Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

 

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

माणूस हा केवळ जगण्यासाठी जगत नाही, तर त्याला आपल्या अस्तित्वाचा अर्थ शोधण्याची आणि स्वतःच्या क्षमतेच्या सर्वोच्च शिखरावर पोहोचण्याची एक अंतर्निहित प्रेरणा असते. ही प्रेरणा केवळ भौतिक गरजा पूर्ण करण्यापुरती मर्यादित नसते, तर ती अधिक खोल, आत्मिक आणि बौद्धिक स्तरावर कार्यरत असते. मानवाच्या या मूलभूत प्रेरणेला मानसशास्त्रीय भाषेत self-actualization (स्वतःच्या क्षमतेचा सर्वोच्च वापर) असे म्हटले जाते. ही संकल्पना अब्राहम मॅस्लो या सुप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञाने 1950-60च्या दशकात मांडली होती, जिथे त्याने सांगितले की प्रत्येक माणसामध्ये एक अशी प्रवृत्ती असते की जी त्याला स्वतःच्या शक्यतांपर्यंत पोहोचण्यास प्रवृत्त करते (Maslow, 1968).

Scott Barry Kaufman या आधुनिक मानसशास्त्रज्ञाने त्याच संकल्पनेला एक वैज्ञानिक आणि समकालीन आधार देत, Transcend: The New Science of Self-Actualization हे पुस्तक 2020 मध्ये प्रकाशित केलं. हे पुस्तक म्हणजे केवळ मॅस्लोच्या मूळ संकल्पनेचा पुनरुच्चार नसून, तिचं आधुनिक मानसशास्त्रीय आणि न्यूरोसायन्सच्या दृष्टीकोनातून केलेलं विश्लेषण आहे. Kaufman यांचा हेतू केवळ एका प्राचीन मानसशास्त्रीय मॉडेलचा विचार करणे नाही, तर त्या संकल्पनेला नव्या संशोधनांच्या आधारावर विस्तार देणे आणि ती आजच्या गतिमान आणि गुंतागुंतीच्या जगात कशी लागू होते, हे दाखवणे आहे.

          Kaufman असं म्हणतो की self-actualization ही कोणत्याही व्यक्तीच्या आयुष्यात "शेवटचा टप्पा" नसून, ती एक प्रवास आहे, एक सतत चालणारी अंतर्मुख वाटचाल, जी स्व-समज, सामाजिक संबंध, सर्जनशीलता आणि स्व-समाधान यांचा समतोल साधते. Kaufman चं Transcend हे पुस्तक हे दाखवून देतं की, आजच्या यांत्रिक आणि वेगवान जगातही, व्यक्ती आपल्या आत्मिक उत्क्रांतीच्या दिशेने चालू शकते, जर तिच्याकडे योग्य अंतःप्रेरणा, समज आणि सामाजिक आधार असेल (Kaufman, 2020; Seligman, 2011).

या पुस्तकात Kaufman मॅस्लोच्या "Hierarchy of Needs" या प्रसिद्ध अधिश्रेणी मॉडेलची पुनर्रचना करून, एक नवीन, संशोधनावर आधारित, आणि परस्परावलंबी मॉडेल मांडतो; जिथे सुरक्षा (security), संबंध (Connection) आणि वाढ (Growth) या तीन मुख्य प्रणाली एका नौकेच्या प्रतिमेतून समजावून सांगितल्या आहेत. यामुळे Transcend हे पुस्तक मानवी उत्क्रांतीचा एक नवा वैज्ञानिक आणि अनुभवाधिष्ठित दृष्टिकोन समोर ठेवतं, ज्यामध्ये पारंपरिक मानसशास्त्र, न्यूरोसायन्स, सकारात्मक मानसशास्त्र, आणि स्व-समर्पणाच्या आध्यात्मिक अनुभवांचा संगम आहे.

ट्रान्ससेंड मॉडेल: तीन मूलभूत प्रणाली

Kaufman यांनी “Transcend” (2020) या पुस्तकात आत्मसिद्धतेकडे (self-actualization) जाण्याचा मार्ग तीन प्रमुख प्रणालींमध्ये विभागून स्पष्ट केला आहे: सुरक्षा (Security), संबंध (Connection) आणि वाढ (Growth). या तीनही प्रणाली एकमेकांशी परस्परावलंबी असून, व्यक्तीच्या विकासात त्यांचा समतोल अत्यावश्यक आहे. Kaufman यांच्या मते, माणूस आत्मसिद्धतेच्या दिशेने वाटचाल करू शकतो, जेव्हा त्याच्या आयुष्यात ही तीन प्रणाली स्थिर आणि सक्रिय असतात (Kaufman, 2020).

अ. सुरक्षा (Security)

सुरक्षा ही कोणत्याही व्यक्तीच्या भावनिक, मानसिक आणि सामाजिक आरोग्याचा मूलाधार असते. Kaufman च्या मते, ही प्रणाली व्यक्तीला जीवनातील अनिश्चितता, अस्थिरता आणि धोके यांच्याशी सामना करण्यासाठी आधार देते. सुरक्षा ही केवळ शारीरिक संरक्षणापुरती मर्यादित नसून, ती मानसशास्त्रीय स्थैर्य, आत्मविश्वास, आणि आंतरिक शांतीचा अनुभव प्रदान करते (Kaufman, 2020).

मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, सुरक्षिततेचे महत्त्व विशेषतः attachment theory मध्ये मांडले गेले आहे. Bowlby (1969) च्या मते, बालपणात पालकांशी असणारे सुरक्षित किंवा असुरक्षित जडणघडण नंतरच्या आयुष्यातील आत्मविश्वास, नातेसंबंध, आणि तणाव व्यवस्थापनावर प्रभाव टाकते. सुरक्षित संलग्नता (secure attachment) असणाऱ्या व्यक्ती स्वतःला सुरक्षित वाटते आणि ती नव्या अनुभवांना सामोरे जाण्यास अधिक तत्पर असते. दुसरीकडे, trauma theory नुसार (van der Kolk, 2014), बालपणीचा किंवा आयुष्यातील मानसिक आघात व्यक्तीच्या न्यूरोलॉजिकल सुरक्षा प्रणालीला असंतुलित करतो, ज्यामुळे तिला सतत भीती, शंका किंवा अस्थैर्य जाणवत राहतं.

Kaufman या पार्श्वभूमीवर "neurobiological safety" या संकल्पनेचा उल्लेख करतो. Stephen Porges च्या Polyvagal Theory (2011) नुसार, माणसाच्या नर्व्हस सिस्टीममध्ये ventral vagal complex ही शाखा सामाजिक संवाद आणि सुरक्षिततेची भावना नियंत्रित करते. Kaufman असं नमूद करतो की व्यक्तीला जेव्हा पर्यावरण, नातेसंबंध आणि स्वतःच्या शरीरातून सुरक्षिततेचा संदेश मिळतो, तेव्हाच ती व्यक्ती आत्मसिद्धतेकडे जाण्याचा आत्मविश्वास बाळगू शकते.

ब. संबंध (Connection)

माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे हे जरी सामान्य वाक्य असलं, तरी Kaufman च्या मते, आत्मसिद्धतेकडे वाटचाल करताना "deep mutual connection" ही अनिवार्य गरज आहे. ही प्रणाली इतर व्यक्तींशी प्रामाणिक, समर्पित आणि समजूतदार संबंध निर्माण करण्यास प्रोत्साहित करते. त्यात आत्मसन्मान, विश्वास, करुणा, आणि दुसऱ्याला ऐकण्याची तयारी ही घटकं समाविष्ट असतात (Kaufman, 2020).

संबंध हे सामाजिक मानसशास्त्राच्या दृष्टीने belongingness या संकल्पनेशी जोडले जातात. Baumeister & Leary (1995) यांच्या मते, प्रत्येक माणसामध्ये एक "need to belong" असते. म्हणजेच, तो स्वतःला कुठल्यातरी सामाजिक गटाचा भाग मानावा अशी तीव्र गरज असते. जेव्हा एखादी व्यक्ती या गरजेत अपयशी ठरते, तेव्हा तिच्या मानसिक आरोग्यावर त्याचे नकारात्मक परिणाम होतात.

यासोबतच, interpersonal trust ही संकल्पना म्हणजे दोन व्यक्तींमधील विश्वासाचा स्तर. Erik Erikson (1950) च्या psychosocial development theory नुसार, आयुष्याच्या सुरुवातीला "trust vs. mistrust" ही टप्पा पार करणे अत्यंत महत्त्वाचं असतं. Kaufman च्या मते, जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला इतरांशी संबंध ठेवताना सुरक्षितता आणि विश्वास यांचा अनुभव येतो, तेव्हाच ती खोल संबंध निर्माण करू शकते आणि विकासाच्या पुढील पायऱ्या चढू शकते.

क. वाढ (Growth)

"Growth" ही Kaufman च्या मॉडेलमधील ती प्रणाली आहे, जिला तो प्रेरणा आणि आत्मसिद्धतेची दिशा मानतो. ही प्रणाली व्यक्तीच्या आत असलेल्या संभाव्य क्षमतेला व्यक्त करण्यासाठी आवश्यक आहे. Kaufman च्या मते, व्यक्ती जेव्हा सुरक्षितता आणि संबंध या दोन मूलभूत प्रणालींमध्ये संतुलन साधते, तेव्हा ती आपल्या उत्क्रांतीची ऊर्जा "वाढ" या प्रणालीत वळवू शकते (Kaufman, 2020).

वाढ म्हणजे केवळ शैक्षणिक किंवा आर्थिक प्रगती नव्हे, तर ती सर्जनशीलता, धाडस, जिज्ञासा, आत्मनिरीक्षण, आणि स्व-ज्ञान यांचा समावेश असलेली अंतर्गत वृत्ती आहे. Positive Psychology च्या क्षेत्रात हे "growth mindset" (Dweck, 2006) म्हणून ओळखले जाते. म्हणजेच माणसास आपल्या क्षमतेत वाढ करणे शक्य आहे, हे मानतो आणि अडचणींना संधी म्हणून घेतो.

Kaufman विशेषतः curiosity (जिज्ञासा) आणि exploration या घटकांवर भर देतो. त्याच्या संशोधनानुसार (Kaufman, 2011), ज्या व्यक्तींमध्ये सर्जनशीलतेचा, नव्या गोष्टी शिकण्याचा आणि आत्मनिरीक्षणाचा कल असतो, त्या व्यक्ती अनेक अडचणींनाही सकारात्मक दृष्टीने स्वीकारतात. त्याच्या मते, वाढ ही एक "self-transcending process" आहे, म्हणजेच केवळ स्वतःसाठी नव्हे, तर इतरांच्या कल्याणासाठी स्वतःला विस्तृत करणे.

Kaufman यांचे ‘नौका मॉडेल’: नवीन Self-Actualization मॉडेल

Kaufman ने आपल्या Transcend या पुस्तकात आत्मसिद्धतेच्या संकल्पनेवर एक अभिनव आणि रूपकात्मक दृष्टिकोन मांडला आहे. अब्राहम मॅस्लो यांच्या पारंपरिक Hierarchy of Needs म्हणजेच गरजांचे अधिश्रेणी मॉडेल ही एक स्थिर आणि पायरीसारखी संकल्पना होती. मॅस्लोच्या मते, व्यक्तीला आत्मसिद्धता प्राप्त करण्यासाठी आधी मूलभूत गरजा, सुरक्षितता, सामाजिक संबंध, स्व-सन्मान अशा टप्प्यांमधून वर जावं लागतं (Maslow, 1943). परंतु Kaufman यांना हा दृष्टिकोन थोडासा कृत्रिम आणि अवास्तव वाटतो, कारण वास्तविक जीवन हे अराजक, लहरी आणि बदलत्या प्रवाहाचे असते. यामुळेच Kaufman ने एक नाविन्यपूर्ण "boat metaphor" वापरून आत्मसिद्धतेचं एक गतिशील, सजीव आणि अनुभवप्रधान मॉडेल मांडलं आहे. त्यानुसार, प्रत्येक व्यक्ती हे एक समुद्रावरून प्रवास करणारे नौकेसारखे आहे. या रूपकात, जीवनाच्या मार्गक्रमणाचे विविध भाग विशिष्ट मानसशास्त्रीय घटकांशी संबंधित आहेत.

1. नौका (Boat) = ‘Ego-Self’ / ‘स्व-भाव’

या रूपकात संपूर्ण नौका ही व्यक्तीच्या ego-self म्हणजेच ‘स्व’ किंवा ‘अहम’ चे प्रतिक आहे. हे ‘स्व’ म्हणजे आपली स्वतःची ओळख, पूर्वानुभवांचा संच, आणि आपण स्वतःला कसे पाहतो याचे प्रतिबिंब. Kaufman साठी आत्मसिद्धतेकडे प्रवास म्हणजे या नौकेचा सागरात प्रवास करणे, पण हा प्रवास केवळ गंतव्याकडे जाणारा नसतो, तर तो एक सततचा विकसित होणारा अनुभव असतो. 'Self' ही संकल्पना Rogerian मानसशास्त्रातील self-concept शी संबंधित आहे (Rogers, 1961), जिथे व्यक्तिमत्वाचे केंद्र म्हणजे स्वतःची ओळख आणि त्याचे विकसित होणे.

2. बोटचं शरीर (Hull) = सुरक्षा (Security)

नौकेचे शरीर म्हणजे तिचे तळ व संरक्षक भाग, जे तिला पाण्यात टिकवून ठेवते. हे शरीर security या गरजांचं प्रतीक आहे. यामध्ये शारीरिक सुरक्षा, भावनिक स्थैर्य, आर्थिक आधार, मानसिक आरोग्य, आणि सामाजिक स्वीकृती यांचा समावेश होतो. मॅस्लोने देखील यावर भर दिला होता की व्यक्तीला काहीही साध्य करण्याआधी मूलभूत सुरक्षा आवश्यक असते (Maslow, 1954). Kaufman च्या दृष्टिकोनात, सुरक्षितता म्हणजे फक्त धोक्यांपासून संरक्षण नव्हे, तर जीवनात अस्थिरतेमध्येही स्थिरता टिकवण्याची क्षमता.

सुरक्षितता ही केवळ बाह्य गरज नसून ती attachment theory (Bowlby, 1969) शी संबंधित आहे, जिथे लहानपणीचा भावनिक आधार संपूर्ण जीवनावर परिणाम करतो. सुरक्षिततेचा अभाव असेल तर व्यक्ती स्वतःला उघडपणे व्यक्त करू शकत नाही, आणि आत्मसिद्धतेकडे वाटचाल करणे कठीण होते.

3. पाल/ शीड (Sail) = वाढ / विकास (Growth)

नौकेचा पाल हा तिचा गतिशील भाग आहे, जो ती कोणत्या दिशेने आणि किती वेगाने जाते हे ठरवतो. हा पाल growth, म्हणजे मानसिक, बौद्धिक, भावनिक व आध्यात्मिक विकासाचे प्रतीक आहे. Kaufman च्या म्हणण्यानुसार, वाढ म्हणजे फक्त यशस्वी होणे नव्हे, तर आत्मपरीक्षण, जिज्ञासा, सर्जनशीलता, आणि अस्थिरतेला सामोरे जाण्याची तयारी होय (Kaufman, 2020).

पाल जितका मजबूत आणि लवचिक असेल, तितकी व्यक्ती सागराच्या लहरींना सामोरे जात अधिक विकसित होऊ शकते. यातून मॅस्लोच्या "growth needs" किंवा "B-needs" ची पुनर्मांडणी होते, जिथे व्यक्तीचा उद्देश केवळ कमीपणाची भरपाई करणे नसून जीवनात सर्जनशीलतेचा आणि अर्थपूर्णतेचा शोध घेणे असतो (Maslow, 1968).

4. सागर (Ocean) = अनिश्चित जीवन

सागर म्हणजे अनिश्चितता, बदल, अनियंत्रण आणि संभाव्य धोके या सर्वांचा संगम आहे. ही अनिश्चितता म्हणजेच Kaufman साठी real life. त्याच्या मते, जीवन हे सहसा एका सरळ रेषेत चालत नाही. ते लहरी, कधी सुसाट, तर कधी थांबवणारे, कधी दिशाभूल करणारे असते. आपण या सागरात control नव्हे, तर adaptation आणि resilience या तत्त्वांवर अवलंबून असतो. Kaufman सांगतो की आपण सागरावर नियंत्रण ठेवू शकत नाही, पण आपली नौका किती सक्षम आहे हे आपण ठरवू शकतो. हे विचार Viktor Frankl च्या "response to suffering" या दृष्टिकोनाशी मिळतेजुळते आहेत (Frankl, 1946).

5. ट्रान्ससेंड करणे (Transcend) = भूतकाळाच्या मर्यादा ओलांडून पुढे जाणे

या प्रवासाचा अंतिम हेतू म्हणजे Transcendence स्वतःच्या मर्यादा ओलांडून अस्तित्वाच्या एका उच्च स्तराकडे वाटचाल करणे. Kaufman साठी Transcend म्हणजे केवळ ध्येय प्राप्त करणे नव्हे, तर 'स्व' चे सीमारेषा विसरून व्यापकपणे जगताशी एकरूप होणे. हे मॅस्लोच्या "peak experiences" (Maslow, 1964) संकल्पनेशी संबंधित आहे, जिथे व्यक्ती आपली 'स्व' ची भावना विसरून एका व्यापक, आध्यात्मिक, किंवा सौंदर्यपूर्ण अनुभवात विलीन होते.

हे transcendence मॉडेल व्यक्तीला असे सांगते की आत्मसिद्धता ही अंतिम थांबा नसून एक प्रक्रिया आहे, जी सुरक्षिततेच्या आधारावर सुरू होते, संबंधांच्या मदतीने वाढते आणि अनिश्चिततेतून जात आत्मबोधाच्या दिशेने जाते.

Kaufman यांचे नौका मॉडेल हे आत्मसिद्धतेकडे जाण्याच्या मार्गासाठी एक अत्यंत मानवी, दैनंदिन आणि भावनिकदृष्ट्या समजण्यासारखे रूपक आहे. हे मॉडेल जीवनातील वास्तवाच्या अनिश्चिततेला सामोरे जात एक सर्जनशील, जिज्ञासू, आणि आत्मदर्शी व्यक्तिमत्व घडवण्यासाठी मार्गदर्शक ठरते. मॅस्लोच्या तत्त्वज्ञानाचा सखोल अभ्यास करत Kaufman ने आधुनिक मानसशास्त्राच्या आणि न्यूरोसायन्सच्या आधारे हे मॉडेल विकसित केलं आहे, जे transcendence या प्रवासाला एक नवा, सजीव, आणि रूपकात्मक अर्थ देतं.

स्वतःला ओळखण्याचे (Self-Actualization) 10 मूलभूत गुण

Kaufman आपल्या Transcend या पुस्तकात "Transcenders" किंवा जे लोक आपल्या जीवनाची उच्चतम क्षमता गाठलेले असतात, त्यांच्यात काही ठराविक गुण आढळतात. हे गुण त्यांच्या व्यक्तिगत, मानसिक आणि भावनिक वाढीसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतात. Kaufman च्या मते, स्वतःला ओळखण्याचा आणि वास्तविक साध्यतेची वाटचाल करणाऱ्यांमध्ये खालील दहा गुण आढळतात, जे व्यक्तीला आत्मसिद्धतेच्या प्रक्रियेत मदत करतात.

• Purpose (ध्येय): Kaufman सांगतो की, Transcenders यांच्यात एक स्पष्ट आणि प्रगल्भ ध्येय असते. त्यांचा जीवनाच्या प्रत्येक कार्यामध्ये एक निश्चित उद्देश्य आणि गती असते. ध्येय ही केवळ यशस्वीतेची परिभाषा नाही, तर जीवनाचा एक अर्थ असतो. त्यांचे उद्दिष्ट इतरांसोबत किंवा समाजाशी संबंधित असू शकतात. त्यांचे जीवन जगण्याचे कारण नेहमीच स्पष्ट असते, ज्यामुळे ते ध्येयासाठी सातत्याने आणि धाडसाने कार्य करतात.
• Authenticity (खऱ्या स्वतःची ओळख): Authenticity म्हणजे, व्यक्ती स्वतःचा असावा आणि इतरांपासून प्रभावित न होऊन, आपली खरी ओळख स्वीकारावी. Kaufman मांडतो की, व्यक्तीला स्वतःच्या भावनांचा, विचारांचा आणि स्वभावाचा स्वीकार असावा लागतो. स्वतःला ओळखून जगणे, जीवनातल्या अनुभवांना प्रामाणिकपणे स्वीकारणे, आणि समाजाच्या दबावापासून मुक्त होणे हे आत्मसिद्धतेसाठी आवश्यक आहे. एक authentic व्यक्ती स्वतःच्या मूल्यांवर, विश्वासांवर, आणि गरजांवर आधारलेली असते.
• Healthy Self-Esteem (संपूर्ण स्व-आदर): संपूर्ण स्व-आदर म्हणजे स्वतःवर विश्वास ठेवणे आणि स्वतःला आदर देणे. Kaufman स्पष्ट करतो की, एक व्यक्ती जेव्हा आपले स्वयंसंमान आणि मूल्य स्वीकारते, तेव्हा ती अधिक आत्मविश्वासाने कार्य करते. स्व-आदर हे आत्मसिद्धतेचे एक महत्त्वपूर्ण अंग आहे, जे व्यक्तीला त्याच्या आयुष्यातील निर्णय, उद्दिष्टे, आणि प्रक्रिया याबद्दल अधिक आत्मविश्वास देतो (Ryan & Deci, 2000).
• Curiosity (जिज्ञासा): जिज्ञासा म्हणजे नवीन गोष्टी शिकण्याची इच्छा आणि अनुभवांना ताजेतवाने स्वीकारण्याची क्षमता. Kaufman त्याला "the craving for knowledge" असे संबोधतो. Transcenders यांच्यात सतत नवीन गोष्टी जाणून घेण्याची इच्छा असते, जे त्यांना त्यांच्या ज्ञान आणि विचारशक्तीमध्ये लक्षणीय वाढ देतात. त्यांच्या बुद्धिमत्तेचा वापर केवळ अंमलात आणण्यासाठी नाही, तर आपल्या विचारांमध्ये आणि दृष्टिकोनामध्ये विविधता आणण्यासाठी होतो.
• Flow Experiences (फ्लो अनुभव): Flow ही एक मानसिक स्थिती आहे ज्यात व्यक्ती पूर्णपणे कार्यात रमलेली असते आणि वेळेचा अंमल सुटतो. Kaufman मते, Transcenders यांच्या आयुष्यात flow experiences अत्यंत महत्त्वपूर्ण असतात. हे अनुभव त्यांच्या मानसिक आणि सर्जनशील कार्यक्षमतेला परिपूर्ण करतात. Flow अनुभव साधताना व्यक्तीला आनंद आणि समाधान मिळते, कारण त्याला त्याच्या कामाशी पूर्ण समर्पण आणि प्रतिबद्धता असते (Csikszentmihalyi, 1990).
• Peak Experiences (Maslow च्या भाषेत अत्युच्च क्षण): Peak experiences म्हणजे ते क्षण जेव्हा व्यक्तीला अत्यंत समाधानी आणि साक्षात्काराची अनुभूती होते. Maslow यांच्या सिद्धांतानुसार, हे क्षण आत्मसिद्धतेच्या उच्चतम टप्प्याशी संबंधित असतात. Kaufman देखील हे मानतो की, Transcenders यांच्या आयुष्यात हे अनुभव असतात जे त्यांना आपल्या जीवनाच्या उद्दिष्टांची सखोल जाणीव देतात. या क्षणांमध्ये ते आत्मविश्वास, प्रेम, आणि जीवनाच्या इतर क्षेत्रांमध्ये सकारात्मकता अनुभवतात.
• Creativity (सर्जनशीलता): सर्जनशीलता केवळ कला किंवा सृजनात्मक क्षेत्रापुरती मर्यादित नाही, ती जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात दिसून येते. Kaufman त्याला "the ability to create new ideas, solutions, or forms" असे वर्णन करतो. Transcenders मध्ये उच्च सर्जनशीलतेची भावना असते, जी त्यांना त्यांच्या कार्यांमध्ये नवीनता आणण्यास, समस्यांचे नवे समाधान शोधण्यास आणि जगाशी आपला संपर्क वेगळ्या दृष्टिकोनातून साधण्यास मदत करते.
• Compassion (दया व करुणा): दया म्हणजे इतरांच्या वेदना समजून घेणे आणि त्यांना मदत करण्याची इच्छा. Kaufman च्या मते, Transcenders हे करुनाशील असतात आणि इतरांच्या भावनिक गरजा समजून त्यांना समर्थन देण्याची तयारी असते. त्यांचा इतरांबद्दलचा दृषटिकोन करुणा आणि आदराने भरलेला असतो. करुणा केवळ समाजासाठी महत्वाची नाही, ती मानसिक शांतीसाठी देखील आवश्यक आहे (Goetz, Keltner, & Simon-Thomas, 2010).
• Moral Intuition (नैतिक अंतर्ज्ञान): Kaufman नोंदवतो की Transcenders च्या नैतिक अंतर्ज्ञानामध्ये तीव्र "moral intuition" असते. या लोकांना इतरांच्या भल्यासाठी निर्णय घेणं सहज असतं. त्यांच्या नैतिक कर्तव्यात एक नैतिक आणि सामाजिकदृष्ट्या योग्य मार्गदर्शन असतो. त्यांच्या कार्यांची प्रेरणा केवळ वैयक्तिक फायद्यापासून नाही, तर एक मोठ्या सामाजिक दृषटिकोनातून असते (Haidt, 2001).
• Transcendence (स्वतःच्या मर्यादेपलीकडची अनुभूती): अखेर, Transcenders हे स्वतःच्या मर्यादांपलीकडे जाण्याच्या अनुभवांची आवड असलेले असतात. ते "self-transcendence" च्या अनुभवाला सामोरे जातात, ज्यात त्यांनी स्वतःला एकत्रित जगाच्या विस्तृततेत पाहायला सुरूवात केली आहे. हे अनुभव त्यांना एकात्मता, समज आणि जागरूकतेची उच्चतम स्थिती अनुभवायला मदत करतात.

ट्रान्ससेंड करणे म्हणजे काय?

Transcend या संकल्पनेचा Kaufman द्वारा केलेला अर्थ पारंपरिक गरजांच्या पूर्तीपलीकडे जातो. यांची मूळ self-actualization ही संकल्पना जरी "व्यक्तिगत क्षमतांचा पुरेपूर विकास" यावर आधारित असली, तरी Kaufman साठी transcend करणे म्हणजे केवळ स्वतःच्या गरजा भागवणे नव्हे, तर स्वतःच्या भीती, अहंकार, मर्यादा, आणि पूर्वग्रह यांच्या पलीकडे जाणे होय (Kaufman, 2020). हे केवळ व्यक्तिगत यश किंवा विकास नव्हे, तर स्वतःला व्यापक जगाशी जोडणे म्हणजेच interconnectedness अनुभवणे आहे.

Kaufman च्या मते, ट्रान्ससेंड करणे म्हणजे आंतरिक शक्तीचा शोध घेणे, स्वतःकडे आत्मपरीक्षणाने पाहणे (introspection), mindfulness साधणे, जीवनातील अपूर्णतेचा स्वीकार करणे (acceptance), आणि एक अर्थपूर्ण, मूल्याधिष्ठित जीवन जगण्याचा प्रयत्न करणे होय. यामध्ये तो Viktor Frankl च्या logotherapy ची आठवण करून देतो, ज्यात “अर्थ” शोधण्याचे महत्व अधोरेखित केले होते (Frankl, 2006).

Kaufman चा transcendent अनुभव म्हणजे “peak experience” चा विस्तार आहे. जे मॅस्लोने वर्णन केलं होतं, परंतु त्याला तो अधिक सुसंगत, दीर्घकालीन आणि आत्मदृष्टीने परिपूर्ण अनुभव मानतो. त्यामुळे ट्रान्ससेंड करणे म्हणजे एक "अहंकाराच्या मर्यादांपलीकडे जाणारा, जीवनाशी जोडलेपणाच्या भावनेत नांदणारा आत्मविकासाचा प्रवास" आहे.

मानसिक आरोग्यासाठी उपयोग

Kaufman चे मॉडेल मानसिक आरोग्याच्या संदर्भात अत्यंत उपयोगी आहे. यामध्ये दिलेली "सुरक्षा–संबंध–वाढ" (security-connection-growth) ही त्रिसूत्री मानसिक स्थैर्य मिळवण्यास आणि अडचणींवर मात करण्यास मदत करते (Kaufman, 2020). विशेषतः positive psychology च्या संदर्भात पाहिल्यास, या मॉडेलमधील "growth" ही संकल्पना Seligman (2011) च्या PERMA मॉडेलमधील "Accomplishment" आणि "Meaning" शी जुळणारी आहे.

मानसिक आघात (trauma) अनुभवलेल्या व्यक्तींमध्ये सुरक्षितता आणि आत्मसमर्पण (trust) यांचा अभाव असतो. या वेळी Kaufman च्या मॉडेलमधील "security" आणि "connection" या घटकांची पुनर्बांधणी थेरपीमध्ये महत्त्वपूर्ण ठरते. Judith Herman (1992) ने PTSD च्या थेरपीमध्ये safety, remembrance, and reconnection या तीन टप्प्यांचे महत्त्व सांगितले होते, जे Kaufman च्या मॉडेलशी सुसंगत आहेत.

शिक्षण क्षेत्रात हा दृष्टिकोन विद्यार्थ्यांमध्ये growth mindset आणि आत्मविश्वास निर्माण करण्यात मदत करतो. Carol Dweck (2006) ने सांगितल्याप्रमाणे, जर विद्यार्थ्यांना अशा पर्यावरणात वाढता आले जेथे चुकांमधून शिकायला मिळतं, तर ते अधिक आत्मदर्शी, लवचिक आणि अर्थपूर्ण शिक्षणाकडे वळतात. Kaufman चं मॉडेल अशा शिक्षणासाठी संपूर्ण मार्गदर्शन प्रदान करतं.

नेतृत्व क्षेत्रात, self-transcendent leadership म्हणजे केवळ उद्दिष्ट साध्य करणं नव्हे, तर कार्यसंघामध्ये अर्थ, सहकार्य आणि मूल्याधारित संबंध तयार करणं – हे Kaufman च्या संकल्पनांशी मिळतेजुळते आहे.

अध्यात्माशी नातं

Kaufman धार्मिक अर्थाने अध्यात्माकडे पाहत नाही, पण तो existential आणि humanistic दृष्टिकोनातून ट्रान्ससेंड अनुभवांची मांडणी करतो. Abraham Maslow ने "peak experiences" आणि "B-values" च्या माध्यमातून जे transcendence दर्शवलं, त्याचेच वैज्ञानिक व सुसंगत रूप Kaufman ने दिलं आहे. तो असा अनुभव अधोरेखित करतो जो अहंकाराच्या मर्यादांवर मात करतो, आणि व्यक्तीला एका व्यापक, अद्वैतात्मक (non-dual) भावनेशी जोडतो (Kaufman, 2020).

या अनुभवांचा उगम निसर्गाच्या सान्निध्यात होऊ शकतो, जिथे माणूस स्वतःला विश्वाशी एकरूप अनुभवतो (awe) (Keltner & Haidt, 2003). Kaufman म्हणतो की, काही लोकांना संगीत, कला, वा इतर सौंदर्यात्मक अनुभवांमधूनही transcendent अनुभव मिळतो, जिथे त्यांचं "self" विसर्जित होतं आणि ते एका व्यापक अनुभवात विलीन होतात. हे अनुभव “aesthetic chills” म्हणूनही ओळखले जातात.

समारोप:

Transcend हे पुस्तक आत्मसिद्धतेचा पुनर्विचार करणारा आधुनिक ग्रंथ आहे. Maslow च्या सिद्धांताला नव्या संशोधनाच्या आधारे नव्या साच्यात बसवून, Kaufman यांनी जीवनाच्या अर्थाच्या शोधाला नवी दिशा दिली आहे. प्रत्येक माणसाला आपल्या आत एक प्रचंड उर्जा आणि क्षमतेचा साठा असतो, Transcend हे पुस्तक तो साठा उलगडण्याचा मार्ग दाखवतं.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The Need to Belong: Desire for Interpersonal Attachments as a Fundamental Human Motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. New York: Basic Books.

Csikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. Harper & Row.

Dweck, C. S. (2006). Mindset: The New Psychology of Success. Random House.

Erikson, E. H. (1950). Childhood and Society. New York: Norton.

Frankl, V. E. (1946, 2006). Man’s Search for Meaning. Beacon Press.

Goetz, J. L., Keltner, D., & Simon-Thomas, E. (2010). Compassion: An Evolutionary Analysis and Empirical Review. Psychological Bulletin, 136(3), 351–374.

Haidt, J. (2001). The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social Intuitionist Approach to Moral Judgment. Psychological Review, 108(4), 814–834.

Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery. Basic Books.

Kaufman, S. B. (2020). Transcend: The New Science of Self-Actualization. TarcherPerigee.

Keltner, D., & Haidt, J. (2003). “Approaching awe, a moral, spiritual, and aesthetic emotion.” Cognition and Emotion, 17(2), 297–314.

Maslow, A. H. (1943). A Theory of Human Motivation. Psychological Review, 50(4), 370–396.

Maslow, A. H. (1954). Motivation and Personality. Harper & Row.

Maslow, A. H. (1964). Religions, Values, and Peak Experiences. Ohio State University Press.

Maslow, A. H. (1968). Toward a Psychology of Being. Van Nostrand.

Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory: Neurophysiological Foundations of Emotions, Attachment, Communication, and Self-regulation. Norton.

Rogers, C. R. (1961). On Becoming a Person. Houghton Mifflin.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being. Free Press.

Van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Penguin Books.