नशा मुक्त अभियान: व्यसन |Addiction

 

नशा मुक्त अभियान: व्यसन (Addiction)

मानवी जीवनात "आवड" आणि "सवय" या दोन गोष्टी सामान्य मानल्या जातात. प्रत्येक व्यक्तीला काहीतरी गोष्टी करणे, पाहणे किंवा अनुभवणे आवडते; काहीतरी रोज करण्याची सवय लागते. परंतु जेव्हा ही सवय किंवा आवड अतिरेकी प्रमाणात आणि वारंवार केलेली व्यक्तीच्या दैनंदिन जीवनावर, शारीरिक व मानसिक आरोग्यावर तसेच नातेसंबंधांवर गंभीर परिणाम घडवू लागते, तेव्हा त्याला व्यसन असे म्हणतात (Koob & Le Moal, 2006). व्यसन ही फक्त वैयक्तिक समस्या नसून सामाजिक, कौटुंबिक आणि राष्ट्रीय स्तरावरही गंभीर परिणाम घडवणारी समस्या आहे. उदाहरणार्थ, दारू किंवा ड्रग्जच्या व्यसनामुळे केवळ शरीरावर परिणाम होत नाही तर व्यक्तीचा सामाजिक सहभाग, आर्थिक परिस्थिती, कौटुंबिक नाती आणि व्यावसायिक जीवन देखील बाधित होते.

व्यसनामुळे निर्माण होणारा सामाजिक परिणाम समाजाच्या विकासात अडथळा निर्माण करतो. अनेकदा व्यसनाधीन व्यक्ती अपराध, हिंसा, अपंगत्व आणि कुटुंबातील कलह यासारख्या समस्यांमध्ये अडकते, ज्यामुळे समाजातील सामान्य जीवनमानावर परिणाम होतो. म्हणूनच व्यसनाची समस्या वैयक्तिक न पाहता त्याचा सामाजिक आणि मानसिक दृष्टिकोनातून अभ्यास करणे गरजेचे आहे.

व्यसनाची संकल्पना

मानसशास्त्रानुसार, व्यसन म्हणजे "कुठल्याही पदार्थ, औषध, पेय किंवा वर्तनावरील तीव्र मानसिक व शारीरिक अवलंबित्व, ज्यामुळे त्याशिवाय व्यक्तीचे दैनंदिन कार्य अडथळ्यात येते" (APA, 2013).

व्यसन केवळ दारू, तंबाखू किंवा अंमली पदार्थांपुरते मर्यादित नसून त्याच्या व्याप्तीत अनेक वर्तनात्मक किंवा मानसिक सवयी देखील येतात. जसे की जुगार, इंटरनेट किंवा मोबाईल वापरणे, सोशल मीडिया वापरणे, गेमिंग, अश्लील साहित्याचा वापर किंवा खरेदीची अतिव्यवस्था. हे सर्व वर्तनही न्यूरोलॉजिकल दृष्ट्या "रिवार्ड सिस्टीम" ला प्रभावित करतात आणि व्यक्तीला त्यापासून दूर होणे कठीण बनवतात (Koob & Volkow, 2010).

व्यसनाच्या या व्यापक स्वरूपामुळे केवळ व्यक्तीचे शारीरिक स्वास्थ्य नाही तर मानसिक स्वास्थ्य, कौटुंबिक नातेसंबंध, शैक्षणिक व व्यावसायिक प्रगती, सामाजिक सुसंवाद आणि आर्थिक परिस्थिती देखील बाधित होतात (Grant et al., 2010). व्यसनाच्या परिणामांचा अभ्यास केल्यास लक्षात येते की ही समस्या संपूर्ण समाजासाठी धोका आहे, ज्यामुळे समाजशास्त्र, मानसशास्त्र आणि आरोग्यशास्त्र यांच्यातील बहुविध उपाययोजना आवश्यक ठरतात.

व्यसनाचे प्रकार (Types of Addiction)

व्यसन हे केवळ पदार्थाचे सेवन नसून व्यक्तीच्या मानसिक व शारीरिक आरोग्यावर, कौटुंबिक संबंधांवर आणि सामाजिक जीवनावर गंभीर परिणाम करणारे एक गंभीर समस्या आहे. मानसशास्त्रात व्यसन मुख्यतः दोन प्रकारात विभागले गेले आहे: पदार्थ व्यसन (Substance Addiction) आणि वर्तनात्मक व्यसन (Behavioural Addiction) (APA, 2013).

अ. पदार्थ व्यसन (Substance Addiction)

पदार्थ व्यसन म्हणजे कोणत्याही रासायनिक पदार्थाच्या अवलंबित्वामुळे शारीरिक व मानसिक स्वास्थ्यावर परिणाम होणे. पदार्थाच्या सततच्या सेवनामुळे मेंदूमध्ये रासायनिक बदल होतात, विशेषतः डोपामाईनच्या स्त्रावात वाढ होते, ज्यामुळे व्यक्तीला त्या पदार्थाचे अत्याधिक आकर्षण निर्माण होते (Koob & Volkow, 2010). पदार्थ व्यसनाचे मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

• दारूचे व्यसन (Alcohol Addiction): दारूचे व्यसन हे सर्वाधिक सामान्य आणि सामाजिकदृष्ट्या मान्य असलेले व्यसन आहे. अल्कोहोलिक व्यक्तीमध्ये मेंदूतील न्यूरोट्रांसमीटरची पातळी बदलते, विशेषतः गॅबा (GABA) आणि ग्लूटामेट, ज्यामुळे तणाव कमी होतो, परंतु दीर्घकालीन सेवनामुळे मानसिक अस्थिरता, स्मरणशक्ती कमी होणे, यकृताची समस्या आणि सामाजिक व कौटुंबिक जीवनात अडथळे निर्माण होतात (Meyer & Quenzer, 2018).
• तंबाखू व गुटखा (Tobacco and Gutkha): तंबाखूमध्ये निकोटिन हा प्रमुख व्यसनजनक घटक आहे, जो मेंदूतील डोपामिन स्तर वाढवतो. तंबाखू व गुटख्याचे दीर्घकालीन सेवन हृदयविकार, फुफ्फुसाचे आजार, तोंड व दातांचे आजार आणि कर्करोगाची शक्यता वाढवते (WHO, 2019).
• गांजा, अफू, हेरॉईन, कोकेन, ड्रग्स (Cannabis, Opium, Heroin, Cocaine, Drugs): अंमली पदार्थांचे व्यसन मेंदूमध्ये रिवॉर्ड सिस्टीम हानी पोहोचवते. हेरॉईन व कोकेनसारख्या पदार्थांचा सेवन केल्याने तात्पुरते आनंदाचे अनुभव येतात, पण दीर्घकालीन वापरामुळे व्यक्ती मानसिक अस्थिरता, सामाजिक एकटेपणा, आणि मृत्यूचा धोका वाढतो (Volkow et al., 2016). गांजा किंवा अफूसारखे पदार्थही दीर्घकालीन आरोग्यावर, स्मरणशक्तीवर व मानसिक संतुलनावर परिणाम करतात.
• औषधांचे चुकीच्या पद्धतीने सेवन (Misuse of Prescription Drugs: Sleeping Pills, Painkillers): औषधांचा गैरवापर, विशेषतः स्लीपिंग पिल्स (Benzodiazepines) आणि पेनकिलर्स (Opioids, Analgesics), ही मानसिक व शारीरिक अवलंबित्वाची कारणे बनतात. अनेकदा सुरुवातीला वैद्यकीय कारणांसाठी घेतलेले औषध नंतर व्यसनास कारणीभूत ठरते. त्यामुळे स्मृती कमतरता, तणाव, आणि मेंदू व यकृतावर गंभीर परिणाम होतो (NIDA, 2020).

ब. वर्तनात्मक व्यसन (Behavioural Addiction)

वर्तनात्मक व्यसन म्हणजे पदार्थाशिवाय एखाद्या वर्तनाच्या सतत पुनरावृत्तीमुळे व्यक्तीवर होणारे मानसिक व सामाजिक परिणाम. यात मेंदूतील रिवॉर्ड सिस्टम सक्रिय राहते, आणि व्यक्ती त्याचा मनोवैज्ञानिक व शारीरिक अवलंबित्व अनुभवतो (Griffiths, 2005).

• जुगार (Gambling Addiction): जुगार व्यसन हे आर्थिक, सामाजिक व कौटुंबिक जीवनात गंभीर परिणाम करणारे व्यसन आहे. व्यक्ती तात्पुरते आनंद व उत्तेजना अनुभवतो, परंतु दीर्घकालीन परिणामांत कर्जबुडीतपणा, मानसिक अस्वस्थता व कुटुंबातील कलह निर्माण होतो (Shaffer et al., 2004).
• इंटरनेट व मोबाईल (Internet and Mobile Addiction): इंटरनेट व मोबाईलचा अति वापर हे नवीन प्रकारचे व्यसन आहे. सोशल मीडिया, व्हिडिओ, गेम्स, आणि सतत ऑनलाइन रहाण्याची सवय व्यक्तीच्या लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम करते. यामुळे सामाजिक एकटेपणा, झोपेत अडथळे, आणि नैराश्य वाढते (Kuss & Griffiths, 2015).
• सोशल मीडिया (Social Media Addiction): सोशल मीडिया व्यसन व्यक्तीला सतत “Like, Comment, Share” च्या माध्यमातून मानसिक समाधान मिळवण्यास प्रवृत्त करते. हे व्यसन स्व-सन्मानावर, सामाजिक संबंधांवर आणि शारीरिक क्रियाशीलतेवर नकारात्मक परिणाम करते (Andreassen, 2015).
• व्हिडिओ गेम्स (Video Game Addiction): अत्यधिक व्हिडिओ गेम्स खेळण्यामुळे व्यक्ती प्रत्यक्ष जीवनातील जबाबदाऱ्या, सामाजिक संबंध व शिक्षण/कामावर लक्ष केंद्रित करू शकत नाही. यामुळे मेंदूतील रिवॉर्ड सर्किट सक्रिय राहते आणि व्यसन निर्माण होते (Griffiths & Nuyens, 2017).
• अश्लील साहित्य (Pornography Addiction): अश्लील साहित्याच्या सततच्या सेवनामुळे व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यावर व लैंगिक दृष्टिकोनावर परिणाम होतो. मेंदूतील डोपामिन सिस्टमचा अनियंत्रित सक्रिय होणे व्यक्तीला इतर सामाजिक व कौटुंबिक जबाबदाऱ्यांकडे दुर्लक्ष करण्यास प्रवृत्त करते (Prause & Pfaus, 2015).
• खरेदीचे व्यसन (Shopping Addiction): खरेदीचे व्यसन व्यक्तीच्या आर्थिक स्थितीवर व मानसिक स्वास्थ्यावर परिणाम करते. सतत वस्तू खरेदी करून आनंद मिळवण्याची सवय दीर्घकालीन ताण, कर्ज, आणि मानसिक अस्वस्थता निर्माण करते (Kellett & Bolton, 2009).

व्यसनाचे प्रकार केवळ पदार्थावर किंवा वर्तनावर अवलंबून नसतात, तर हे मानसिक, शारीरिक आणि सामाजिक आरोग्यावर परिणाम करतात. आधुनिक समाजातील ताणतणाव, सामाजिक दबाव आणि मनोरंजनाची सोय या सर्व कारणांमुळे व्यसनाचे प्रमाण वाढले आहे. त्यामुळे व्यसनाचे प्रकार, कारणे, आणि परिणाम समजून घेणे व त्यावर प्रतिबंधात्मक उपाय करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

व्यसनाची कारणे

व्यसन हे केवळ व्यक्तीच्या इच्छाशक्तीवर अवलंबून नसते; त्यामागे जैविक, मानसिक आणि सामाजिक अनेक घटक असतात. या घटकांचे परस्परसंबंध लक्षात घेतल्यासच व्यक्ती व्यसनाच्या जाळ्यात का अडकते हे समजणे शक्य होते.

1. जैविक कारणे

व्यसनाच्या विकासामागील प्रमुख जैविक घटक म्हणजे मेंदूतील रासायनिक संतुलन आणि आनुवांशिक प्रवृत्ती. मेंदूत डोपामिन नावाचे न्यूरोट्रांसमीटर हे सुख, समाधान आणि बक्षीस यांसारख्या भावनांना निर्माण करते. जेव्हा व्यक्ती कोणत्याही पदार्थाचा किंवा वर्तनाचा सेवन करत असते, तेव्हा डोपामिनचे स्त्रवण तात्पुरते वाढते, ज्यामुळे व्यक्तीला तात्काळ आनंद अनुभवता येतो (Volkow et al., 2019). हळूहळू, मेंदूचा नैसर्गिक संतुलन बाधित होतो आणि व्यक्तीला नेहमीच्या आनंदासाठी त्या पदार्थाची गरज निर्माण होते. यालाच शारीरिक अवलंबित्व म्हणतात.

तसेच, काही लोकांमध्ये आनुवांशिक प्रवृत्ती मुळे व्यसनाची शक्यता जास्त असते. संशोधन दर्शवते की जर कौटुंबिक इतिहासात दारू किंवा औषधांच्या व्यसनाचे रेकॉर्ड असेल, तर त्या व्यक्तीमध्ये व्यसन विकसित होण्याची शक्यता दुप्पट किंवा अधिक असते (Kendler et al., 2003). हा आनुवांशिक घटक मेंदूतील न्यूरोट्रांसमीटरच्या कार्यात बदल करतो, ज्यामुळे व्यक्तीला पदार्थ किंवा वर्तनाचे सेवन नियंत्रित करणे कठीण जाते.

2. मानसिक कारणे

व्यसन विकसित होण्यामागे मानसिक कारणांचे महत्व खूप आहे. नैराश्य, अवसाद आणि चिंता असलेली व्यक्ती सहजपणे पदार्थ किंवा व्यसनाधीन वर्तनाकडे वळते, कारण त्याद्वारे तात्पुरते मानसिक शांती आणि आनंद अनुभवला जातो (Khantzian, 1997). तथापि, हे फक्त तात्पुरते समाधान देते; दीर्घकालीन व्यसनामुळे मानसिक आरोग्य अधिक बिघडते.

व्यक्तीमध्ये आत्मविश्वासाची कमतरता असणे ही देखील महत्त्वाची कारणे आहे. आत्मविश्वास कमी असलेल्या व्यक्तीला सामाजिक, शैक्षणिक किंवा व्यावसायिक समस्यांना सामोरे जाण्यासाठी व्यसनाचा आधार घेण्याची प्रवृत्ती जास्त असते.

तसेच, एकाकीपणा आणि तणाव हे व्यसनाचे मानसिक कारण मानले जाते. अनेक लोक आपल्या मानसिक ताणतणावाचा सामना करण्यासाठी, समाजातून आलेल्या एका प्रकारच्या 'सांत्वनात्मक साधन' म्हणून व्यसनाचे सेवन करतात. हा तात्पुरता आराम हळूहळू व्यसनात रूपांतरित होतो.

3. सामाजिक कारणे

व्यसन हे एक सामाजिक समस्या देखील आहे. चुकीची संगत किंवा मित्रमंडळींचा दबाव व्यसन सुरू होण्याचे एक प्रमुख कारण आहे. किशोरवयीन किंवा तरुण व्यक्ती मित्रमंडळींच्या दबावाखाली दारू, सिगारेट किंवा इतर पदार्थ वापरण्यास प्रवृत्त होतात (Hawkins et al., 1992).

कुटुंबातील वातावरणातील दुर्लक्ष किंवा हिंसा देखील व्यसनाच्या विकासामागील महत्वाचे सामाजिक कारण आहे. अपूर्ण कुटुंब, पालकांकडून मिळणारे प्रेमाचे आणि मार्गदर्शनाचे अभाव, वाईट अनुभव किंवा घरगुती हिंसा यामुळे व्यक्ती मानसिक अस्थिरतेत राहते आणि व्यसनाकडे वळते.

याशिवाय, आर्थिक समस्या व बेरोजगारी मुळे मानसिक ताण वाढतो, जो व्यसनाचा एक गुप्त प्रवर्तक ठरतो. बेरोजगार तरुण किंवा आर्थिक संकटाचा सामना करणारे व्यक्ती पदार्थ किंवा अन्य व्यसनाधीन वर्तनाकडे वळतात, ज्यामुळे तात्पुरते आनंद आणि विसर अनुभवता येतो.

सध्याच्या काळात माध्यमांतून मिळणारे ग्लॅमराइज्ड चित्रण हे देखील व्यसनात प्रवृत्त करणारे सामाजिक कारण आहे. चित्रपट, टीव्ही, सोशल मीडिया इत्यादी माध्यमांतून पदार्थ, दारू, जुगार किंवा सोशल मीडिया वापर यांना आकर्षक स्वरूपात दाखवले जाते, ज्यामुळे व्यक्ती त्याकडे सहज वळते.

व्यसन हे एक बहुआयामी समस्या आहे, जिथे जैविक, मानसिक आणि सामाजिक घटक एकत्र काम करतात. या कारणांचा सखोल अभ्यास करूनच व्यसन प्रतिबंध आणि उपचार धोरणे तयार केली जाऊ शकतात. केवळ औषधोपचार किंवा समुपदेशन पुरेसे नाही; कुटुंब, समाज व व्यक्तीचा सहभाग हे देखील अत्यंत आवश्यक आहे.

व्यसनाचे परिणाम (Consequences of Addiction)

1. शारीरिक परिणाम (Physical Consequences)

व्यसनाचा सर्वाधिक तात्काळ व दीर्घकालीन परिणाम मानवी शरीरावर होतो. विशेषतः दारू, तंबाखू, अंमली पदार्थ यांचा अतिरेक्याने वापर केल्यास यकृत, हृदय व फुफ्फुस या अवयवांवर गंभीर दुष्परिणाम होतात. उदाहरणार्थ, दारूचे सेवन दीर्घकाळ चालू राहिल्यास Liver Cirrhosis आणि Alcoholic Hepatitis होण्याची शक्यता जास्त असते (WHO, 2018). त्याचप्रमाणे तंबाखूजन्य पदार्थ फुफ्फुसाच्या कर्करोगाशी थेट संबंधित आहेत (National Cancer Institute, 2020). कोकेन, हेरॉईनसारख्या औषधांचा मेंदू व हृदयावर थेट परिणाम होऊन Cardiac Arrest चा धोका वाढतो (Volkow et al., 2016).

व्यसनामुळे झोप न लागणे (Insomnia), भूक मंदावणे (Loss of Appetite) यांसारखे दैनंदिन आरोग्याचे त्रासदेखील वाढतात. हे त्रास शरीरातील Neurotransmitters (जसे की डोपामिन व सेरोटोनिन) यांच्या असमतोलामुळे होतात (Koob & Volkow, 2016). त्याशिवाय व्यसनाधीन व्यक्ती अपघातांना जास्त बळी पडतात. विशेषतः दारू पिऊन वाहन चालविण्यामुळे अपघाती मृत्यूंचे प्रमाण जगभरात खूप जास्त आहे (WHO Global Status Report on Alcohol, 2018). या सर्व कारणांमुळे व्यसन हे अकाली मृत्यूचे एक महत्त्वाचे कारण मानले जाते.

2. मानसिक परिणाम (Psychological Consequences)

व्यसनाचा परिणाम केवळ शारीरिक आरोग्यावरच नव्हे तर मानसिक आरोग्यावरही मोठ्या प्रमाणात होतो. व्यसनाधीन व्यक्तींमध्ये नैराश्य, अवसाद, चिंता, चिडचिडेपणा ही लक्षणे मोठ्या प्रमाणावर आढळतात (APA, DSM-5, 2013). कारण, व्यसनामुळे मेंदूमध्ये "Reward Pathway" मध्ये होणारे बदल व्यक्तीच्या भावनांवर व विचारप्रक्रियेवर गंभीर परिणाम घडवतात.

सततचे व्यसन स्मरणशक्ती कमी होणे, लक्ष केंद्रीत न होणे आणि निर्णयक्षमता मंदावणे यास कारणीभूत ठरते (Bechara, 2005). ही लक्षणे विशेषतः किशोरवयीन व तरुणांमध्ये जास्त प्रमाणात दिसून येतात. दीर्घकालीन व्यसनामुळे व्यक्तीला आत्महत्येचे विचार येण्याची शक्यता लक्षणीयरीत्या वाढते. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अहवालानुसार, पदार्थ व्यसन आणि आत्महत्या यांच्यात थेट संबंध आहे (WHO, 2019). म्हणजेच, व्यसन केवळ जीवनात दुःख व ताण वाढवत नाही, तर व्यक्तीला जीवन संपविण्याच्या टोकाला नेऊन ठेवते.

3. सामाजिक परिणाम (Social Consequences)

व्यसनाचा परिणाम केवळ व्यक्तीपुरता मर्यादित राहत नाही, तर संपूर्ण कुटुंब व समाजावर होतो. व्यसनाधीन व्यक्तीमुळे घरगुती कलह, कौटुंबिक हिंसा व नातेसंबंध तुटणे ही समस्या सर्वसामान्य आहे (Kumar & Thomas, 2007). पती-पत्नीचे नाते, पालक-मुलांचे संबंध यामध्ये मोठे ताण निर्माण होतात.

तसेच, व्यसनामुळे गुन्हेगारी प्रवृत्ती वाढण्याची शक्यता जास्त असते. उदाहरणार्थ, अंमली पदार्थांच्या गरजेसाठी चोरी, मारामारी, हिंसा किंवा इतर बेकायदेशीर मार्गांचा अवलंब केला जातो (Bennett et al., 2008). बेरोजगारी व आर्थिक दारिद्र्य ही व्यसनाधीन व्यक्तींच्या कुटुंबांमध्ये सामान्य समस्या आहे. व्यसनामुळे कामावर लक्ष न लागणे, शिस्तभंग व कामगिरी कमी होणे यामुळे व्यक्ती नोकरी गमावतो आणि कुटुंब आर्थिक संकटात सापडते (NIDA, 2020).

संपूर्ण समाजाच्या प्रगतीला व्यसन मोठा अडथळा ठरते. कारण व्यसनाधीन लोकसंख्या ही आरोग्यसेवा, कायदा व सुव्यवस्था आणि उत्पादनक्षमता या तिन्ही क्षेत्रांवर भार टाकते. त्यामुळे व्यसन हे समाजाच्या सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक प्रगतीस गंभीर धोका आहे (Room et al., 2005).

व्यसनमुक्तीवरील उपाय

1. जागरूकता (Awareness)

व्यसनमुक्तीच्या प्रक्रियेत पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे जागरूकता. शालेय व महाविद्यालयीन स्तरावर विद्यार्थ्यांना व्यसनाचे दुष्परिणाम, त्यामागील मानसिक आणि सामाजिक कारणे याविषयी योग्य मार्गदर्शन दिल्यास लहान वयातच व्यसनापासून बचाव करता येतो. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशन (APA, 2019) च्या मते, प्रतिबंधात्मक शिक्षण  हे व्यसन कमी करण्यासाठी सर्वात परिणामकारक साधन आहे. समाजमाध्यमे, नाटक, माहितीपट, चित्रपट यांच्या माध्यमातून केलेली जनजागृती लोकांवर भावनिक आणि बौद्धिक दोन्ही पातळ्यांवर परिणाम करते (Miller & Carroll, 2014). उदाहरणार्थ, भारतातील नशा मुक्त भारत अभियान (2020) हा सरकारी उपक्रम लोकजागृतीसाठी मोठा प्रयत्न आहे.

2. समुपदेशन व मानसोपचार (Counselling and Therapy)

व्यसनाधीन व्यक्तीला फक्त औषधोपचार पुरेसा नसतो; त्यासाठी मानसिक आधार व योग्य समुपदेशन आवश्यक असते. मानसोपचारतज्ञांच्या मदतीने व्यक्तीच्या विचारप्रक्रियेतील दोष, नकारात्मक विश्वास व वर्तनातील अस्वास्थ्यकर नमुने बदलता येतात. CBT ही पद्धत व्यक्तीच्या चुकीच्या विचारसरणीला आव्हान देऊन नव्या सकारात्मक सवयी निर्माण करण्यात मदत करते (Beck, 2011). याशिवाय Group Therapy किंवा समूहोपचारामध्ये समान समस्यांचा सामना करणाऱ्या व्यक्तींना एकमेकांचा आधार मिळतो, ज्यामुळे एकाकीपणा कमी होतो आणि आत्मविश्वास वाढतो (Yalom & Leszcz, 2020).

3. औषधोपचार (Medicine)

व्यसनमुक्ती प्रक्रियेत औषधोपचारालाही महत्त्व आहे. Detoxification म्हणजे शरीरातून व्यसनकारक पदार्थाचे विषारी घटक बाहेर काढणे, ज्यामुळे शारीरिक अवलंबित्व कमी करता येते. उदाहरणार्थ, अल्कोहोल किंवा अफूच्या व्यसनातून बाहेर पडताना हा टप्पा आवश्यक ठरतो (NIDA, 2021). याशिवाय Substitute Therapy मध्ये कमी हानीकारक पदार्थ वापरले जातात, उदा. निकोटिनचे व्यसन कमी करण्यासाठी Nicotine patches किंवा chewing gums वापरणे. अशा थेरपीमुळे व्यसन सोडण्याची प्रक्रिया तुलनेने सुलभ होते (Fiore et al., 2008).

4. कुटुंब व समाजाची साथ (Support from Family and Society)

व्यसनमुक्तीच्या प्रक्रियेत सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे कुटुंब व समाजाचा आधार. व्यसनाधीन व्यक्तीला नाकारण्याऐवजी त्याला सहकार्य, प्रेम व समजून घेणे आवश्यक आहे. संशोधनातून दिसून आले आहे की, ज्यांना कुटुंबाकडून आधार मिळतो अशा व्यक्तींमध्ये व्यसनमुक्त होण्याचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या जास्त असते (McCrady & Epstein, 2013). यासोबतच व्यसनमुक्ती केंद्रे व पुनर्वसन संस्था समाजात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या केंद्रांमध्ये वैद्यकीय उपचार, समुपदेशन, समूहोपचार, तसेच व्यावसायिक प्रशिक्षण दिले जाते, ज्यामुळे व्यसनाधीन व्यक्ती पुन्हा समाजात कार्यक्षम जीवन जगू शकतो.

व्यसनमुक्ती हा केवळ वैद्यकीय किंवा मानसशास्त्रीय मुद्दा नाही, तर तो सामाजिक, सांस्कृतिक आणि कौटुंबिक जबाबदारीचाही भाग आहे. जागरूकता, समुपदेशन, औषधोपचार आणि कुटुंब-समाजाचा आधार या सर्व गोष्टी एकत्रितपणे वापरल्यास व्यसनमुक्त समाज उभारणे शक्य आहे.

समारोप:

व्यसन ही केवळ वैयक्तिक समस्या नसून ती सामाजिक व राष्ट्रीय समस्या आहे. व्यसनमुक्त जीवन हीच खरी प्रगतीची गुरुकिल्ली आहे. योग्य शिक्षण, समुपदेशन, कुटुंबाचा आधार व सरकारी उपाययोजना यांच्या साहाय्याने व्यसनमुक्त समाज उभारता येतो.

"व्यसनाला नाही म्हणा, जीवनाला होकार द्या."

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). APA.

American Psychological Association. (2019). Addiction. APA Dictionary of Psychology.

Andreassen, C. S. (2015). Online Social Network Site Addiction: A Comprehensive Review. Current Addiction Reports, 2, 175–184.

Bechara, A. (2005). Decision making, impulse control and loss of willpower to resist drugs: a neurocognitive perspective. Nature Neuroscience, 8(11), 1458–1463.

Beck, J. S. (2011). Cognitive Behavior Therapy: Basics and Beyond (2nd ed.). Guilford Press.

Bennett, T., Holloway, K., & Farrington, D. (2008). The statistical association between drug misuse and crime: A meta-analysis. Aggression and Violent Behavior, 13(2), 107–118.

Fiore, M. C., Jaén, C. R., Baker, T. B., et al. (2008). Treating Tobacco Use and Dependence: 2008 Update. U.S. Department of Health and Human Services.

Grant, J. E., Potenza, M. N., Weinstein, A., & Gorelick, D. A. (2010). Introduction to Behavioral Addictions. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 36(5), 233–241.

Griffiths, M. (2005). A ‘components’ model of addiction within a biopsychosocial framework. Journal of Substance Use, 10(4), 191–197.

Griffiths, M. D., & Nuyens, F. (2017). An overview of structural characteristics in problematic video gaming. Current Addiction Reports, 4, 272–283.

Hawkins, J. D., Catalano, R. F., & Miller, J. Y. (1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychological Bulletin, 112(1), 64–105.

Kellett, S., & Bolton, J. V. (2009). Compulsive buying: A cognitive-behavioral model. Clinical Psychology & Psychotherapy, 16, 83–99.

Kendler, K. S., Prescott, C. A., Myers, J., & Neale, M. C. (2003). The structure of genetic and environmental risk factors for common psychiatric and substance use disorders in men and women. Archives of General Psychiatry, 60(9), 929–937.

Khantzian, E. J. (1997). The self-medication hypothesis of substance use disorders: A reconsideration and recent applications. Harvard Review of Psychiatry, 4(5), 231–244.

Koob, G. F., & Le Moal, M. (2006). Neurobiology of Addiction. Academic Press.

Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2010). Neurocircuitry of Addiction. Neuropsychopharmacology, 35, 217–238.

Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2016). Neurobiology of addiction: a neurocircuitry analysis. The Lancet Psychiatry, 3(8), 760–773.

Kumar, S., & Thomas, B. (2007). Substance abuse and family disorganization. Indian Journal of Social Psychiatry, 23(2), 61–70.

Kuss, D. J., & Griffiths, M. D. (2015). Internet Addiction in Psychotherapy. Springer.

McCrady, B. S., & Epstein, E. E. (2013). Addictions: A comprehensive guidebook. Oxford University Press.

Meyer, J. S., & Quenzer, L. F. (2018). Psychopharmacology: Drugs, the Brain, and Behavior. Oxford University Press.

Miller, W. R., & Carroll, K. M. (2014). Rethinking Substance Abuse: What the science shows, and what we should do about it. Guilford Press.

National Cancer Institute. (2020). Tobacco and Cancer.

National Institute on Drug Abuse (NIDA). (2020). The science of drug use and addiction.

National Institute on Drug Abuse (NIDA). (2021). Principles of Drug Addiction Treatment: A Research-Based Guide.

NIDA. (2020). Prescription Drug Misuse. National Institute on Drug Abuse.

Prause, N., & Pfaus, J. (2015). Viewing Sexual Stimuli Associated with Greater Sexual Responsiveness, Not Erectile Dysfunction. Journal of Sexual Medicine, 12, 149–156.

Room, R., Babor, T., & Rehm, J. (2005). Alcohol and public health. The Lancet, 365(9458), 519–530.

Shaffer, H. J., et al. (2004). Gambling and related mental disorders: a public health analysis. Annual Review of Public Health, 25, 171–212.

Volkow, N. D., et al. (2016). Neurobiologic Advances from the Brain Disease Model of Addiction. New England Journal of Medicine, 374, 363–371.

World Health Organization. (2018). Global status report on alcohol and health.

World Health Organization. (2019). Global Report on Trends in Prevalence of Tobacco Use 2000–2025.

World Health Organization. (2019). Suicide in the world: Global health estimates.

Yalom, I. D., & Leszcz, M. (2020). The Theory and Practice of Group Psychotherapy (6th ed.). Basic Books.