न्यूरोबिक्स : मेंदूचा व्यायाम
बदल हा जीवनाचा अविभाज्य भाग असला तरीही कोणताही
बदल भीतिदायक असतो. बदल मानवी जीवनातील एक न टाळता येण्याजोगी गोष्ट आहे, मग तो बदल अगदीच क्षुल्लक असो किंवा आयुष्य
बदलवून टाकणारा असो. बदलाविषयीची भीती मानवी मेंदूच्या रचनेमध्येच असते आणि जेव्हा
अशी भीती निर्माण होते, तेव्हा ती सर्जनशीलता, बदल आणि यशाला अटकाव करते.
उत्क्रांतीच्या काळापासूनच मेंदू हा मानवी
शरीरातील सर्वांत विलक्षण अवयव आहे. मानवी उत्क्रांतीमध्ये पाठीचा कणा, हृदय, यकृत, आतड्यांसारखे इतर अवयव योग्यरीत्या विकसित झाले
आणि त्याच अवस्थेत टिकून राहिले. मानवी मेंदू मात्र गेली चार ते पाच कोटी वर्षे
विकसित होत आहे आणि त्यामध्ये बदलही घडत आहे. सुमारे एक ते दोन कोटी वर्षांपूर्वी
विकसित झालेल्या रचनेनुसार सध्या मानवी शरीरात तीन स्वतंत्र मेंदू आढळतात. शारीरिक
आणि मानसिक आजार टाळण्यासाठी या तीन मेंदूंमध्ये योग्य समन्वय राखणे हे आज मानवासमोरील
एक प्रमुख आव्हान आहे.
मेंदूच्या तळाशी मेंदूचे मूळ आहे. हा भाग
सुमारे पाच कोटी वर्षांपूर्वी विकसित झाला असून त्याला रॅप्टिलियन ब्रेन म्हणतात (प्रत्यक्षात
तो सुसरीच्या मेंदूप्रमाणेच दिसतो). रेप्टिलियन मेंदूमुळेच आपणास सकाळी जाग येते, रात्री झोप येते, आणि हृदयाला धडधडण्याचे स्मरणही हा
मेंदू करून देतो. मेंदूच्या तळाच्या वरच्या बाजूला असलेल्या भागाला मध्यमेंदू
(मिडब्रेन) किंवा मॅमालियन ब्रेन म्हणतात. हा भाग सुमारे तीन कोटी वर्षांपूर्वी
विकसित झाला असून तो या ना त्या प्रकारे सर्व सस्तन प्राण्यांमध्ये आढळतो.
मध्यमेंदू आपल्या शरीराचे तापमान नियंत्रित करतो, आपल्या भावनांना योग्य स्थान देतो आणि धोकादायक
स्थितीत जिवंत राहण्यासाठी लढावे की पळ काढावा याबाबतचा निर्णय घेतो. मेंदूचा तिसरा
भाग हा कॉर्टेक्स या नावाने ओळखला जातो. हा भाग विकसित होण्यास सुमारे एक कोटी
वर्षांपूर्वी सुरुवात झाली. मेंदूच्या उर्वरित भागांना कॉर्टेक्सने आच्छादलेले
असते. मानवी उत्क्रांतीदरम्यान जी काही आश्चर्ये निर्माण झाली आहेत, त्याला कारणही हाच कॉर्टेक्स आहे.
नागरीकरण, कला, विज्ञान, संगीत या सर्व गोष्टी मेंदूच्या या भागातून
निर्माण होतात.
मानवी मेंदू खूपच विशाल आहे त्याचे वजन 1300 ते
1400 ग्रॅम इतके आहे. मानवी मेंदू हा जगातील सर्वात मोठा मेंदू नसला तरी नक्कीच त्यापैकी
एक आहे. पृथ्वीवरील सर्वात मोठा मेंदू हा स्पर्म व्हेलचा असतो, परंतु जेव्हा आपण मानवी मेंदूच्या
आकाराची तुलना आपल्या शरीराच्या आकाराशी करतो तेव्हा खरं तर हा पृथ्वीवरील सर्वात
मोठा आहे. मानवी मेंदू एक जटिल अवयव आहे जो नियंत्रक म्हणून कार्य करतो जिथे माहितीची
देवाण-घेवाण होत असते. आपले अवयव आपल्या मेंदूला संदेश पाठवतात आणि आपला मेंदू
आपल्या शरीराला प्रतिसाद कसा द्यावा यासाठी माहिती पुरवितो.
मेंदूचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे चेतापेशी (न्यूरॉन), यांची एकूण संख्या शंभर अब्ज इतकी असते.
पण प्रत्येक पेशी इतर अनेक पेशींशी 'सिनॅप्स' नावाच्या विशिष्ट उपांगाच्या मदतीने जोडलेली असतात. त्यामुळे अशा लक्षावधी अब्ज
जोडण्या मेंदूला कार्यरत ठेवतात. प्रत्येक जोडणीला विशिष्ट अर्थ असतो. काही
जोडण्या जन्मापासूनच तयार झालेल्या असतात आणि जन्मभर त्या तशाच राहतात. आपली जसजशी
वाढ होते तसतशा इतर जोडण्या तयार होतात. यापैकी काही पुढे आयुष्यभर टिकतात; तर इतर काही लवचीक असतात, त्या तुटतात आणि नव्यानं जोडल्याही
जातात. चेतापेशी व्यतिरिक्त त्यांना आधार देणाऱ्या, त्यांच्यामधली वाहतूक सांभाळणाऱ्या, त्यांना ऊर्जा पुरवणाऱ्या साध्यासाध्या
कामकरी चेतापेशीही असतात. त्यांना ‘आधार पेशी' (ग्लायल) म्हणतात.
आपल्या मेंदूचा सर्वात मोठा भाग म्हणजे सेरेब्रम (मोठा मेंदू), जो उजव्या आणि डाव्या गोलार्धांनी बनलेला असतो. आपल्या सेरेब्रमची बाह्य थर सेरेब्रल कॉर्टेक्स आहे, जो मेंदूचा एक भाग मानला जातो जो आपल्याला मनुष्य बनवितो: भाषा आणि जटिल कल्पना येथूनच विकसित होतात. मानवी मेंदू खूपच स्मार्ट असूनही त्याचा आकार आणि गुंतागुंत यामुळे अनेक प्रकारच्या विकारांना बळी पडतो.
न्यूरोबिक्स व्यायाम:
तंदुरुस्त राहणेसाठी व्यायाम आवश्यक आहे
त्याचप्रमाणे मेंदू सक्रिय राहण्यासाठी आणि स्मरणशक्ती वाढविण्यासाठी मेंदूच्या
व्यायामावरही लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. वास्तविक, मेंदूच्या व्यायामामुळे विचार करण्याची आणि
समजण्याची क्षमता देखील वाढते. त्याच वेळी, आपण
सर्व प्रकारच्या परिस्थितींचा सामना करण्यास सक्षम बनतो. असे काही मेंदूचे व्यायाम
आहेत, जे आपण कधीही सहजपणे करू शकतो आणि
स्मार्ट मेंदू घडवू शकतो त्यास न्यूरोबिक्स म्हणतात.
रोजचे जीवन हे न्यूरोबिक ब्रेन जिम आहे. आपले
उठणे, प्रवास करणे, काम करणे, खाणे-पिणे, खरेदी करणे किंवा विश्रांती घेताना ते कुठेही, कधीही रिकाम्या वेळी, मजेदार आणि सोप्या मार्गांनी केले जाऊ शकतात.
मेंदूच्या पेशींना बळकटी,
संवर्धन आणि वाढवणारी तसेच मेंदूला
स्वतःची पोषकद्रव्ये तयार करण्यात मदत करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहेत. मेंदूचा व्यायाम
किंवा न्यूरोबिक्स हे मानसिक व्यायाम प्रकार आहेत जी मेंदूची क्षमता वाढवण्याचा
दावा करतात. या व्यायामाचे वर्णन लॉरेन्स कॅट्झ आणि मॅनिंग रुबिन यांनी त्यांच्या ‘कीप
यूअर ब्रेनलाइव्ह’ या पुस्तकात केले आहे, आजही न्यूरोबिक्सवर संशोधन
सुरू आहे. लॉरेन्स
कॅट्झ यांनी 1999 मध्ये 'न्यूरोबिक्स' हा शब्दप्रयोग पहिल्यांदा केला होता.
असे मानले जाते की अशा मानसिक क्रिया केल्या
पाहिजेत ज्याची आपणास सवय नसते, मेंदूमध्ये नवीन न्यूरॉन्स आणि डेन्ड्राइट्स विकसित होण्यास त्यामुळे
मदत होते. याचे कारण असे आहे की नेहमीची किंवा ओळखीची कार्ये केल्याने त्या क्रिया
बहुधा यांत्रिकपणे केल्या जातात, ज्यामुळे मेंदूला फारच कमी श्रम करावे लागतात. परंतु न्यूरोबिक्स
व्यायामाची पद्धत अवलंबिण्याने मेंदूचा व्यायाम होतो.
न्यूरोबिक्स व्यायामाची काही प्रकार:
न्यूरोबिक्स व्यायामासाठी प्रत्येक काम सवयीच्या उलट्या दिशेने (नॉन-रुटीन)
केले जाणे आवश्यक आहे.
- ब्रश करणे, मोबाइल हाताळणे, लेखन करणे इ. डाव्या हाताने करणे. (आपण जर डावखुरे असाल तर उजव्या हाताचा वापर कराव)
- घर, शाळा, कार्यालयाचा नेहमीचा मार्ग बदलणे.
- डोळे बंड करून कपडे घालणे किंवा बदलणे.
- वेगवेगळ्या गोष्टी खाणे, वेगवेगळ्या पदार्थांची चव चाखणे.
- उलट्या पावलाने चालणे आणि सरावाने पळणे.
- आरशामध्ये घड्याळ पाहून वेळ सांगणे.
- यापूर्वी कधीही न खेळलेले असे खेळ खेळण्याचा प्रयत्न करणे.
- डोळे बंद करून गल्लीतला रस्ता ओलंडण्याचा प्रयत्न करा (मुख्य रस्ता ओलंडण्याची चेष्टा करू नका)
- डाव्या हाताऐवजी उजव्या हाताच्या मनगटावर घड्याळ बांधणे. (आपण घडयाळ नेहमी उजव्या हाताच्या मनगटावर बांधत असाल तर डाव्या हातात बांधा.)
- साध्या गुणाकार – भागाकारसाठी कॅल्क्युलेटर ऐवजी पेपर-पेनच्या वापर करणे.
- फोटो, पिक्चर उलटे पाहणे, पुस्तके उलट्या बाजूने वाचण्याचा प्रयत्न करणे तसेच लोकांची नावे उलट दिशेने बोलण्याचा प्रयत्न करणे जसे पूनम झाली मनपु, सीता झाली तासी, मोहन झाला नहमो इ.
- एका मासिकातील चांगला फोटो पहा, आता या छायाचित्रातील वैशिष्ट्यांचा विचार करून 25 विशेषणे नोंदवा.
- रेस्टॉरंटमध्ये जेवताना, अन्नपदार्थामध्ये वापरल्या जाणार्‍या वस्तू ओळखण्याचा प्रयत्न करा. शेवटी, विचारून रेस्टॉरंटमध्ये आपल्या चव ओळखण्याची क्षमता तपासा.
- गजबजलेल्या घरात प्रवेश करत असताना, आपल्या उजवीकडे किती आणि डावीकडे किती लोक आहेत आहेत याचा अंदाज लावण्याचा प्रयत्न करणे.
- पुस्तकातून एखादा वाक्प्रचार निवडा आणि तेच शब्द वापरुन नवीन वाक्प्रचार तयार करण्याचा प्रयत्न करणे.
- एखादे कोडे सोडवताना त्याचे विविध भाग शीघ्रपणे जोडण्याचा प्रयत्न करणे. असे अनेक प्रयत्न केल्यावर आपणास पूर्वीपेक्षा कमी वेळात हे काम जमू लागेल.
- सुपरमार्केटमध्ये खरेदी करावयाच्या वस्तूंची यादी बनवण्याऐवजी ती लक्षात ठेवण्याचा प्रयत्न करा. निमोनिक्स (स्मृती सुधार तंत्रे) वापरा किंवा त्यांना वेगवेगळ्या प्रकारात विभागून लक्षात ठेवणे.
- शब्दकोषातून दररोज एक शब्द लक्षात ठेवा आणि आपल्या संभाषणात तो वापरण्याचा प्रयत्न करणे.
- सकाळी उठल्यावर रेडिओ किंवा टेलिव्हिजनवरील बातम्या ऐका. दिवसा त्या बातम्यांचे मुख्य मुद्दे लक्षात ठेवण्याचा प्रयत्न करा.
न्यूरोबिक्सचे फायदे:
अनेक वर्षापासून शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास होता की
मेंदूमध्ये केवल बालपणात न्यूरल कनेक्शन्स तयार होऊ शकतात. परंतु लॉरेन्स कॅट्झ
यांच्या मते मेंदू कोणत्याही आवश्यक वेदनिक नोंदी घेतो आणि त्यावर प्रक्रिया करतो, वेगवेगळ्या
वयोगटात नवीन संरचना आणि जोडणी तयार करतो. त्यामुळे न्यूरोबिक्समुळे होणारे
फायदे अगणिक आहेत.
- दैनंदिन जीवनातील नवीन क्रियांच्या प्रयोगातून मेंदूतील नवीन जोडणी (synapses) तयार होतात.
- वेदनिक नेटवर्कद्वारे मज्जासंस्था प्रणालीs उत्पादन किंवा उत्तेजना मिळते.
- न्यूरॉन्सच्या अस्तित्वाची अनुकूलता असलेल्या न्यूरोट्रोफिन किंवा विशिष्ट रेणूंचे उत्पादन करण्यास प्रवृत्त करते.
- न्यूरोबिक्स व्यायाम करणे महत्वाचे आहे कारण ते संपूर्ण मेंदू आणि शरीराचा वापर करण्यास मदत करतात.
- एकाग्रता, संतुलन, विचार, स्मरणशक्ती, सर्जनशीलता आणि एकाग्रता सुधारण्यास मदत करतात.
- न्यूरोप्लास्टीसिटी (सिनॅप्टिक जोडणी तयार करण्याची आणि पुनर्रचना करण्याची मेंदूची क्षमता) सुधारण्यास मदत होते.
- कार्यरत स्मृती (working memory) आणि तरल बुद्धिमत्ता अधिक सक्षम होते.
न्यूरोबिक्सचा सराव सातत्याने करत राहिल्यास काही
दिवसांत आपणास फरक जाणवेल. लक्ष देण्याची प्रक्रिया सुधारेल, स्मरण शक्ती वेगवान होईल, मेंदूची क्षमता
वाढेल. मेंदूची शक्ती कमालीची वाढलेली असेल आणि आपले प्रत्येक काम फ्रेश मूडमध्ये पार पडेल. कामाचा कंटाळा न येता
प्रत्येक काम आनंदाने कराल आणि मेंदूच्या आरोग्यासाठी हे आवश्यक आहे. तसेच, न्यूरोबिक्स
तंत्राच्या सहाय्याने आपण अल्झाइमर, नैराश्य आणि पार्किन्सन यासारख्या विविध
न्युरोडिजनेरेटिव डिसऑर्डरचे (मेंदुमधील चेतपेशींना इज होऊन निर्माण होणारे आजार)
लक्षणे रोखण्यास मदत करतात.
न्यूरोबिक्सवरील संशोधन:
बाळगावकर ए. के. (2013) यांचे यूरोपियन सायक्याट्री मध्ये प्रसिद्ध झालेले विद्यार्थ्यांच्या बोधनिक कार्यक्षमतेवर न्यूरोबिक्सचा परिणाम या संशोधनातील
निष्कर्ष पुढीलप्रमाणे: न्यूरोबिक्स
विद्यार्थ्यांच्या बोधनिक आणि
कार्यात्मक कौशल्यांवर सकारात्मक परिणाम घडवून आणतात. न्युरोबिक व्यायामाद्वारे
बोधनिक क्षमता अबाधित राखल्या किंवा सुधारल्या जाऊ शकतात.
धानकर आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी (2021) केलेल्या
संशोधनात न्यूरोबिक्स म्हणजे मेंदू, स्मरण आणि मन यांच्यात सुसंवाद साधण्यासाठी आणि
श्वासोच्छ्वास, हातवारे आणि रंगद्रव्य पद्धतींच्या सहाय्याने आपल्या
शरीरास निरोगी ठेवण्यासाठी माइंड कंट्रोल व्यायाम आहेत. अशाच प्रकारचे
निष्कर्ष कुमार आणि शेखर (2020) यांच्या संशोधनातही आढळून आलेले आहेत.
न्यूरोबिक्सवरील पुस्तके:
सक्षम उद्दीपक आपल्या मनास बळकट करते अशा वैज्ञानिक आधारावर न्यूरोबिक्स हे आपल्या वैयक्तिक सामर्थ्य आणि कमकुवतपणाकडे लक्ष देण्यासाठी तयार केलेला मेंदू प्रशिक्षण कार्यक्रम आहे. आहार आणि व्यायाम आणि 100 हून अधिक कोडयाद्वारे वैकल्पिक विचारांची रणनीती असलेले क्रिस मासलंका आणि डेव्हिड ओवेन यांचे Neurobics: Build a Better Brain हे कार्यपुस्तक मानसिक क्षमता आणि सर्जनशीलता वाढवते. या पुस्तकात दररोजच्या जीवनात सहजपणे समाविष्ट केले जाऊ शकणार्‍या आणि मेंदूचे व्यायाम कृतिकार्यक्रम दिलेले आहेत. तसेच कार्टझ्, रुबिन आणि स्मॉल यांच्या Keep Your Brain Alive: 83 Neurobic Exercises to Help Prevent Memory Loss and Increase Mental Fitness या पुस्तकातही विचारांच्या अनेक रणनीती आणि ट्रिक्स दिलेले आहेत.
संदर्भ:
Balgaonkar, A.V. (2013). Effect of neurobics on
cognition of student, European Psychiatry, Vol. 28, Supplement 1, https://doi.org/10.1016/S0924-9338(13)75810-3.
Dhankhar,
D.; Kumariya, R. and Chopade, Y. (2021). Psycho neurobics practices for
self-healing for individual seafarer: Wellness at sea. Medico research chronicles
[Internet]. Vol. 7(2), pp. 87-101.
Kumar,
S. and Shekhar, C. (2020). effect of psychoneurobics on the memory of school children.
Medico research chronicles [Internet]. Vol. 5(6), pp. 508-11.
Owen, D. and Maslanka, Chris
(2010). Neurobics: Build a Better Brain, Manhattan: Readers Digest
Kartz, L.; Rubin, M. and Small, G. (2014). Keep Your Brain Alive: 83
Neurobic Exercises to Help Prevent Memory Loss and Increase Mental Fitness, Chapel Hill: Algonquin Books
जोशी आणि जवडेकर (2016). मेंदूतला माणूस, पुणे:
राजहंस प्रकाशन
पलसाने, म. न. (2006). मानसशास्त्र, पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन
फोंडके, बा. (2016). अंगदेशाचा राजा मेंदू,
पुणे: मनोविकस प्रकाशन
मेडिना, जे. (अनुवादक – उपाध्ये) (2016).
ब्रेनरूल्स, औरंगाबाद: संकेत प्रकाशन
मॉरर, आर.
(अनुवाद- लाड, सं. 2014). एक छोटेसे पाऊल बदलू शकते आयुष्य, भोपाळ: मंजुळ पब्लिशिंग
हाऊस
