सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी | Psychoneuroimmunology (PNI)

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी Psychoneuroimmunology (PNI)

आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक जीवनशैलीमध्ये, शारीरिक आरोग्य टिकवण्यासाठी केवळ औषधोपचार पुरेसे नाहीत, तर मानसिक स्थैर्य आणि भावनिक समतोल हाही अत्यंत महत्त्वाचा घटक बनतो. मन, मेंदू आणि शरीर यांच्यातील गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादाचे रहस्य समजून घेणे ही केवळ एक शैक्षणिक गरज नसून, आरोग्य व्यवस्थेच्या एकात्मिक विकासासाठीही अत्यावश्यक बाब बनली आहे. संशोधनातून हे अधोरेखित झाले आहे की, मानसिक ताण किंवा भावनिक अस्वस्थता (emotional dysregulation) यांचा केवळ मानसिक आरोग्यावरच नव्हे, तर शरीराच्या रोगप्रतिकारक शक्तीवरही थेट परिणाम होतो (Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).

मानसिक ताणामुळे शरीरात ज्या जैव-रासायनिक प्रतिक्रिया घडतात, त्या मेंदूतील न्यूरोट्रान्समीटरस्‌च्या कार्यावर, हार्मोन्सच्या स्रवणावर आणि प्रतिकारशक्तीला उत्तेजित करणाऱ्या किंवा दाबणाऱ्या पेशींवर प्रभाव टाकतात. उदा., दीर्घकाळ टिकणारा तणाव शरीरात कॉर्टिसोल या "स्ट्रेस हार्मोन"चे प्रमाण वाढवतो, जे थेट रोगप्रतिकारक यंत्रणेला दडपते (Sapolsky, 2004).

या त्रिकोणी संवादाचा म्हणजे मानसिक प्रक्रिया (psycho), मज्जासंस्था (neuro), आणि रोगप्रतिकारक यंत्रणा (immunology) सखोल अभ्यास करणारी आणि हे सर्व घटक एकमेकांशी कसे संलग्न आहेत हे शोधणारी आंतरशाखीय विज्ञानशाखा म्हणजे सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी होय. या संज्ञेचा उगम 1975 मध्ये डॉ. रॉबर्ट एडर (Robert Ader) आणि डॉ. निकोलस कोहेन (Nicholas Cohen) यांच्या संशोधनातून झाला, जेव्हा त्यांनी उंदीरांवर प्रयोग करून "शिकलेली प्रतिकारशक्ती" (conditioned immune response) सिद्ध केली. यामध्ये असे दिसून आले की रोगप्रतिकारक प्रतिसाद केवळ जैविक नसून मानसिक प्रक्रियांद्वारेही प्रभावित होतो (Ader & Cohen, 1975).

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी ही परंपरागत जैविक वैद्यकशास्त्राच्या पलीकडे जाऊन मन-शरीर एकात्मतेचा वैज्ञानिक अभ्यास करते. यातून असे स्पष्ट होते की, मानसिक तणाव, भावनिक असमतोल, सकारात्मक किंवा नकारात्मक भावना, हे सर्व घटक मेंदूच्या कार्यप्रणालीद्वारे प्रतिकारशक्तीवर परिणाम घडवतात. याचमुळे, आज सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी ही केवळ एक वैज्ञानिक शाखा नसून, एक व्यापक आरोग्यविषयक दृष्टीकोन मानला जात आहे (Segerstrom & Miller, 2004).

या शास्त्राच्या माध्यमातून आपण हे स्पष्टपणे पाहू शकतो की, मन आणि शरीर यांच्यातील नातं हे परस्परावलंबी आहे. मानसिक तणावाच्या परिस्थितीत जर योग्य व्यवस्थापन केले गेले नाही, तर तो प्रतिकारशक्ती कमी करून विविध आजारांना निमंत्रण देऊ शकतो. त्यामुळे, सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी हे केवळ प्रयोगशाळेपुरते मर्यादित न राहता, आजच्या काळात मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याच्या एकात्मिक धोरणांचा अविभाज्य भाग बनले आहे.

PNI चा गाभा: शरीर-मन यांचा संवाद

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी (PNI) चा मुख्य गाभा म्हणजे मन आणि शरीर यांच्यातील परस्परसंबंध. परंपरेने वैद्यकशास्त्र आणि मानसशास्त्र या दोन वेगळ्या शास्त्रशाखा समजल्या जात असल्या तरी आधुनिक संशोधनातून हे अधोरेखित झाले आहे की, मानसिक अवस्था आणि जैविक प्रक्रियांचा अतूट संबंध असतो. मन आणि शरीर यांचा संबंध केवळ औपचारिक नव्हे, तर ते एकत्र कार्य करणाऱ्या यंत्रणांचा भाग आहेत. मेंदू, हार्मोनल स्राव, मज्जासंस्था आणि रोगप्रतिकारक प्रणाली या सर्व यंत्रणा एकमेकांशी संवाद साधत असतात (Sapolsky, 2004). म्हणूनच, मानसिक ताण, चिंता, नैराश्य, किंवा उलटपक्षी आनंद, समाधान, आत्मविश्वास यांसारख्या भावना या प्रत्यक्षात शरीराच्या रोगप्रतिकारक क्षमतेवर प्रभाव टाकतात (Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).

1. मानसिक ताण आणि प्रतिकारशक्ती

जेव्हा एखादी व्यक्ती मानसिक तणावाचा अनुभव घेते, तेव्हा मेंदूतील हायपोथॅलेमस-पिट्यूटरी-अ‍ॅड्रेनल (HPA) ऍक्सिस सक्रिय होते. यामुळे कॉर्टिसोल हा तणाव-संप्रेरक (stress hormone) स्त्रवतो. सुरुवातीस, कॉर्टिसोल शरीराला "लढा की पळा" (fight-or-flight) अशा प्रतिक्रियेसाठी सज्ज करतो. परंतु जर हा तणाव दीर्घकाळ टिकला, तर कॉर्टिसोलचे वाढलेले प्रमाण प्रतिकारशक्ती दडपते. हे संप्रेरक रोगप्रतिकारक पेशींवर (T-cells, Natural Killer cells) दडपण टाकते, ज्यामुळे त्यांची कार्यक्षमता कमी होते (Glaser & Kiecolt-Glaser, 2005).

यामुळे, मानसिक ताणातून प्रत्यक्षात सर्दी, ताप, जखमा उशिरा बऱ्या होणे, किंवा वारंवार होणारे संसर्गजन्य विकार हे दिसून येतात. एका प्रसिद्ध संशोधनात असे दिसून आले आहे की, सतत तणावग्रस्त असलेल्या व्यक्तींमध्ये रायनोव्हायरस (cold virus) सारख्या सामान्य विषाणूंविरुद्ध शरीराचा प्रतिसाद कमकुवत होतो (Cohen et al., 1991). त्यामुळे मानसिक ताण केवळ भावनिक पातळीवर त्रासदायक नसून, तो प्रत्यक्षात शारीरिक रोगप्रवृत्ती वाढवतो.

2. भावनिक स्थिती आणि रोगप्रतिकारशक्ती

जसे नकारात्मक भावना प्रतिकारशक्तीवर दडपण आणतात, तसेच सकारात्मक भावना प्रतिकारशक्तीला चालना देतात. जेव्हा व्यक्ती आनंदी असते, प्रेमाचा अनुभव घेते, किंवा समाधानाची भावना निर्माण होते, तेव्हा मेंदूमध्ये डोपामीन, ऑक्सिटोसिन, एंडॉर्फिन्स आणि सेरोटोनिन यांसारख्या "फील-गुड" न्यूरोकेमिकल्सचा स्राव होतो (Panksepp, 1998). हे रसायने फक्त मानसिक आरोग्य सुधारत नाहीत, तर शरीरातील रोगप्रतिकारक पेशींना सक्रिय ठेवण्याचे कार्य करतात.

उदाहरणार्थ, डोपामीन हे केवळ आनंदाची भावना देणारे रसायन नसून, ते Natural Killer cells आणि macrophages यांचं कार्यही सुधारते (Ben-Shaul et al., 1995). ऑक्सिटोसिन हा संप्रेरक केवळ सामाजिक बंध वाढवतो असे नव्हे, तर तो inflammatory cytokines कमी करून शरीरातील जळजळीसंबंधी प्रतिक्रिया नियंत्रित करतो (Heinrichs et al., 2003).

ध्यान, योग, सकारात्मक संवाद, समाजस्नेह, मैत्री, कृतज्ञता हे घटक या सकारात्मक भावना वाढवतात. विशेषतः Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) तंत्रांनी प्रतिकारशक्ती सुधारते, असा निष्कर्ष विविध प्रयोगांमधून सिद्ध झाला आहे (Davidson et al., 2003). याचा अर्थ असा की, भावनिक आरोग्य आणि सामाजिक सहकार्य या फक्त मानसिक समाधानासाठी नव्हे, तर प्रत्यक्षात शरीराच्या संरक्षण यंत्रणेच्या बळकटीकरणासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी हे सांगते की शरीर आणि मन यांचा परस्परसंबंध हा केवळ गूढ किंवा तात्त्विक नाही, तर शास्त्रीय आणि जैविक पातळीवर ठोस पुराव्यांवर आधारलेला आहे. मानसिक तणाव रोगप्रतिकारक शक्ती कमी करतो, तर सकारात्मक भावना आणि स्नेहाचे अनुभव शरीराला रोगांपासून वाचवण्यासाठी आवश्यक असलेले रसायने निर्माण करतात. म्हणून, एक सशक्त प्रतिकारशक्ती ठेवण्यासाठी केवळ अन्न व व्यायाम पुरेसे नाही, तर मानसिक स्वास्थ्याचाही तेवढाच विचार केला पाहिजे.

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजीचा उपयोग

1. कर्करोग (Cancer) आणि सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी

कर्करोगाच्या उपचार प्रक्रियेत रुग्णाचे मानसिक आरोग्य, तणाव व्यवस्थापन, सामाजिक आधार आणि भावनिक समतोल यांचा रोगप्रतिकारक शक्तीवर सकारात्मक परिणाम होतो, हे अनेक PNI संशोधनांमधून स्पष्ट झाले आहे. कर्करोगाच्या रुग्णांमध्ये दीर्घकाळ उपचारांचा सामना करताना immunosuppression (प्रतिबंधित रोगप्रतिकारक प्रतिसाद) सामान्यपणे दिसून येतो, विशेषतः जर रुग्ण मानसिकदृष्ट्या तणावग्रस्त असेल. मानसिक तणावामुळे शरीरातील कॉर्टिसोल हार्मोनचे प्रमाण वाढते, जे नैसर्गिक किलर (NK) पेशींचे कार्यक्षमता कमी करते आणि या पेशी कर्करोगाच्या पेशी ओळखून त्यांचा नाश करण्याचे काम करतात (Andersen et al., 1998).

म्हणूनच, सकारात्मक मानसिक आरोग्य असलेले रुग्ण कर्करोगाशी चांगल्या प्रकारे लढा देतात, हे निष्कर्ष एका मोठ्या प्रमाणावर चालवलेल्या Psycho-Oncology अभ्यासातून समोर आले आहे. या दृष्टिकोनातून, मानसशास्त्रीय हस्तक्षेप (जसे की CBT, MBSR), गटचर्चा (support groups), आणि ध्यान-धारणा यांचा वापर थेरपीसोबत केला जातो, ज्यामुळे भावनिक आरोग्य सुधारते आणि प्रतिकारशक्तीलाही चालना मिळते (Spiegel et al., 1989). काही अभ्यासांनुसार, गटचर्चांमध्ये सहभागी झालेल्या कर्करोगाच्या रुग्णांचे जीवनमान (quality of life) आणि दीर्घायुष्यता इतर रुग्णांपेक्षा अधिक दिसून आली आहे.

2. स्वयंप्रतिकारक विकार (Autoimmune Diseases) आणि PNI

स्वयंप्रतिकारक विकारांमध्ये (जसे की Rheumatoid Arthritis, Lupus, Psoriasis) रोगप्रतिकारक यंत्रणा आपल्या शरीराच्या निरोगी पेशींवर आक्रमण करते. या आजारांचा मेंदू व मानसिक आरोग्याशी फार जवळचा संबंध आहे. संशोधनातून असे लक्षात आले आहे की दीर्घकालीन मानसिक तणाव, चिंता, आणि नैराश्य या स्थितींमुळे inflammatory cytokines (उदा., IL-6, TNF-α) चे स्रवण वाढते, जे या रोगांच्या तीव्रतेला गती देतात (Kiecolt-Glaser et al., 2002).

यामध्ये सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी महत्त्वाची भूमिका बजावते कारण PNI च्या चौकटीत तणाव कमी करणाऱ्या पद्धती, उदा. प्राणायाम, योग, CBT, मनःशांतीचे प्रशिक्षण यांचा समावेश केला जातो. या पद्धती केवळ मानसिक आरोग्य सुधारण्यात मदत करत नाहीत, तर औषधोपचारांसोबत वापरल्यास सूज कमी करणे, वेदना कमी करणे, आणि रुग्णाचा एकूण कल्याण (well-being) वाढवणे शक्य होते (Zautra et al., 2008). हे समांतर उपचार म्हणून कार्य करत असून औषधोपचारांची कार्यक्षमता वाढवतात.

3. संसर्गजन्य रोग (Infectious Diseases) आणि मानसिक ताण

मानसिक तणावाच्या दीर्घकालीन अवस्थेत असलेल्या व्यक्तींमध्ये संसर्गजन्य आजार होण्याची शक्यता जास्त असते. याचे मुख्य कारण म्हणजे तणावामुळे रोगप्रतिकारक यंत्रणेचा प्रतिसाद दाबला जातो आणि शरीराचा संसर्गजन्य घटकांशी लढण्याचा नैसर्गिक क्षमतेवर परिणाम होतो. संशोधनानुसार, सततच्या मानसिक तणावामुळे lymphocytes आणि natural killer cells ची कार्यक्षमता कमी होते, ज्यामुळे सर्दी, फ्लू, आणि इतर व्हायरल संसर्ग अधिक वेळ टिकतात किंवा अधिक तीव्र स्वरूपात दिसतात (Cohen et al., 1991).

     एका प्रसिद्ध दीर्घकालीन अभ्यासात असे आढळून आले की जे विद्यार्थी परीक्षेच्या काळात उच्च तणावात होते, त्यांच्यात सर्दीचा संसर्ग होण्याची शक्यता इतरांपेक्षा जास्त होती हे psychoneuroimmunological दृष्टीने सिद्ध झाले आहे. यामध्ये शरीरात immunoglobulin A चे प्रमाण कमी झाले होते, जे सामान्यतः श्वसन संसर्गापासून शरीराचे संरक्षण करते. म्हणूनच, ताण-तणाव व्यवस्थापन, पुरेशी झोप, नियमित व्यायाम आणि भावनिक समर्थन यांसारख्या जीवनशैलीतील सुधारणांनी या संसर्गजन्य रोगांपासून संरक्षण मिळवता येते (Glaser & Kiecolt-Glaser, 2005).

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजीचा भारतीय संदर्भ: तत्त्वज्ञान आणि विज्ञान यामधील समन्वय

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी (PNI) ही संकल्पना जरी पाश्चात्त्य वैज्ञानिक परंपरेतून उदयास आली असली, तरी तिच्या मुळाशी असलेली मन-शरीर-संवाद ही संकल्पना भारतीय तत्त्वज्ञानात हजारो वर्षांपासून अधोरेखित होत आलेली आहे. भारतीय आरोग्यदृष्टीकोन ही मूलतः एकात्मिक (holistic) आहे; जिथे शरीर, मन आणि आत्मा या तिघांचे संतुलन हे आरोग्याचे मूळ मानले जाते.

भारतीय ग्रंथांत असे स्पष्टपणे नमूद आहे की, "मनःप्रसादे सर्वरोगनां निवृत्तिः" म्हणजे मन प्रसन्न, समाधानी, शांत असेल तर शरीरात उत्पन्न होणारे रोग आपोआप दूर होतात. या वचनामध्ये मन:स्थितीचा शारीरिक आरोग्यावर होणारा प्रभाव स्पष्ट केला आहे. हाच विचार सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजीच्या मुख्य गाभ्याशी सुसंगत आहे, जिथे भावनिक व मानसिक स्थिती रोगप्रतिकारक यंत्रणेवर प्रभाव टाकते, हे विज्ञानाच्या माध्यमातून सिद्ध करण्यात आले आहे (Ader & Cohen, 1975; Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).     

भारतीय आयुर्वेदशास्त्रात ‘त्रिदोष’ सिद्धांत मांडलेला आहे; वात, पित्त आणि कफ या तीन दोषांचे संतुलन हे आरोग्याचे मूळ मानले जाते. हे संतुलन राखण्यासाठी आयुर्वेद ध्यान, प्राणायाम, आहार, योग्य दिनचर्या आणि मानसिक समाधान यावर भर देतो. उदाहरणार्थ, सत्त्वगुणी मानसिकता म्हणजे शुद्ध विचार, संयमित भावना, आणि समाधानकारक जीवनशैली ही प्रतिकारशक्ती वृद्धिंगत करते, असा आयुर्वेदीय विश्वास आहे. चरक संहिता आणि सुश्रुत संहिता यांमध्येही मानसिक ताणामुळे शरीरात रोग उत्पन्न होतो, असा उल्लेख आढळतो (Sharma & Dash, 2001).

योगशास्त्र देखील मन, शरीर आणि श्वास या तिन्हींचे परस्परसंबंध समजून घेण्यास मदत करते. योगाच्या अष्टांग (यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधी) घटकांद्वारे एक सशक्त, संतुलित आणि शांत मानसिकता विकसित केली जाते. विशेषतः प्राणायाम आणि ध्यान या पद्धती विज्ञानाने सुद्धा प्रभावी ठरवल्या आहेत. Heart Rate Variability (HRV), cortisol levels, आणि cytokine balance यावर ध्यानाचा सकारात्मक प्रभाव असल्याचे अनेक भारतीय व जागतिक संशोधनात दिसून आले आहे (Gupta et al., 2006; Streeter et al., 2012).

भारतामधील अनेक आयुर्वेदीय आणि योग आधारित पुनर्वसन केंद्रांमध्ये मानसिक ताण, नैराश्य, किंवा दीर्घकालीन आजारांवर उपचार करताना PNI तत्त्वांचा अप्रत्यक्ष वापर केला जातो उदा., योग + आयुर्वेद + मनोचिकित्सा यांचा समन्वय. ‘माइंड-बॉडी मेडिसिन’ ही संकल्पना भारतीय परंपरेत नवीन नाही, तर तीच पुनः नव्याने वैज्ञानिक भाषेत मांडली जात आहे.

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजीच्या संदर्भात भारतीय तत्त्वज्ञानाने दिलेला रोगनिवारणामध्ये मनाचा सहभाग हा विचार आज जागतिक संशोधनात स्वीकारला जात आहे. त्यामुळे, सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी ही भारतासाठी कोणती नवी संकल्पना नाही, तर तिचे शास्त्रीय अधिष्ठान आणि वैज्ञानिक प्रयोग आज तिचे पुनर्मूल्यांकन करत आहेत.

समारोप:

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी (PNI) या आंतरशाखीय विज्ञानाने आपणास हे ठामपणे सांगितले आहे की मन, मेंदू, आणि शरीर यांच्यातील संवाद हे एक भौतिक, जैविक आणि वैज्ञानिक सत्य आहे. मानसिक तणाव किंवा भावनिक असमतोल केवळ मानसिक आरोग्यावरच परिणाम करत नाही, तर तो आपल्या प्रतिकारशक्तीलाही कमकुवत करतो. त्याचप्रमाणे, सकारात्मक भावना, सामाजिक आधार, आणि मानसिक समतोल हे प्रतिकारशक्तीला बळकटी देणारे घटक ठरतात.

आजच्या काळात आरोग्य या संकल्पनेचा अर्थ केवळ "रोगमुक्त शरीर" एवढाच मर्यादित न राहता, "संपूर्ण शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक कल्याण" असा व्यापक होत चालला आहे. म्हणूनच, सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजीचा विचार हा आरोग्य धोरणांमध्ये, शैक्षणिक अभ्यासक्रमांमध्ये, तसेच वैयक्तिक जीवनशैलीमध्ये देखील अंतर्भूत करणे काळाची गरज आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Ader, R., & Cohen, N. (1975). Behaviorally conditioned immunosuppression. Psychosomatic Medicine, 37(4), 333–340.

Andersen, B. L., et al. (1998). Psychologic intervention improves survival for breast cancer patients: A randomized clinical trial. Cancer, 82(1), 168-176.

Ben-Shaul, Y., et al. (1995). Dopamine modulates immune cell activity. Brain, Behavior, and Immunity, 9(1), 36–43.

Cohen, S., Tyrrell, D. A. J., & Smith, A. P. (1991). Psychological stress and susceptibility to the common cold. New England Journal of Medicine, 325(9), 606–612.

Davidson, R. J., et al. (2003). Alterations in brain and immune function produced by mindfulness meditation. Psychosomatic Medicine, 65(4), 564–570.

Glaser, R., & Kiecolt-Glaser, J. K. (2005). Stress-induced immune dysfunction: implications for health. Nature Reviews Immunology, 5(3), 243–251.

Gupta, N., Khera, S., Vempati, R. P., Sharma, R., & Bijlani, R. L. (2006). Effect of yoga-based lifestyle intervention on state and trait anxiety. Indian Journal of Physiology and Pharmacology, 50(1), 41–47.

Heinrichs, M., Baumgartner, T., Kirschbaum, C., & Ehlert, U. (2003). Social support and oxytocin interact to suppress cortisol and subjective responses to psychosocial stress. Biological Psychiatry, 54(12), 1389–1398.

Kiecolt-Glaser, J. K., & Glaser, R. (2002). Depression and immune function: Central pathways to morbidity and mortality. Journal of Psychosomatic Research, 53(4), 873–876.

Kiecolt-Glaser, J. K., McGuire, L., Robles, T. F., & Glaser, R. (2002). Emotions, morbidity, and mortality: New perspectives from psychoneuroimmunology. Annual Review of Psychology, 53, 83–107.

Panksepp, J. (1998). Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions. Oxford University Press.

Sapolsky, R. M. (2004). Why Zebras Don't Get Ulcers. Holt Paperbacks.

Segerstrom, S. C., & Miller, G. E. (2004). Psychological stress and the human immune system: A meta-analytic study of 30 years of inquiry. Psychological Bulletin, 130(4), 601–630.

Sharma, R.K., & Dash, B. (2001). Charaka Samhita: Text with English Translation and Critical Exposition Based on Cakrapani Datta's Ayurveda Dipika (Vols. 1–3). Chowkhamba Sanskrit Series.

Spiegel, D., Bloom, J. R., Kraemer, H. C., & Gottheil, E. (1989). Effect of psychosocial treatment on survival of patients with metastatic breast cancer. The Lancet, 334(8668), 888–891.

Streeter, C. C., Gerbarg, P. L., Saper, R. B., Ciraulo, D. A., & Brown, R. P. (2012). Effects of yoga on the autonomic nervous system, gamma-aminobutyric-acid, and allostasis in epilepsy, depression, and post-traumatic stress disorder. Medical Hypotheses, 78(5), 571–579.

Zautra, A. J., et al. (2008). Mindfulness, cognitive behavior therapy, and chronic pain: The role of emotional regulation. Journal of Psychosomatic Research, 64(5), 541–550.