हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश | Happiness Advantage

 

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश

2018 मध्ये दिल्ली सरकारने प्राथमिक व माध्यमिक शाळांमध्ये 'हॅपीनेस करिकुलम' सुरू केले. या उपक्रमाचा उद्देश विद्यार्थ्यांच्या भावनिक, मानसिक आणि नैतिक विकासावर भर देणे हा होता. हॅपीनेस करिकुलम अंतर्गत ध्यानधारणा, करुणा, स्व-निरीक्षण, आणि सामाजिक संबंध या चार गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले जाते. हा अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये तणाव नियंत्रण, भावनिक साक्षरता, आणि सकारात्मक आचरण वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो. Brookings Institution च्या अहवालानुसार, या करिकुलमचा विद्यार्थ्यांच्या एकाग्रता, वर्गातला सहभाग, आणि वर्तनावर सकारात्मक परिणाम झाला आहे (Singh & Soudien, 2020). दिल्लीतील या उपक्रमामुळे महाराष्ट्र, हरियाणा, आणि उत्तराखंड यांसारख्या इतर राज्यांनाही या मॉडेलचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले आहे. याचा अर्थ भारतामध्येही Happiness Advantage या संकल्पनेची अंमलबजावणी शैक्षणिक धोरणात होताना दिसते.

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज (Happiness Advantage) म्हणजे काय?

‘हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज’  ही एक मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे, जी सकारात्मक मानसशास्त्र या शाखेच्या अभ्यासातून उदयास आली आहे. ह्या संकल्पनेचा पाया शॉन अ‍ॅकर (Shawn Achor) यांनी त्यांच्या 2010 मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या The Happiness Advantage: The Seven Principles of Positive Psychology That Fuel Success and Performance at Work या पुस्तकात मांडला आहे. पारंपरिक दृष्टिकोनानुसार आपल्याला हे शिकवले जाते की, "प्रथम यश मिळवा आणि मग तुम्ही आनंदी व्हाल." पण शॉन अ‍ॅकर यांचे म्हणणे याच्या नेमकं उलट आहे, ते म्हणतात की आनंद हा यशाचा परिणाम नसून, तो यशाचे कारण आहे (Achor, 2010).

शॉन अ‍ॅकर यांच्या मते, जर एखादी व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या आनंदी आणि सकारात्मक आहे, तर तिची एकूण कार्यक्षमता, निर्णयक्षमतेची पातळी, सर्जनशीलता आणि सामाजिक कौशल्ये (जसे की सहकार्य व संघटनात्मक भावना) ही लक्षणीयरीत्या वाढतात. मेंदू जेव्हा सकारात्मक मानसिकतेत कार्य करतो, तेव्हा तो "निगेटिव्ह" किंवा "स्ट्रेस-आधारित" मानसिकतेपेक्षा अधिक प्रभावी काम करतो. हे neuroscientific संशोधनाद्वारेही सिद्ध झाले आहे की, आनंदी असलेल्या व्यक्तींच्या मेंदूमधील dopamine व serotonin सारख्या न्यूरोट्रांसमीटरची पातळी चांगली असते, ज्यामुळे मेंदू अधिक लवचिक, जलद व सर्जनशील निर्णय घेऊ शकतो (Fredrickson, 2001; Lyubomirsky, King, & Diener, 2005).

‘हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज’ ही संकल्पना फक्त वैयक्तिक मानसिकतेपुरती मर्यादित नाही, तर ती संघटित कार्यसंस्कृती, शिक्षण, नेतृत्व, आणि आरोग्य या क्षेत्रांमध्येसुद्धा प्रभाव टाकते. शॉन अ‍ॅकर यांनी विविध कंपन्यांमध्ये केलेल्या कार्यशाळांमधून लक्षात आले की, जेव्हा कर्मचार्‍यांचा समग्र आनंदाचा स्तर वाढतो, तेव्हा त्यांच्या कामाची गुणवत्ता आणि उत्पादकता दोन्ही वाढतात. हे लक्षात घेता, Happiness Advantage म्हणजे असा सकारात्मक मानसशास्त्रीय लाभ आहे, जो आनंदी मानसिकतेमुळे मिळतो, आणि जो वैयक्तिक तसेच सामाजिक यशासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. या संकल्पनेचा उपयोग करून आपण फक्त वैयक्तिक जीवनातच नव्हे, तर शैक्षणिक संस्था, उद्योगक्षेत्र आणि आरोग्यव्यवस्था यामध्येही परिणामकारक बदल घडवू शकतो.

पारंपरिक समजूत विरुद्ध शास्त्रीय दृष्टिकोन

बहुतेक लोकांचं आयुष्य ‘कठोर परिश्रम करा, मगच यश मिळवा आणि त्यानंतरच आनंदी व्हा’ या सरळसोट, रेखीय विचारसरणीवर आधारित असतं. ही पारंपरिक समजूत अशी मानते की यश हेच आनंद प्राप्त करण्याचे मुख्य साधन आहे. त्यामुळे अनेकांना असं वाटतं की जर त्यांनी परीक्षेत उत्तम गुण मिळवले, नोकरीत पदोन्नती मिळवली किंवा आर्थिक स्थैर्य साध्य केलं, तरच ते खऱ्या अर्थाने आनंदी होतील. या विचारसरणीत आनंद एक ‘बक्षीस’ मानला जातो,  जो फक्त यशस्वी प्रयत्नांनंतर मिळतो (Achor, 2010).

पण सकारात्मक मानसशास्त्र या मानसशास्त्रीय शाखेतील संशोधन या पारंपरिक विचारसरणीला छेद देतं. शॉन अ‍ॅकर (Shawn Achor), हार्वर्ड विद्यापीठातील संशोधक आणि The Happiness Advantage या पुस्तकाचे लेखक, यांनी मांडलेला शास्त्रीय दृष्टिकोन याच संकल्पनेला उलटवतो. त्यांच्या मते, आनंद ही केवळ यशाची परिणती नसून, तो यशाचा स्रोत आहे. म्हणजेच, जर एखादी व्यक्ती आधीच मानसिकदृष्ट्या सकारात्मक, आनंदी आणि प्रेरित असेल, तर तिच्या यशस्वी होण्याची शक्यता जास्त असते (Achor, 2010).

शॉन अ‍ॅकर यांनी प्रस्तावित केलेल्या संकल्पनेनुसार:

"आनंदी व्हा → कार्यक्षम व्हा → मग यश मिळवा"

हा दृष्टीकोन मानतो की आनंदी असणे, हे मेंदूची कार्यशक्ती वाढवते; यात स्मरणशक्ती, सर्जनशीलता, समस्या सोडवण्याची क्षमता आणि निर्णय घेण्याची ताकद यांचा समावेश होतो. जेव्हा एखादी व्यक्ती आनंदी असते, तेव्हा तिचा मेंदू अधिक कार्यक्षमतेने काम करतं. त्यामुळे ती अधिक उत्पादक, सहकार्यशील आणि प्रेरित होते (Fredrickson, 2001).

शॉन अ‍ॅकरच्या Happiness Advantage मधील सात मुख्य तत्त्वे

खाली शॉन अ‍ॅकर यांच्या The Happiness Advantage या पुस्तकातील सात प्रमुख तत्त्वांमधून आनंद आणि यश यांच्यातील सखोल नातेसंबंध उलगडतो.

1. हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज (The Happiness Advantage)

शॉन अ‍ॅकर यांच्या मते, जेव्हा एखादी व्यक्ती आनंदी आणि सकारात्मक मानसिकतेत असते, तेव्हा तिचे मेंदूचे कार्य अधिक कुशलतेने होते. ही मानसिक अवस्था स्मरणशक्ती, निर्णयक्षमता, सर्जनशीलता आणि उत्पादकता वाढवते (Achor, 2010). पारंपरिक संकल्पनेप्रमाणे यश हे आनंदाचे कारण मानले जाते, पण अ‍ॅकर सांगतात की उलट आनंद ही यशाची पायरी आहे. सकारात्मक मानसशास्त्रीय संशोधन दर्शवते की आनंदी कर्मचारी 31% अधिक उत्पादक असतात, त्यांची विक्री कौशल्ये 37% जास्त असते आणि त्यांची सर्जनशीलता 3 पटीने वाढते (Lyubomirsky, King & Diener, 2005).

2. अवलंबबिंदू आणि टाचणी (The Fulcrum and the Lever)

ही संकल्पना मिथ्या-विज्ञान नव्हे तर एक मानसिक प्रतिमा आहे जी दर्शवते की आपण आपला दृष्टिकोन आणि मानसिक चौकट कशी बदलतो त्यावर आपली क्षमता अवलंबून असते. अ‍ॅकर म्हणतात की ज्या प्रमाणात आपण परिस्थितीकडे सकारात्मकतेने पाहतो, त्या प्रमाणात आपल्याला त्या परिस्थितीत अधिक सामर्थ्य मिळते (Achor, 2010). जसे आर्किमिडीजने सांगितले होते की, “मला योग्य ठिकाणी उभा राहण्यासाठी आधार दिला तर मी पृथ्वी उचलू शकतो,” तसेच आपला मानसिक अवलंबबिंदू जर सकारात्मक असेल तर आपण अधिक मोठे बदल करू शकतो.

3. टेट्रिस परिणाम (The Tetris Effect)

अनेक लोकांच्या मेंदूला विशिष्ट सवयी लागतात जसे सतत नकारात्मक गोष्टी शोधणं, दोष दाखवणं वगैरे. पण अ‍ॅकर सूचित करतात की जर आपण मेंदूला सकारात्मकता शोधण्याची सवय लावली, तर ती आपली मूलभूत मेंदूची प्रक्रिया बनते. 'Tetris Effect' हा शब्द प्रसिद्ध व्हिडीओ गेमवरून आला आहे ज्यामध्ये खेळाडू सतत आकृती एकमेकांत बसवतो, इतक्या प्रमाणात की वास्तवातही तो गोष्टी त्या पद्धतीने पाहू लागतो (Achor, 2010). जर आपण सतत सकारात्मक पैलू शोधले, तर आपण आयुष्यातील संधी ओळखण्यास सक्षम होतो.

4. उभारी घेणे (Falling Up)

हे तत्त्व सांगते की अपयशानंतर आपण कोसळण्याऐवजी उंच उभारू शकतो. अडथळे आणि संकटे ही संधी बनवून त्यातून शिका, ही मानसिकता Post-Traumatic Growth ला पाठिंबा देते (Tedeschi & Calhoun, 2004). शॉन अ‍ॅकर सांगतात की यशस्वी लोक अपयशातून शिकतात आणि आपले मनोबल अधिक मजबूत करतात. Falling Up म्हणजे संकटानंतर सकारात्मक मार्ग शोधण्याची मानसिक क्षमता.

5. झोरो वर्तुळ (The Zorro Circle)

या तत्त्वातून शॉन अ‍ॅकर सांगतात की मोठ्या समस्यांमुळे आपण असहाय्य वाटतो. अशा वेळी समाधान शोधण्याचा एक प्रभावी मार्ग म्हणजे आपल्या नियंत्रणात असलेल्या लहानशा क्षेत्रावर लक्ष केंद्रित करणे. Zorro Circle ही संकल्पना झोरो या काल्पनिक पात्रावर आधारित आहे, ज्याला आधी एक छोटे वर्तुळ नियंत्रित करायला शिकवले गेले, मग हळूहळू अधिक मोठ्या आव्हानांवर मात करता आली (Achor, 2010). आपल्या आयुष्यातही, छोटे विजय मिळवत मोठ्या समस्यांवर नियंत्रण मिळवता येते.

6. 20 सेकंदचा नियम (The 20-Second Rule)

या तत्त्वानुसार, एखादी चांगली सवय लावायची असल्यास ती सवय साधारण सवयींपेक्षा 20 सेकंद अधिक सुलभ करावी. म्हणजे ज्या गोष्टी आपल्याला कराव्या वाटतात पण आपण टाळतो, त्या अधिक सहजपणे उपलब्ध केल्या की आपली कृती घडते. उदा., व्यायामासाठी कपडे पूर्वरात्रीच तयार ठेवणे, म्हणजे सकाळी व्यायाम करणे अधिक शक्य होते. ही प्रक्रिया 'Activation Energy' चा विचार करून केली जाते (Achor, 2010). उलटपक्षी, वाईट सवयींपासून दूर राहण्यासाठी त्या सवयी अधिक कठीण बनवा, जसे टीव्हीचा रिमोट दुसऱ्या खोलीत ठेवणे.

7. सामाजिक गुंतवणूक (Social Investment)

जेव्हा लोक तणावात असतात, तेव्हा ते एकटे पडतात, स्व-केंद्रित होतात. पण हे वागणे मानसिक आरोग्यासाठी हानिकारक आहे. शॉन अ‍ॅकर यांचे संशोधन सांगते की, मजबूत सामाजिक संबंध आपले मानसिक आरोग्य सुधारतात आणि आपल्याला जीवनातील आव्हानांना तोंड देण्यासाठी अधिक सामर्थ्य देतात (Achor, 2010; Cohen & Wills, 1985). एक सामाजिक गुंतवणूक म्हणजे सहकार्य, मैत्री, टीमवर्क वाढवणे; जे यशाचा एक महत्त्वाचा आधार असते.

शॉन अ‍ॅकर यांची ही सात तत्त्वे केवळ वैयक्तिक यशासाठी उपयुक्त नाहीत, तर शैक्षणिक संस्था, कॉर्पोरेट संस्था व अगदी कौटुंबिक जीवनासाठी देखील उपयुक्त आहेत. The Happiness Advantage हे पुस्तक सांगते की आनंद ही भावना नसून, एक मानसिक रणनीती आहे – आणि ही रणनीतीच आपल्या जीवनाचे उज्वल भविष्य घडवू शकते.

शैक्षणिक क्षेत्रातील उपयोग

शिक्षणाच्या प्रक्रियेत विद्यार्थ्याची मानसिक स्थिती अत्यंत महत्त्वाची ठरते. संशोधन असे सुचवते की विद्यार्थी जेव्हा आनंदी असतात, तेव्हा त्यांची एकाग्रता, लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता, आणि माहिती साठवण्याची क्षमता लक्षणीयरीत्या वाढते (Boekaerts, 1993). सकारात्मक भावनांमुळे मेंदूमधील dopamine आणि serotonin सारख्या न्यूरोकेमिकल्सचा स्राव होतो, जे लर्निंग आणि मेमरी सुधारण्यास मदत करतात (Ashby, Isen & Turken, 1999).

शॉन अ‍ॅकर (Achor, 2010) यांच्या मतानुसार, आनंदी मानसिक स्थिती असलेल्या विद्यार्थ्यांचा परीक्षेतील परफॉर्मन्स अधिक चांगला असतो. शिक्षक जेव्हा सकारात्मक ऊर्जा देतात, तेव्हा विद्यार्थी केवळ शैक्षणिकदृष्ट्या नव्हे तर सामाजिक आणि भावनिकदृष्ट्याही प्रगल्भ होतात.

पॉझिटिव्ह सायकॉलॉजिस्ट बार्बरा फ्रेडरिकसन (2001) यांच्या Broaden-and-Build Theory नुसार, आनंदाच्या भावना आपली विचारशक्ती, सर्जनशीलता, आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता वाढवतात. त्यामुळे विद्यार्थ्यांनी शिकणे ही केवळ जबाबदारी न वाटता, एक सर्जनशील आणि आत्मसात करण्यासारखी प्रक्रिया वाटते.

कार्यक्षेत्रातील उपयोग

सकारात्मक मानसिकतेचा कार्यक्षेत्रातही मोठा प्रभाव असतो. Gallup संस्थेच्या अहवालानुसार, ज्या कंपन्यांमध्ये कर्मचाऱ्यांचे मानसिक आरोग्य आणि सकारात्मकता जपली जाते, त्या कंपन्या आर्थिकदृष्ट्या अधिक यशस्वी ठरतात (Harter et al., 2002). शॉन अ‍ॅकर यांचे संशोधन दर्शवते की आनंदी कर्मचारी 31% अधिक उत्पादक असतात, 37% जास्त विक्री करतात, आणि 3 पट जास्त सर्जनशील असतात (Achor, 2010). कर्मचारी जेव्हा आनंदी असतात, तेव्हा त्यांना कंपनीशी असलेली निष्ठा अधिक असते, absenteeism कमी होते, आणि टीमवर्क अधिक मजबूत होते.

याशिवाय, सकारात्मक संस्कृतीमुळे workplace conflicts कमी होतात आणि भावनिक बुद्धिमत्ता वाढते (Goleman, 1998). हीच मानसिकता लवचिकता (resilience) आणि सतत बदलणाऱ्या कॉर्पोरेट वातावरणात टिकण्याची क्षमता निर्माण करते.

नेतृत्वामधील उपयोग

नेतृत्व ही केवळ हुकूम देण्याची प्रक्रिया नसून, ती एक मानवी प्रक्रिया आहे ज्यात इतरांना प्रेरणा देणे, मार्गदर्शन करणे आणि त्यांच्या क्षमतांवर विश्वास ठेवणे आवश्यक असते. आनंदी व सकारात्मक लीडर्स त्यांच्या टीममध्ये "contagious optimism" निर्माण करतात; म्हणजेच त्यांची सकारात्मकता इतरांपर्यंत पोहोचते (Barsade, 2002).

शॉन अ‍ॅकर यांच्या मते, जेव्हा लीडर्स स्वतः सकारात्मक असतात, तेव्हा त्यांच्या नेतृत्वाखालील कर्मचारी अधिक नवे विचार मांडतात, जास्त सहकार्य करतात, आणि समस्यांकडे संधी म्हणून पाहतात. Transformational Leadership मध्ये हा दृष्टिकोन अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो (Bass & Riggio, 2006). याशिवाय, आनंदी लीडर्स त्यांच्या निर्णयप्रक्रियेत सहानुभूती, समजूतदारपणा, आणि लवचिकता वापरतात; जे केवळ उद्दिष्टपूर्तीसाठी नव्हे, तर दीर्घकालीन यशासाठीही आवश्यक असते.

समारोप:

Happiness Advantage ही केवळ एक भावना नसून, ती यशस्वी, आरोग्यपूर्ण आणि अर्थपूर्ण आयुष्याचे एक शास्त्रीय तत्त्व आहे. आनंद हे अंतिम बक्षीस नसून, तो सुरुवातीचा घटक असतो. शॉन अ‍ॅकर यांची ही संकल्पना आपण वैयक्तिक, सामाजिक आणि राष्ट्रीय पातळीवर अंगीकारल्यास, संपूर्ण समाज अधिक सकारात्मक व सशक्त बनू शकतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Achor, S. (2010). The Happiness Advantage: The Seven Principles of Positive Psychology That Fuel Success and Performance at Work. Crown Business.

Ashby, F. G., Isen, A. M., & Turken, U. (1999). A neuropsychological theory of positive affect and its influence on cognition. Psychological Review, 106(3), 529–550.

Barsade, S. G. (2002). The ripple effect: Emotional contagion and its influence on group behavior. Administrative Science Quarterly, 47(4), 644–675.

Bass, B. M., & Riggio, R. E. (2006). Transformational Leadership. Psychology Press.

Boekaerts, M. (1993). Being concerned with well-being and with learning. Educational Psychologist, 28(2), 149–167.

Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310–357.

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56(3), 218–226.

Goleman, D. (1998). Working with Emotional Intelligence. Bantam.

Harter, J. K., Schmidt, F. L., & Hayes, T. L. (2002). Business-unit-level relationship between employee satisfaction, employee engagement, and business outcomes: a meta-analysis. Journal of Applied Psychology, 87(2), 268–279.

Lyubomirsky, S., King, L., & Diener, E. (2005). The benefits of frequent positive affect: Does happiness lead to success? Psychological Bulletin, 131(6), 803–855.

Singh, A., & Soudien, C. (2020). Delhi's Happiness Curriculum: A Study. Brookings Institution.

Tedeschi, R. G., & Calhoun, L. G. (2004). Posttraumatic growth: Conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 15(1), 1–18.