षण, मुलाखती, चाचण्या, विश्लेषण आणि अंतिम प्रकरण अहवाल तयार करणे या टप्प्यांचा समावेश असतो. हे सर्व टप्पे वैज्ञानिक, प्रणालीबद्ध आणि नैतिक पद्धतीने पार पाडले जातात (Yin, 2018).

1. समस्या किंवा केस निवड (Identification of Problem / Case Selection)

वृत्त अभ्यास प्रक्रियेतील पहिला आणि अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे अभ्यासायच्या समस्येची निवड. संशोधक किंवा समुपदेशक कोणता केस तपासायचा हे ठरवतो. सहसा ही निवड विशिष्ट, सखोल, आणि मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण असलेल्या व्यक्ती किंवा प्रकरणावर आधारित असते. केस निवडताना संशोधक व्यक्तीची समस्या, तिची तीव्रता, संशोधनयोग्यता, आणि सामाजिक-मानसशास्त्रीय परिणामांचा विचार करतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या बालकाला भाषिक अडचणी असल्यास त्याची संज्ञानात्मक आणि सामाजिक विकास प्रक्रिया अभ्यासली जाऊ शकते. Stake (1995) यांच्या मते, केस निवड ही ‘instrumental’ किंवा ‘intrinsic’ स्वरूपाची असू शकते – पहिली सामान्य सिद्धांत तपासण्यासाठी आणि दुसरी विशिष्ट व्यक्तीला समजून घेण्यासाठी.

2. वृत्त इतिहास संग्रह (Case History Collection)

या टप्प्यात अभ्यासासाठी निवडलेल्या व्यक्तीचा संपूर्ण वैयक्तिक, कौटुंबिक, वैद्यकीय, सामाजिक आणि शैक्षणिक इतिहास गोळा केला जातो. केस हिस्टरीमध्ये बालपणापासून वर्तमानपर्यंतच्या सगळ्या महत्त्वाच्या घटनांचे तपशील समाविष्ट असतात. यामध्ये जन्म इतिहास, आरोग्य, कुटुंब वातावरण, महत्त्वाच्या जीवनघटना, शालेय अनुभव, भावनिक संबंध, आघात (trauma) इत्यादींचा समावेश होतो. Berg (2001) यांच्या मते, केस हिस्टरी हे वृत्त अभ्यासाचे मूलभूत स्रोत डेटा आहे, कारण ते व्यक्तीच्या वर्तनामागील कारणमीमांसा करण्यास मदत करते. Freud (1909) यांनीही त्यांच्या प्रसिद्ध "Little Hans" केस स्टडीमध्ये इतिहास माहितीचा वापर करून anxieties चे स्पष्टीकरण केले होते.

3. निरीक्षण व मुलाखती (Observation and Interviews)

निरीक्षण व मुलाखत हे वृत्त अभ्यासाचे सर्वाधिक महत्त्वाचे घटक आहेत. नैसर्गिक परिस्थितीत वर्तनाचे निरीक्षण केल्याने व्यक्ती कशी वागते, तिची भावनिक प्रतिक्रिया कशी आहे याचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळतो. मुलाखती structured, semi-structured किंवा unstructured असू शकतात (Kvale, 1996). मुलाखतींच्या माध्यमातून व्यक्तीचे अंतर्गत विचार, भावना, धारणा आणि अनुभव समजले जातात. व्यक्ती व्यतिरिक्त पालक, शिक्षक, मित्र, थेरपिस्ट किंवा सहकारी यांचीही मुलाखत घेतली जाऊ शकते. यामुळे triangulation (अनेक स्रोतांकडून माहितीची पडताळणी) मिळते (Denzin, 2012).

4. मानसशास्त्रीय चाचण्या (Psychological Testing)

अनेक वेळा केस स्टडीमध्ये शारीरिक किंवा मानसशास्त्रीय चाचण्या दिल्या जातात. यामध्ये बुद्धिमत्ता चाचणी, व्यक्तिमत्त्व चाचण्या (MMPI, 16PF), भावनिक मूल्यांकन (BAI, BDI), बोधनिक चाचण्या (Stroop, WISC) वापरल्या जाऊ शकतात. चाचण्या वापरण्याचा उद्देश म्हणजे निरीक्षण आणि मुलाखतीतील माहितीला वस्तुनिष्ठ आधार मिळवणे (Anastasi & Urbina, 1997). उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीला नैराश्याचा संशय असल्यास Beck Depression Inventory (BDI) वापरून त्याची तीव्रता मोजली जाते. मात्र चाचण्या नैतिकतेने, प्रमाणित पद्धतीने आणि साठवलेल्या डेटाची गोपनीयता राखून घेतल्या पाहिजेत.

5. डेटाचा विश्लेषण आणि अर्थ लावणे (Data Analysis and Interpretation)

डेटा संकलनानंतर संशोधक एकत्रित केलेल्या माहितीचे थीमॅटिक, तुलनात्मक आणि गृहीतकांवर आधारित विश्लेषण करतो. यामध्ये निरीक्षण, चाचणी गुण, मुलाखती आणि इतिहास माहितीचे परस्पर संबंध जोडले जातात. Yin (2018) यांच्या मते, केस स्टडी विश्लेषण हा linear (घटनाक्रमावर आधारित) किंवा theoretical proposition based असू शकतो. उदाहरणार्थ, सामाजिक चिंता विकार असलेल्या मुलाचे वर्तन – “Avoidance behavior”, “Negative evaluation fear” या संकल्पनांद्वारे विश्लेषित केले जाऊ शकते (Clark & Wells, 1995). डेटा विश्लेषणात संशोधक पूर्वग्रह टाळण्याचा विशेष प्रयत्न करतो आणि तटस्थता राखतो.

6. वृत्त अहवाल तयार करणे (Case Report Writing)

वृत्त अभ्यासाचा अंतिम टप्पा म्हणजे सुसंगत आणि वैज्ञानिक स्वरूपाचा केस रिपोर्ट तयार करणे. या अहवालात खालील घटकांचा समावेश असतो:

• परिचय (Case introduction)
• इतिहास (Background information)
• निरीक्षण आणि मुलाखत निष्कर्ष
• चाचणी निष्कर्ष
• विश्लेषण आणि मानसशास्त्रीय अर्थ
• उपचार/हस्तक्षेपाच्या सूचना
• निष्कर्ष

American Psychological Association (APA, 2020) यांच्या मानकांनुसार केस रिपोर्ट लिहिला जातो. अहवालाद्वारे संशोधक किंवा थेरपिस्ट त्या व्यक्तीच्या समस्येचे कारण, वर्तमान मानसिक स्थिती आणि पुढील उपचार पद्धती स्पष्ट करतो. केस रिपोर्ट भविष्यातील संशोधन तसेच क्लिनिकल हस्तक्षेपासाठी महत्त्वाचे दस्तऐवज ठरते.

केस हिस्टरीमध्ये अभ्यासले जाणारे प्रमुख मुद्दे (Case History Components)

1. कौटुंबिक पार्श्वभूमी (Family Background)

केस हिस्टरीमध्ये कौटुंबिक पार्श्वभूमीचा सखोल अभ्यास अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो कारण व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्व विकासामध्ये कुटुंब ही प्राथमिक सामाजिक संस्था असते (Shaffer & Kipp, 2014). पालकांतील संबंध, भावंडांसोबतचे नाते, आर्थिक परिस्थिती, आणि कौटुंबिक वातावरण यांचा व्यक्तीच्या सामाजिक, भावनिक व मानसिक विकासावर खोलवर परिणाम होत असतो. उदाहरणार्थ, उबदार आणि समर्थक पालकत्व शैली असलेल्या घरातील मुलांमध्ये उच्च आत्मसन्मान, सुरक्षित जडणघडण आणि चांगले सामाजिक कौशल्य दिसून येतात (Bowlby, 1988; Ainsworth, 1979). याउलट, विस्कळीत परिवार, आर्थिक संकट, पालकांचा तणाव, किंवा भावंडांमध्ये स्पर्धा हे घटक मानसिक अस्वस्थता, वर्तन समस्या किंवा कमी आत्मसन्मान निर्माण करू शकतात (Conger et al., 2010). त्यामुळे केस स्टडीमध्ये “परिवाराची रचना, संवाद शैली, पालकांचे शिक्षण, भावंडांची संख्या, जन्मक्रम, आर्थिक स्थैर्य आणि कौटुंबिक संस्कृती” यांची नोंद आवश्यक आहे.

2. शारीरिक विकास (Physical Development)

व्यक्तीच्या शारीरिक आणि न्युरोबायोलॉजिकल विकासाचा त्याच्या मानसिक आणि सामाजिक वर्तनाशी घनिष्ठ संबंध असल्याचे जैविक मानसशास्त्राचे सिद्धांत सांगतात (Kolb & Whishaw, 2009). जन्मापासून ते किशोरावस्थेपर्यंतचा शारीरिक वाढ दर, वजन, उंची, मोटर कौशल्ये, भाषिक विकास, तसेच महत्त्वाच्या जैविक टप्प्यांचा अभ्यास केस हिस्टरीमध्ये केला जातो. एखाद्या व्यक्तीला लहानपणी गंभीर आजार, पोषणातील कमतरता, किंवा मेंदूशी संबंधित समस्या (उदा. ADHD, Autism Spectrum Disorder) असल्यास त्याचा परिणाम संज्ञानात्मक विकास, एकाग्रता आणि शैक्षणिक कामगिरीवर दिसून येतो (APA, 2020). संशोधनात आढळते की ज्यांना दीर्घकालीन शारीरिक विकार किंवा न्यूरोलॉजिकल समस्या असतात ते अनेकदा भावनिक अस्थिरता, सामाजिक अलगाव किंवा चिंता विकारांनी त्रस्त असतात (Rutter et al., 2006). त्यामुळे वैद्यकीय इतिहास, आजारपण, अपघात, औषधोपचार आणि न्यूरोलॉजिकल मूल्यांकन हे घटक केस हिस्टरीमध्ये अत्यावश्यक असतात.

3. शैक्षणिक प्रवास (Educational History)

केस हिस्टरी अभ्यासात व्यक्तीच्या शैक्षणिक प्रवासाचा उल्लेख केवळ गुणपत्रिका किंवा निकाल पाहण्यासाठी नसतो, तर शिक्षण ही मानसशास्त्रीय विकासाची एक महत्त्वाची जागा आहे (Vygotsky, 1978). इयत्तेनुसार प्रगती, शालेय कामगिरी, शिकण्यातील अडचणी, शिक्षकांशी संबंध, सहशालेय उपक्रमांमधील सहभाग, यांचा अभ्यास व्यक्तीच्या प्रेरणा, आत्मविश्वास, आणि सामाजिक कौशल्यांविषयी महत्त्वाची माहिती पुरवतो. उदाहरणार्थ, शिक्षक समर्थन व सकारात्मक शैक्षणिक वातावरण मुलांच्या आत्मविश्वास आणि संज्ञानात्मक वाढीस मदत करते (Eccles & Roeser, 2011). शिक्षणात सतत अपयश, छळवणूक, किंवा शाळा बदलण्यामुळे भावनिक असुरक्षितता, न्यूनगंड किंवा वर्तन समस्याही निर्माण होऊ शकतात (Juvonen & Graham, 2014). म्हणूनच, केस रिपोर्टमध्ये "शैक्षणिक इतिहास", "शिकण्याची शैली", "शिक्षक-विद्यार्थी संबंध" यांचा सखोल अभ्यास करण्यात येतो.

4. मानसिक आणि भावनिक स्थिती (Mental and Emotional Status)

मानसिक व भावनिक आरोग्य हा केस स्टडीमधील मध्यवर्ती घटक असतो. भावना नियमन क्षमता, तणाव सहनशीलता, चिंता, नैराश्याची लक्षणे, आत्मसन्मान, स्व-ओळख इत्यादी घटकांचा अभ्यास केल्याने व्यक्तीच्या अंतर्गत मानसिक जगाचे सूक्ष्म विश्लेषण करता येते (Beck, 2011). मानवी भावनिक विकासाची प्रक्रिया आयुष्यभर चालणारी असते आणि बालपणातील भावनिक अनुभवांचा पुढील जीवनावर मोठा प्रभाव पडतो असे एरिक्सनच्या मानससामाजिक विकास सिद्धांतात नमूद केले आहे (Erikson, 1963). कमी आत्मसन्मान, अतितणाव किंवा भावनिक दडपण यामुळे व्यक्ती विकृत वर्तन, आक्रमकता किंवा सामाजिक समस्या निर्माण करू शकतात (APA, 2020). म्हणूनच, मानसोपचारक किंवा संशोधक व्यक्तीच्या भावनिक प्रतिसाद पद्धती, तणाव हाताळण्याची पद्धत, आणि मानसिक बलस्थान किंवा मर्यादा यांचे मूल्यांकन करतात.

5. सामाजिक संबंध (Social Relationships)

सामाजिक संबंध हे व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्याचे एक महत्त्वाचे मापक आहे. मित्र मंडळी, कुटुंबाबाहेरील सामाजिक संपर्क, गटांमध्ये सहभाग, संवाद कौशल्ये, आणि सामाजिक संवेदनशीलता हे घटक केस हिस्टरीमध्ये नोंदवले जातात (Rubin, Bukowski & Laursen, 2011). संशोधनातून स्पष्ट झाले आहे की बालपणीचे सकारात्मक मैत्रीचे अनुभव पुढील आयुष्यात सहानुभूती, भावनिक स्थैर्य आणि सामाजिक समायोजन वाढवतात (Hartup & Stevens, 1997). याउलट, सामाजिक अलगाव, नाकारलेपणा, किंवा छळवणूक यामुळे चिंता, नैराश्य किंवा आक्रमक वर्तन विकसित होऊ शकते (Hawker & Boulton, 2000). म्हणूनच, सामाजिक कौशल्यांची पातळी आणि सामाजिक वातावरणाची गुणवत्ता व्यक्तीच्या मनोवृत्तीवर निर्णायक प्रभाव टाकते आणि त्यासाठी केस स्टडीमध्ये हे घटक तपासले जातात.

6. जीवनातील महत्त्वपूर्ण घटना (Significant Life Events)

व्यक्तीच्या आयुष्यातील “टर्निंग पॉइंट्स” – जसे की मोठे यश, अपयश, आघात (trauma), प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू, अपघात, विवाह, नोकरीतील बदल – हे त्याच्या वर्तन व मानसिक आरोग्यावर दीर्घकालीन परिणाम करतात (Holmes & Rahe, 1967). PTSD च्या संशोधनात आढळते की बालपणीचा आघात किंवा भावनिक हिंसाचार भविष्यातील आत्मविश्वास, नातेसंबंध आणि भावनिक नियमन यांवर परिणाम करतो (Van der Kolk, 2014). मोठ्या यशाचा अनुभव मात्र प्रेरणा वाढवतो, स्व-विश्वास विकसित करतो आणि जीवनातील उद्दिष्टे स्पष्ट करतो (Deci & Ryan, 2000). त्यामुळे केस हिस्टरीमध्ये अशा घटनांचा क्रम, वयोगट, भावनिक प्रतिक्रिया आणि परिणाम यांचे सूक्ष्म विश्लेषण केले जाते, कारण हेच अनुभव व्यक्तीच्या मनोविकासाच्या कहाणीतील निर्णायक अध्याय असतात.

केस स्टडीचे फायदे

• व्यक्तिनिष्ठ समस्या समजून घेण्यात मदत
• थेरपी किंवा समुपदेशनाची योग्य दिशा ठरते
• नवीन सिद्धांत निर्माण करण्यास मदत
• दुर्मिळ किंवा विशेष वर्तनांचे संशोधन शक्य

केस स्टडीची मर्यादा

• सर्वसाधारण निष्कर्ष काढता येत नाहीत
• संशोधकाचा पूर्वग्रह (bias) संभवतो
• वेळखाऊ व खर्चिक
• वस्तुनिष्ठता कमी होण्याची शक्यता

समारोप:

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास ही संशोधन आणि समुपदेशनातील अत्यंत महत्त्वाची पद्धत आहे. व्यक्तीच्या मानसिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि जैविक पैलूंवर आधारित सखोल आणि विश्लेषणात्मक माहिती देणारी ही एक सर्वसमावेशक प्रक्रिया आहे. योग्य पद्धतीने केस स्टडी केल्यास मानसशास्त्रीय हस्तक्षेप अधिक प्रभावी ठरू शकतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Ainsworth, M. (1979). Patterns of attachment. Lawrence Erlbaum Associates.

Anastasi, A., & Urbina, S. (1997). Psychological testing. Prentice Hall.

Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (2002). Human aggression. Annual Review of Psychology, 53, 27–51.

APA. (2020). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5-TR). American Psychological Association.

Beck, A. (2011). Cognitive therapy and emotional disorders. Penguin Books.

Berg, B. L. (2001). Qualitative research methods for the social sciences. Allyn & Bacon.

Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development.

Breuer, J., & Freud, S. (1895). Studies on Hysteria. Franz Deuticke.

Bronfenbrenner, U. (1977). Toward an experimental ecology of human development. American Psychologist, 32(7), 513–531.

Clark, D. M., & Wells, A. (1995). A cognitive model of social phobia. In R. Heimberg (Ed.), Social phobia: Diagnosis, assessment, and treatment. Guilford Press.

Conger, R. et al. (2010). Family stress and psychological adjustment. Journal of Marriage and Family, 72(3), 685–704.

Creswell, J. W. (2013). Qualitative Inquiry & Research Design: Choosing Among Five Approaches. Sage Publications.

Deci, E., & Ryan, R. (2000). Self-determination theory. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268.

Denzin, N. (2012). Triangulation 2.0. Journal of Mixed Methods Research, 6(2), 80–88.

Eccles, J., & Roeser, R. (2011). School and development. Journal of Research on Adolescence, 21(1), 225–241.

Erikson, E. (1963). Childhood and society. W. W. Norton

Freud, S. (1909). Analysis of a phobia in a five-year-old boy. London: Hogarth Press.

Goodwin, C. J. (2022). Research in Psychology: Methods and Design (8th Ed.). Wiley.

Hickey, E. W. (2016) Serial Murderers and Their Victims. Cengage Learning.

Holmes, T., & Rahe, R. (1967). The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychosomatic Research, 11(2), 213–218.

Kazdin, A. E. (2010). Research Design in Clinical Psychology. Pearson.

Kolb, B., & Whishaw, I. (2009). Fundamentals of Human Neuropsychology. Worth Publishers.

Kvale, S. (1996). Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. Sage.

Mayo, E. (1933). The Human Problems of an Industrial Civilization. Macmillan.

McLeod, S. (2020). Case Study Method. Simply Psychology. Simply Psychology.

Merriam, S. B. (1998). Qualitative Research and Case Study Applications in Education. Jossey-Bass.

Neale, J. M. & Liebert, R. M. (1986). Science and Behavior: An Introduction to Methods of Research. Prentice Hall.

Ressler, R., Burgess, A., & Douglas, J. (1988). Sexual Homicide: Patterns and Motives. Lexington Books.

Robbins, S. P., & Judge, T. A. (2020). Organizational Behavior. Pearson.

Rubin, K. et al. (2011). Handbook of Peer Interactions. Guilford Press.

Shaffer, D. & Kipp, K. (2014). Developmental Psychology. Cengage Learning.

Shaywitz, S. (2003). Overcoming Dyslexia. Alfred A. Knopf.

Snow, R. E. (1989). Aptitude, Learning, and Instruction. Educational measurement (3rd ed., pp. 355–372).

Stake, R. E. (1995). The Art of Case Study Research. Sage Publications. Sage Publications.

Van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score. Viking

Vygotsky, L. (1978). Mind in society. Harvard University Press

Yin, R. K. (2018). Case study research and applications: Design and methods. Sage Publications.