व्यसन का लागते? Addiction

 

व्यसन का लागते? मानसशास्त्रीय विश्लेषण

व्यसन (Addiction) ही केवळ एक वाईट सवय नसून ती एक गुंतागुंतीची मानसिक, सामाजिक व जैविक प्रक्रिया आहे. अनेकदा व्यक्तीला असे वाटते की तो कोणत्याही क्षणी व्यसन सोडू शकतो, परंतु वास्तवात व्यसन मनाच्या आणि मेंदूच्या संरचनेत खोलवर रुतलेले असते, जे विशिष्ट टप्प्यानंतर सुटणे कठीण असते. या लेखात आपण व्यसन का लागते याचे मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून विश्लेषण पाहणार आहोत.

व्यसन म्हणजे काय?

मानसशास्त्रात ‘व्यसन’ ही संज्ञा एखाद्या व्यक्तीच्या मेंदूतील बक्षिस प्रणालीतील (reward system) असंतुलनाशी निगडित असते. व्यसन म्हणजे अशा प्रकारचे पुनरावृत्तीशील वर्तन किंवा पदार्थसेवन (substance use) जे सुरुवातीस आनंद, आराम किंवा तात्पुरती तणावमुक्ती प्रदान करते; परंतु नंतर तेच वर्तन/पदार्थ आयुष्याच्या इतर बाबतीत (शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, आर्थिक) गंभीर नकारात्मक परिणाम घडवू लागते. तरीदेखील व्यक्ती त्या वर्तनापासून स्वतःला थांबवू शकत नाही. ही स्थितीच ‘व्यसन’ होय (American Psychiatric Association, 2013).

मानसशास्त्रीयदृष्ट्या, व्यसन ही केवळ एक वाईट सवय नाही, तर ती मेंदूतील डोपामिन या न्यूरोट्रांसमीटरच्या क्रियेशी संबंधित असते. जेव्हा एखादा व्यसनात्मक पदार्थ वापरला जातो किंवा व्यसनात्मक वर्तन केले जाते, तेव्हा डोपामिनची अचानक वाढ होते, जी मेंदूला "हे वर्तन पुनरावृत्त कर" असा संदेश देते. त्यामुळे हे वर्तन सवयीसारखे मेंदूत कोरले जाते (Volkow, Koob & McLellan, 2016).

जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) व्यसनाचे वर्णन एक "chronically relapsing disorder" म्हणून करते, ज्यामध्ये पदार्थसेवन किंवा वर्तनाच्या तीव्र इच्छेवर (craving) नियंत्रण ठेवता येत नाही. या अवस्थेमुळे व्यक्ती अनेकदा आपले शारीरिक आरोग्य, सामाजिक नातेसंबंध, शैक्षणिक/व्यावसायिक जीवन आणि मानसिक आरोग्य गमावते, परंतु तरीदेखील ती त्या वर्तनाकडे परत फिरते (WHO, ICD-11, 2019).

एक महत्त्वाची बाब म्हणजे व्यसनाची सुरुवात बहुधा ‘नियंत्रणाखाली’ असते. सुरुवातीस व्यक्ती विश्रांतीसाठी किंवा मित्रमंडळींच्या दबावामुळे व्यसनात्मक वर्तन करते. परंतु कालांतराने हे वर्तन मानसिक व जैविकदृष्ट्या मजबुरीसारखे (compulsion) बनते आणि व्यक्तीला त्यापासून सुटका मिळवणे कठीण जाते. म्हणूनच मानसशास्त्रात व्यसनाला एक "chronic brain disease" किंवा मेंदूविषयक दीर्घकालीन आजार मानले जाते (Leshner, 1997).

व्यसनाचे प्रकार (Types of Addiction)

मानसशास्त्रात व्यसन प्रामुख्याने दोन मुख्य प्रकारांत विभागले जाते: पदार्थाधारित व्यसन (Substance Addiction) आणि वर्तनाधारित व्यसन (Behavioral Addiction). दोन्ही प्रकारांच्या मूळात मेंदूतील बक्षिस प्रणाली (reward system) सक्रिय होते आणि त्यामार्फत डोपामिन स्राव होऊन व्यक्तीच्या अनुभवात आनंद निर्माण होतो. हेच अनुभव पुन्हा मिळवण्यासाठी व्यक्ती त्या वर्तनाची पुनरावृत्ती करते.

(अ) पदार्थाधारित व्यसन (Substance Addiction):

1. दारूचे व्यसन (Alcohol Addiction): दारूचे व्यसन हे सर्वाधिक सामान्य आणि सामाजिकदृष्ट्या स्वीकारले गेलेले व्यसन आहे. अल्कोहोल मेंदूतील GABA आणि डोपामिन या न्यूरोट्रांसमीटरवर प्रभाव टाकतो. यामुळे सुरुवातीला व्यक्तीला शांतता, उन्माद किंवा तणावमुक्तीची भावना निर्माण होते. परंतु सतत वापरामुळे सहनशीलता निर्माण होते आणि त्यानंतर शारीरिक व मानसिक अवलंबन तयार होते.

2. निकोटीन (Nicotine Addiction): सिगारेट, बिडी किंवा तंबाखूच्या इतर प्रकारांतून मिळणारा निकोटीन एक शक्तिशाली व्यसनकारक पदार्थ आहे. तो मेंदूतील डोपामिन स्रावास उत्तेजन देतो आणि फक्त काही सेकंदांतच आनंददायक अनुभव निर्माण करतो. त्यामुळे सिगारेट ओढण्याची तीव्र इच्छा वारंवार होते. निकोटीनचा दीर्घकाळ वापर फुफ्फुसांचे विकार, कर्करोग आणि हृदयरोगास कारणीभूत ठरतो.

3. ड्रग्स (उदा. हेरॉईन, कोकेन, मेथ, गांजा इ.): हे पदार्थ मेंदूतील न्यूरोकेमिकल बॅलन्समध्ये तीव्र हस्तक्षेप करतात. कोकेन थेट डोपामिनचे पुनःशोषण थांबवतो, तर हेरॉईन मेंदूतील ओपिओइड रिसेप्टर्सला बांधून अपार सुखदायक अनुभूती देतो. या प्रकारच्या व्यसनांमध्ये withdrawal symptoms खूप तीव्र असतात – उदा. कंपन, असह्य वेदना, नैराश्य इत्यादी. ड्रग्सच्या व्यसनामुळे सामाजिक, आर्थिक व शारीरिक परिणाम अत्यंत गंभीर असतात.

(ब) वर्तनाधारित व्यसन (Behavioral Addiction):

ही व्यसने कोणत्याही रासायनिक पदार्थाशिवाय फक्त वर्तनाच्या सततच्या पुनरावृत्तीमुळे निर्माण होतात. यांमध्ये मेंदूतील बक्षिस प्रणालीचा सहभाग तसाच असतो. DSM-5 मध्ये gambling disorder ला behavioral addiction म्हणून मान्यता दिली आहे, आणि इतर वर्तनांना देखील संभाव्य व्यसन स्वरूपात विचारले जाते (APA, 2013).

1. इंटरनेट/मोबाईल व्यसन (Internet/Mobile Addiction): मोबाईल आणि इंटरनेटच्या अति वापरामुळे व्यक्ती वास्तवापासून दूर राहते, झोपेच्या सवयी बिघडतात, कार्यक्षमतेत घट येते. Dopamine loop आणि instant gratification यामुळे सतत स्क्रोलिंग, गेमिंग किंवा मेसेजिंगचे व्यसन लागते (Young, 1998). विशेषतः किशोरवयीन मुलांमध्ये हे व्यसन तीव्र प्रमाणात दिसून येते.

2. जुगार व्यसन (Gambling Addiction): जुगार खेळल्यावर मिळणाऱ्या संभाव्य विजयाचा आनंद, जो सहज न मिळतो, तो अधिक डोपामिन स्राव निर्माण करतो. त्यामुळे व्यक्ती सतत ‘पुढच्यावेळी मी जिंकतो’ या भ्रमात अडकते. हे व्यसन financial नुकसान, कौटुंबिक कलह आणि आत्महत्येच्या विचारांपर्यंत पोहोचते (Grant et al., 2010).

3. सोशल मीडिया व्यसन (Social Media Addiction): लाइक्स, कमेंट्स, शेअर्स हे सारे 'सूक्ष्म बक्षिस' आहेत. हे बक्षिस मिळाल्यामुळे डोपामिनची सूक्ष्म मात्रांमध्ये नियमित स्राव होते आणि व्यक्ती सतत सोशल मीडिया चेक करत राहते. विशेषतः fear of missing out (FOMO) आणि सततच्या तुलनात्मकता (social comparison) मुळे anxiety आणि depression वाढतात (Andreassen, 2015).

4. खरेदी/खाण्याचे व्यसन (Shopping/Eating Addiction):

• खरेदीचे व्यसन (Compulsive Buying Disorder): अकारण वस्तू खरेदी करून आनंद मिळवणे ही क्रिया भावनिक अस्वस्थतेचे समाधान मानली जाते. परंतु, खरेदीनंतर अपराधभाव व आर्थिक नुकसानही होते.
• खाण्याचे व्यसन (Binge Eating Disorder): विशेषतः साखरयुक्त व स्निग्ध पदार्थ खाल्ल्यामुळे मेंदूमध्ये डोपामिन वाढतो. ही क्रिया तात्पुरती समाधान देत असली तरी दीर्घकाळात ती लठ्ठपणा व guilt याकडे घेऊन जाते.

वरील दोन्ही प्रकारची व्यसने ही मानसशास्त्रीय, जैविक व सामाजिक घटकांच्या एकत्र परिणामाने निर्माण होतात. प्रत्येक व्यसनामागे विशिष्ट मानसिक प्रक्रियांचा सहभाग असतो. म्हणूनच याचे उपचार देखील एकात्मिक (integrated) दृष्टीकोनातून करणे आवश्यक आहे – ज्यात मानसोपचार, औषधोपचार, सामाजिक आधार आणि स्वतःचे मानसिक आरोग्य समाविष्ट असावे.

व्यसनामागील मानसशास्त्रीय कारणे

1. सकारात्मक बक्षिस प्रणाली (Reward System)

व्यसनात्मक वर्तनामागील सर्वात मूलभूत आणि जैव-मानसशास्त्रीय घटक म्हणजे मेंदूतील बक्षिस प्रणाली. ही प्रणाली विशेषतः डोपामिन नावाच्या न्यूरोट्रांसमीटरच्या कार्यावर आधारित असते. जेव्हा एखादी व्यक्ती दारू, निकोटीन, अफूजन्य पदार्थ किंवा अगदी साखरयुक्त अन्नसुद्धा सेवन करते, तेव्हा मेंदूतील नॅक्लियस अकंबन्स (nucleus accumbens) या भागात डोपामिनचे प्रमाण झपाट्याने वाढते. हा वाढलेला डोपामिन मेंदूला त्या अनुभवाचे 'बक्षिस' मिळाल्याचे संकेत देतो, ज्यामुळे व्यक्तीला आनंद, उत्साह आणि तात्पुरती समाधानाची भावना मिळते (Volkow et al., 2016).

या अनुभवाच्या पुनरावृत्तीची इच्छा मेंदूच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेशी संबंधित असते. ही 'सकारात्मक बळकटीकरण' प्रक्रिया मेंदूला शिकवते की "हे वर्तन पुन्हा करणे फायदेशीर आहे." त्यामुळे व्यक्ती पुन्हा-पुन्हा तेच वर्तन करत राहते, आणि कालांतराने त्या अनुभवाची सवय किंवा व्यसन बनते. बक्षिस प्रणालीमुळे, काही वेळेस केवळ त्या वर्तनाशी संबंधित संकेत (cues) जसे की सिगरेटचा वास, एखाद्या क्लबचा प्रकाश किंवा विशिष्ट लोकांचा सहवास सुद्धा व्यक्तीमध्ये डोपामिनची अपेक्षा निर्माण करतो (Robinson & Berridge, 2008).

2. ताण-तणाव आणि भावनिक वेदना (Stress and Emotional Pain)

मानसिक तणाव, चिंता, एकाकीपणा आणि आंतरिक वेदना यांपासून दूर राहण्यासाठी अनेकदा व्यक्ती व्यसनाच्या दिशेने झुकते. या प्रक्रियेला मानसशास्त्रात 'Self-medication hypothesis' असे म्हटले जाते. या मतानुसार, व्यक्ती स्वतःच्या असह्य भावना, सामाजिक अपयश, किंवा मानसिक रोगांपासून स्वतःला आरामदायक वाटावे म्हणून विशिष्ट पदार्थ वापरते (Khantzian, 1997). उदाहरणार्थ, नैराश्यग्रस्त व्यक्ती दारूचा वापर करून तात्पुरती भावना दाबण्याचा प्रयत्न करू शकते. तसेच चिंता असलेली व्यक्ती बेंझोडायाझेपिन्स किंवा गांजासारख्या पदार्थांचा वापर करून शांत वाटू शकते. पण ही प्रक्रिया कालांतराने व्यसनात रूपांतरित होते, कारण मेंदू त्या पदार्थांवर अवलंबून राहू लागतो. तणावामुळे हायपोथॅलॅमस-पिट्युटरी-अ‍ॅड्रेनल (HPA) अॅक्सिस सक्रिय होतो, जो व्यसनशीलतेला आणखी बळकटी देतो (Sinha, 2008).

3. स्व-आदराचा अभाव (Low Self-Esteem)

नकारात्मक स्व-प्रतिमा, कमी आत्मविश्वास व स्व-आदर यामुळे व्यक्ती स्वतःविषयी असमाधान आणि निराशा अनुभवते. याचा सामना करण्यासाठी काही व्यक्ती व्यसनात्मक वर्तनाचा आधार घेतात. Baumeister (1993) यांनी दाखवून दिले आहे की, स्व-आदर कमी असलेली व्यक्ती तात्पुरते का होईना पण स्वतःविषयी चांगले वाटावे यासाठी ड्रग्स, दारू किंवा अन्य व्यसने यांचा आधार घेते. तसेच, या व्यक्तींना "मी याला योग्य नाही" किंवा "माझं जीवन असंच आहे" अशा नकारात्मक विश्वासांमुळे, व्यसन सोडण्याची प्रेरणा कमी होते. स्व-आदर याचा अभाव ही फक्त व्यसन सुरू होण्याची कारणीभूत बाब नसून, व्यसन कायम राहण्यामागेही ती महत्त्वाची भूमिका बजावते (Poudel & Gautam, 2017).

4. समाजातील प्रभाव (Social Influence)

व्यक्तीच्या सामाजिक वातावरणाचा तिच्या वर्तनावर खोलवर परिणाम होतो. किशोरवयीन मुलांमध्ये व्यसन सुरू होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे 'Peer Pressure'. मित्रमंडळी व्यसन करीत असतील तर, त्या गटाचा भाग होण्यासाठी, ते सामाजिकरित्या स्वीकारले जाण्याच्या इच्छेपोटी, व्यक्ती स्वतःही व्यसन सुरू करते (Steinberg, 2005). तसेच, कुटुंबात जर पालक किंवा इतर सदस्य व्यसन करत असतील, तर त्या वर्तनाला अनुकरणीय मानले जाते. माध्यमांमध्ये सिगारेट, दारू, जुगार इत्यादींचे आकर्षक व परोक्ष प्रचार हीदेखील व्यक्तीच्या वर्तनावर प्रभाव टाकतो. Bandura च्या 'Social Learning Theory' नुसार, व्यक्ती इतरांचे वर्तन पाहून शिकते, विशेषतः जेव्हा त्या वर्तनाचे बक्षिस मिळते असे दिसते.

5. शिकवलेली सवय (Learned Behavior)

व्यसनाची सुरुवात काही वेळेस मेंदूच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेमुळे होते. दोन प्रमुख शिकण्याच्या प्रकारांमध्ये क्लासिकल कंडिशनिंग (Pavlovian) आणि ऑपरेन्ट कंडिशनिंग (Skinnerian) यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती तणावाच्या वेळी सिगारेट ओढते आणि तिला लगेच आराम वाटतो, तर तिच्या मेंदूत "सिगारेट = तणावमुक्ती" असा संबंध तयार होतो. हे क्लासिकल कंडिशनिंगचे उदाहरण आहे.

साधक अभिसंधनानुसार, जर एखाद्या वर्तनामुळे सकारात्मक अनुभव मिळाला, तर ती सवय बळकट होते. उदाहरणार्थ, दारू प्यायल्यावर चांगला मूड येतो किंवा सामाजिक स्थितीमध्ये आत्मविश्वास वाटतो, तर मेंदू त्या वर्तनाला पुनरावृत्त करत राहतो. हळूहळू हे वर्तन आपोआप घडू लागते, ज्याला habit loop असे म्हणतात, आणि तेच व्यसनाचे मूळ ठरते.

व्यसनाचा मानसिक आरोग्यावर परिणाम

1. नैराश्य आणि चिंता (Depression and Anxiety):

व्यसनामुळे मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो. अनेक व्यसनी व्यक्तींना comorbid disorders म्हणजेच एकाच वेळी एकापेक्षा अधिक मानसिक समस्यांचा सामना करावा लागतो. यामध्ये प्रमुख म्हणजे नैराश्य (Major Depressive Disorder) आणि चिंता विकार (Anxiety Disorders). व्यसनात्मक पदार्थांचा दीर्घकाळ वापर मेंदूतल्या सेरोटोनिन व डोपामिन यांसारख्या रसायनांमध्ये असंतुलन निर्माण करतो, ज्यामुळे नैराश्याची तीव्रता वाढते (Khantzian, 1997). बऱ्याचदा लोक भावनिक वेदनांपासून मुक्त होण्यासाठी व्यसनांकडे वळतात, परंतु कालांतराने व्यसनच नैराश्याचे कारण बनते.

2. विचारशक्ती व निर्णयक्षमता कमी होणे (Cognitive Impairment):

दीर्घकालीन व्यसनामुळे मेंदूतील prefrontal cortex चा कार्यक्षम भाग कुंठित होतो. हा भाग विचार, तर्कशक्ती आणि निर्णय घेणे यासाठी जबाबदार असतो. त्यामुळे व्यक्तीच्या विवेकबुद्धीवर परिणाम होतो. तिची impulse control आणि future planning क्षमता कमी होते, ज्यामुळे ती चुकीच्या निर्णयांकडे झुकते. हेच व्यसन टिकवून ठेवण्याच्या दुष्टचक्राचे एक मुख्य कारण आहे.

3. सामाजिक नातेसंबंध बिघडणे (Relationship Breakdown):

व्यसनामुळे व्यक्तीच्या सामाजिक व कौटुंबिक नातेसंबंधांवर खोलवर परिणाम होतो. व्यसनाधीन व्यक्ती अनेकदा असत्य बोलते, हिंसक वर्तन करते, आर्थिक नुकसान घडवते किंवा इतर सदस्यांना दुर्लक्षित करते. त्यामुळे कुटुंबात तणाव निर्माण होतो आणि वियोग, घटस्फोट, कौटुंबिक हिंसा यासारख्या घटना घडतात (SAMHSA, 2014). विशेषतः पालक व्यसनाधीन असल्यास त्याचा परिणाम मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर दीर्घकालीन स्वरूपात होतो.

4. आत्मघाताची प्रवृत्ती (Suicidal Ideation):

व्यसन व आत्महत्येतील संबंध अत्यंत चिंताजनक आहे. संशोधन दर्शवते की व्यसनाधीन व्यक्तींमध्ये आत्महत्येचे विचार आणि कृती यांचे प्रमाण सामान्य व्यक्तींपेक्षा अधिक असते. Alcohol Use Disorder असलेल्या व्यक्तींमध्ये आत्महत्येचा धोका 10 पटींनी वाढतो (Sher, 2006). नैराश्य, एकाकीपणा आणि सामाजिक तिरस्कार हे यामागील मुख्य मानसिक घटक आहेत.

5. व्यक्तिमत्त्वाचा बिघाड (Personality Deterioration):

व्यसनामुळे व्यक्तीचे मूलभूत व्यक्तिमत्त्व बदलते. पूर्वी आनंदी, आत्मविश्वासी असलेली व्यक्ती हळूहळू चिडचिडी, संशयी, आत्मकेंद्रित किंवा हिंसक बनते. काही वेळा Antisocial Personality Disorder किंवा Borderline Personality Traits हे व्यसनाशी संबंधित दिसून येतात (APA, DSM-5, 2013). या व्यक्तिमत्व बिघाडामुळे पुनर्वसनाची प्रक्रिया आणखी गुंतागुंतीची होते.

उपचार व प्रतिबंध

अ. मानसोपचार (Psychotherapy)

1. बोधनिक वर्तनात्मक उपचार (Cognitive Behavioral Therapy - CBT)

बोधनिक वर्तनात्मक उपचार ही व्यसनावर प्रभावी ठरणारी एक प्रमुख मानसोपचार पद्धत आहे. CBT चा मुख्य उद्देश म्हणजे व्यक्तीच्या व्यसनाशी संबंधित नकारात्मक, त्रासदायक व वास्तवविरोधी विचारसरणीचे विश्लेषण करून त्यामध्ये सकारात्मक व वास्तवाधिष्ठित बदल घडवणे. उदाहरणार्थ, काही व्यक्तींना असे वाटते की "मी तणाव झेलूच शकत नाही, त्यामुळे मला सिगरेट लागते", अशा प्रकारच्या स्व-संवादाची जागा "तणावाशी लढण्याचे इतर मार्गही आहेत" अशा सकारात्मक विचारांनी घेणे हा CBT चा भाग असतो.

CBT मध्ये व्यक्तीला ट्रिगर (trigger), cravings, वर्तणुकीचे चक्र आणि त्यावरील प्रतिक्रिया यांचे सविस्तर निरीक्षण करायला शिकवले जाते. संशोधनानुसार, CBT व्यसनाच्या पुनरावृत्तीच्या प्रमाणात लक्षणीय घट घडवते. तसेच CBT ही औषधोपचारासोबत दिल्यास आणखी प्रभावी ठरते (Magill & Ray, 2009).

2. प्रेरणात्मक थेरपी (Motivational Interviewing - MI)

प्रेरणात्मक थेरपी ही एक सल्लार्थी-केंद्रित आणि नॉन-कॉन्फ्रंटेशनल उपचार पद्धत आहे. या थेरपीचा हेतू म्हणजे व्यक्तीच्या आतूनच त्याच्या व्यसनमुक्त होण्याच्या प्रेरणेची वाढ करणे. व्यसन करणारी व्यक्ती अनेकदा द्विधा मनस्थितीत असते, एकीकडे ती व्यसनमुक्त व्हायची इच्छा व्यक्त करते, पण दुसरीकडे व्यसनावरील आसक्ती तिला अडवते. MI मध्ये अशा अंतर्गत संघर्षांना समजून घेत त्यावर सहृदय संवादातून काम केले जाते (Miller & Rollnick, 2013).

या प्रक्रियेत थेरपिस्ट व्यक्तीला त्यांच्या निर्णयांचे स्वातंत्र्य आणि जबाबदारी स्पष्टपणे दाखवतो, त्यांना दोष न देता त्यांच्या बदलाच्या क्षमतेवर विश्वास ठेवतो. संशोधनानुसार, MI ही तंबाखू, दारू, ड्रग्स अशा अनेक व्यसनांवर प्रभावी ठरते (Lundahl et al., 2010).

ब. औषधोपचार (Pharmacological Treatment)

व्यसनाच्या उपचारामध्ये मानसोपचारासोबत औषधोपचारही महत्त्वाचा घटक ठरतो. मेंदूतील न्यूरोकेमिकल्समध्ये असलेला असमतोल आणि withdrawal symptoms हाताळण्यासाठी औषधे उपयुक्त ठरतात.

• निकोटीन रिप्लेसमेंट थेरपी (Nicotine Replacement Therapy - NRT): ही पद्धत धूम्रपान करणाऱ्या व्यक्तीस सिगरेटमधील निकोटीनशिवाय तीव्र वास किंवा धूर न देता नियंत्रित प्रमाणात निकोटीन पुरवते. त्यामुळे withdrawal symptoms कमी होतात. NRT चे निकोटीन गम, पॅच, इनहेलर, लोजेंजेस इ. अनेक प्रकार आहेत.
• मेथाडोन (Methadone) व बुप्रेनॉर्फिन (Buprenorphine): ही औषधे अफूजन्य (opioid) व्यसनासाठी वापरली जातात. ती "ओपिओईड रिप्लेसमेंट थेरपी" म्हणून वापरली जातात. या औषधांमुळे withdrawal ची तीव्रता कमी होते आणि व्यक्तीच्या मानसिक स्थिरतेत सुधारणा होते. Suboxone (बुप्रेनॉर्फिन + नालोक्सोन) देखील यासाठी वापरले जाते.
• नाल्ट्रेक्सोन (Naltrexone): हे औषध दारू व ओपिओईड व्यसनासाठी वापरले जाते. ते मेंदूतील बक्षिस केंद्र अवरोधित करतं, त्यामुळे व्यसनासंदर्भातील ‘हाय’ किंवा सुखद अनुभूती कमी होते.

क. गट उपचार (Group Therapy)

Alcoholics Anonymous (AA) आणि Narcotics Anonymous (NA) हे स्वयं-सहायता गट आहेत, जे "12 Step Program" वर आधारित कार्य करतात. या गटांमध्ये व्यसनग्रस्त व्यक्तींना एकमेकांचा भावनिक आधार, अनुभवांची देवाण-घेवाण व सामाजिक आकलन होते. गटातील सहभागामुळे व्यक्तीला एकटेपणाची भावना कमी होते आणि पुनरावृत्तीच्या शक्यतेत घट होते (Kelly et al., 2011). गट उपचारातून व्यक्तीला दोषमुक्त पद्धतीने आपले अनुभव मांडता येतात. यामुळे "समस्या माझीच नाही" ही जाणीव निर्माण होते, जी उपचार प्रक्रियेला बल देऊ शकते.

ड. कौटुंबिक आणि सामाजिक आधार (Family and Social Support)

व्यसनमुक्ती ही फक्त वैयक्तिक प्रक्रियाच नसून ती एक सामाजिक पुनःस्थापनेची प्रक्रियाही आहे. कुटुंबातील सदस्य, मित्र, नातेवाईक यांनी व्यक्तीच्या उपचार प्रक्रियेत सहानुभूतीपूर्वक सहभाग घेतल्यास उपचारांची परिणामकारकता वाढते. कौटुंबिक उपचार पद्धतीमध्ये संपूर्ण कुटुंबाचे सक्षमीकरण होऊ शकते. तसेच, सामाजिक संस्थांनी, शाळा, महाविद्यालये, कार्यस्थळे यांनी व्यसनमुक्तीबाबत जनजागृती करणे, पुनर्वसन केंद्रे उपलब्ध करून देणे हेही प्रतिबंधात्मक उपाय आहेत.

समारोप:

व्यसन ही फक्त इच्छाशक्तीच्या कमतरतेमुळे निर्माण झालेली सवय नाही, तर ती एक मानसिक आजार आहे, जी जैविक, मानसिक व सामाजिक घटकांमुळे होते. त्यामुळे व्यसनाकडे द्वेषाने पाहण्याऐवजी समजून घेणे आणि योग्य मानसोपचार व उपचार देणे आवश्यक आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

Andreassen, C. S. (2015). Online social network site addiction: A comprehensive review. Current Addiction Reports, 2(2), 175–184.

Baumeister, R. F. (1993). Self-Esteem: The Puzzle of Low Self-Regard. Springer.

Grant, J. E., Potenza, M. N., Weinstein, A., & Gorelick, D. A. (2010). Introduction to behavioural addictions. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 36(5), 233-241.

Kelly, J. F., et al. (2011). Do AA and NA help young adults with addiction? Journal of Substance Abuse Treatment, 33(2), 153–160.

Khantzian, E. J. (1997). The self-medication hypothesis of substance use disorders: A reconsideration and recent applications. Harvard Review of Psychiatry, 4(5), 231–244.

Leshner, A. I. (1997). Addiction is a brain disease, and it matters. Science, 278(5335), 45-47.

Miller, W. R., & Rollnick, S. (2013). Motivational Interviewing: Helping People Change (3rd ed.). Guilford Press.

Poudel, A., & Gautam, S. (2017). Low self-esteem and its association with addiction among adolescents. Journal of the Nepal Medical Association, 56(205), 142-146.

Robinson, T. E., & Berridge, K. C. (2008). The incentive sensitization theory of addiction: some current issues. Philosophical Transactions of the Royal Society B, 363(1507), 3137-3146.

SAMHSA (2014). Substance Use and Family Impact Report. Substance Abuse and Mental Health Services Administration

Sher, L. (2006). "Alcohol consumption and suicide". QJM: An International Journal of Medicine, 99(1), 57–61.

Sinha, R. (2008). Chronic stress, drug use, and vulnerability to addiction. Annals of the New York Academy of Sciences, 1141(1), 105–130.

Steinberg, L. (2005). Cognitive and affective development in adolescence. Trends in Cognitive Sciences, 9(2), 69–74.

Volkow, N. D., Koob, G. F., & McLellan, A. T. (2016). Neurobiologic advances from the brain disease model of addiction. New England Journal of Medicine, 374(4), 363-371.

World Health Organization. (2019). International Classification of Diseases (11th ed.). Geneva: WHO.

Young, K. S. (1998). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. CyberPsychology & Behavior, 1(3), 237–244.