हिस्ट्रिओनिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर (HPD) | नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार

 

हिस्ट्रिओनिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर (HPD) | नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार

आपल्या सर्वांची कदाचित अशी एखादी मैत्रीण असेल जिच्याशी आपण संभाषण करत असताना आपल्याला तिचा फोन दूर ठेवावा लागत असेल (असा एखादा मित्रही असू शकतो). त्यांना 'लाइक्स' आणि सेल्फीचे वेड लागलेले असते, ते सतत त्यांच्या इन्स्टाग्राम/फेसबुक आणि व्हाटसॲपच्या फोटोला किंवा व्हिडीओला तुमची मंजुरी मागतात. पण त्यामागे आणखी काही गंभीर कारण असू शकते का? हो हे शक्य आहे. सोशल मीडियाने आम्हाला वेळोवेळी थोडा मादकपणात गुंतण्याची मोकळीक दिलेली आहे, आणि अनेक लोकांसाठी ती निरुपद्रवी मजा असू शकते, परंतु स्वत:बद्दलचा हा सततचा ध्यास व्यक्तिमत्व विकाराची लक्षणे सक्रिय करू शकतो.

प्रत्येक व्यक्तीचे स्वतःचे असे वेगळे व्यक्तिमत्व असते. एखाद्या व्यक्तीचे विचार, भावना आणि वर्तन हे त्यांना एकमेकांपासून वेगळे बनवते. व्यक्तिमत्त्वाचे प्रकार आणि वैशिष्ट्यांबद्दल अनेक भिन्न समजुती आणि सिद्धांत आहेत. त्यामुळे, व्यक्तिमत्त्व समजून घेण्याचे अनेक मार्ग आहेत. व्यक्तिमत्व विकासाचे कारण समजून घेणे संकीर्ण स्वरूपाचे आहे.  तथापि, आपणास बालपणात ज्या परिस्थितींचा सामना करावा लागतो आणि व्यक्तीचा अनुवंश  (वंशपरंपरा किंवा आनुवंशिक गुणधर्म) यामध्ये मोठी भूमिका बजावतात. प्रत्येक व्यक्तिमत्व विकाराची स्वतःची विशिष्ट लक्षणे असतात.  हा मानसिक त्रास काहीं लोकांना खूप अधिक तर काहींना फारच कमी असतो आणि अनेक वेळा पीडित व्यक्तीलाही समजत नाही की त्यांना काही त्रास आहे.  त्यांना असे वाटते की त्यांचे विचार सर्वसामान्य आहेत आणि ते त्यांच्या त्रासासाठी इतरांना दोष देऊ लागतात. या आजाराच्या लक्षणांमध्ये एकटेपणाची भावना, कंटाळवाणेपणा आणि इतरांबद्दल सहानुभूती यांचा समावेश होतो. सामान्यत: या समस्या आढळून येईपर्यंत पीडित व्यक्तीचे वय 20 ते 30 वर्षे होते.

हिस्ट्रिओनिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर (HPD) ही एक मानसिक स्थिती आहे जी अत्यंत भावनिकता आणि लक्ष वेधून घेण्याच्या वर्तनाद्वारे प्रकट केली जाते याची लक्षणे प्रौढावस्थेच्या सुरुवातीस दिसू लागतात आणि वेगवेगळ्या परिस्थितींमध्ये स्पष्ट होतात. नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार (HPD) हा DSM-5 (मानसशास्त्रीय संघटनेकडून प्रकाशित मानसिक विकारांच्या लक्षणांची माहिती पुस्तिका) मध्ये सांगितलेल्या 10 व्यक्तिमत्व विकारांपैकी एक आहे. याचे क्लस्टर बी विकारांपैकी एक म्हणून वर्गीकरण केलेले आहे, जे नाट्यमय, अती भावनिक आणि अनियमित म्हणून दर्शविलेले आहे. हिस्ट्रिओनिक या शब्दाचा अर्थ "नाटकीय किंवा ढोंगीपणा" असा होतो.

नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार लोकसंख्येच्या अंदाजे 2-3 टक्के लोकांना प्रभावित करते. नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार असलेले लोक सहसा सामाजिक आणि व्यावसायिक दोन्ही ठिकाणी उच्च-कार्यक्षम पदावर कार्यरत असतात. त्यांच्याकडे सामान्यत: चांगली सामाजिक कौशल्ये देखील असतात पण त्यांचा वापर ते इतरांचे लक्ष केंद्रीत करण्यासाठी  तसेच समोरच्या व्यक्तीला हाताळण्यासाठी (manipulation) करतात.

नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार ही एक अस्थिर भावना, विकृत स्व-प्रतिमा आणि इतर लोकांच्या लक्ष वेधून घेण्याची जबरदस्त इच्छा यांनी अधोरेखित केलेली अशी मानसिक स्थिती आहे. नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार असलेले लोक इतरांचे लक्ष वेधण्यासाठी अनेकदा नाटकीय आव आणुन मोठ्या आवाजात बोलतात (आवश्यकता नसतांनाही, लक्ष वेधने हा त्यांचा उद्देश असतो) व असामाजिक पद्धतीने वागतात. नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार असलेल्या लोकांसाठी, त्यांचा आत्मसन्मान इतरांच्या मान्यतेवर अवलंबून असतो आणि तो स्वत:च्या मूल्यांच्या खर्‍या भावनेतून येत नाही. त्यांच्यामध्ये लक्ष वेधून घेण्याची जबरदस्त इच्छा असते आणि लक्ष वेधण्यासाठी ते अनेकदा नाटकीय किंवा असामाजिक पद्धतीने वागतात.

या व्यक्तींना सतत सेंटर ऑफ अॅट्रॅक्शन राहण्याची गरज असते. जिथे त्यांच्याशिवाय इतर कोणाला जास्त अटेंशन किंवा लाइक्स मिळत असेल तेव्हा ते अस्वस्थ होतात. सोशल मीडिया लोकांना त्यांच्या शारिरीक स्वरूप, ड्रेस आणि नकला याद्वारे सतत त्यांचे लक्ष वेधून घेण्यास अनुमती देऊ शकते. ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या अनुयायांकडून (followers) मानसशास्त्रीय प्रबलन (psychological reward) मिळवून देणारी चित्रे अपलोड करण्याची संधी मिळते असे डॉ. कॅरोलिन कामाऊ लिहितात.

नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार असलेल्या लोकांचे सोशल मिडियावरील वर्तन

हे दर आठवड्याला किंवा 15 दिवसांनी लाईक्स मिळवण्यासाठी आपले प्रोफाईल पिक्चर बदलतात. लहान सहान कृतीना खुप मोठी अचिव्हमेंटस् असल्याचे भासवून लाइक्स मिळवतात. ज्या दिवशी मानसिक अस्वस्थता असते त्या दिवशी सतत काही ना काही पोस्ट करत असतात. जवळच्या व्यक्तीशी झालेले वादविवाद सोशल मिडियाच्या चव्हाट्यावर मांडून लोकांकडून सांत्वन मिळवतात आणि लक्ष वेधून घेतात. लोकांचे दुर्लक्ष होतंय असं वाटल्यास दुःखी किंवा भावनिक पोस्ट टाकून लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न करतात. इतरांद्वारे, विशेषत: ते ज्यांची प्रशंसा करतात त्यांच्याद्वारे सहजपणे प्रभावित होऊ शकतात आणि फसवले जाऊ शकतात. नातेसंबंध टिकवून ठेवण्यात अडचण येते, अनेकदा त्यांच्या संवादात खोटेपणा किंवा उथळपणा दिसून येतो. अशा व्यक्तीमध्ये वेगाने बदलणाऱ्या आणि उथळ भावना असतात.

DSM-5 नुसार नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकाराची लक्षणे

काही प्रकरणांमध्ये, व्यक्तीला हे लक्षात येत नाही की त्यांना नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकार आहे कारण त्यांची विचार करण्याची आणि वागण्याची पद्धत त्यांना नैसर्गिक वाटते आणि त्यांना येणाऱ्या अडचणी किंवा आव्हानांसाठी ते इतरांना दोष देतात. DSM-5 नुसार नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकाराची काही लक्षणे पुढीलप्रमाणे:

• अशक्तपणा किंवा आजारपणाची अतिशयोक्तीपूर्ण लक्षणे दर्शविणे आणि इतरांना हाताळण्यासाठी आत्महत्येच्या धमक्या देणे.
• टोकाची परंतु उथळ भावना आणि लक्ष वेधून घेणारे वर्तन प्रदर्शित करतात (म्हणजे लक्ष वेधण्यासाठी ते सतत काही ना काही  करत असतात).
• मूड, मते आणि विश्वास क्षणभंगुर असतात; ते एखाद्या प्रसंगास किंवा घटनेला अतिशय तीव्रपणे आणि जलद प्रतिसाद देतात.
• इतरांचे त्यांच्या भावनिक अभिव्यक्तीकडे लक्ष असणे आवश्यक असते अन्यथा ते तमाशा करतात.
• इतरांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी किंवा लक्ष वेधण्यासाठी लैंगिक उत्तेजक वर्तन देखील करू शकतात.

DSM-5 नुसार नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकाराचे निदान

नाटकीय व्यक्तिमत्त्व विकारामध्ये इतर मानसिक विकार आणि वैद्यकीय आजारांसारखीच लक्षणे असू शकतात, आपले फॅमिली डॉक्टर कदाचित इतर विकार किंवा वैद्यकीय स्थिती ज्या लक्षणांना कारणीभूत असतील अशा विकाराचे निदान करतील. DSM-5 नुसार, एखाद्या व्यक्तीला HPD चे निदान करण्यासाठी खालीलपैकी पाच किंवा अधिक चिन्हे किंवा लक्षणे असणे आवश्यक आहे:

• लक्ष केंद्रीत नसलेल्या परिस्थितीत अस्वस्थता
• अयोग्य लैंगिक प्रदर्शन किंवा प्रक्षोभक वर्तनाद्वारे इतरांशी संवाद
• वेगवान हालचाल आणि उथळपणाने भावनिक अभिव्यक्ती
• स्वत:कडे लक्ष वेधण्यासाठी सतत अंगविक्षेप वर्तन करणे
• संभाषणाची शैली अत्यंत प्रभावशाली पण तपशीलांची कमतरता असते
• नाटकीकरण, ढोंगीपणा आणि भावनांची अतिशयोक्तीपूर्ण अभिव्यक्ती दर्शविणे
• इतरांद्वारे किंवा परिस्थितीमुळे सहजपणे प्रभावित होते
• सर्वच नातेसंबंधांना ते वास्तविकतेपेक्षा अधिक घनिष्ट मानतात

नाटकीय व्यक्तिमत्व विकार कशामुळे घडते याची स्पष्ट कारणे माहित नसली तरी, हा एक मानसिक विकार आहे जो त्याच्या व्यक्तिमत्त्व विकासातील दोष आहे. नाटकीय व्यक्तिमत्व विकार बहुधा शिकलेल्या आणि वारशाने मिळालेल्या दोन्ही घटकांचे एकत्रीकरण म्हणून विकसित होऊ शकतो त्यांवर नेमकं निदान स्पष्टपणे मांडण्यात आलेलं नाही. एक गृहितक असा आहे की नाटकीय व्यक्तिमत्व विकार बालपणात अनुभवलेल्या आघातांमुळे विकसित होऊ शकतो. मुले त्यांच्या परिस्थितीची तक्रार न करता सहन करून त्यांचा आघात व्यक्त न करता दाबून ठेवतात ज्यामुळे शेवटी हा व्यक्तिमत्व विकार होऊ शकतो.

नाटकीय व्यक्तिमत्व विकारातून बाहेर कसे पडावे

बऱ्याच लोकांना एकापेक्षा जास्त व्यक्तिमत्व विकार होण्याची शक्यता असते. पुरुषांपेक्षा स्त्रियांना नाटकीय व्यक्तिमत्व विकाराचे निदान होण्याची शक्यता चार पट जास्त असते. तथापि, संशोधन असे सूचित करते की स्त्रियांना लैंगिक-उद्दामपणा सामाजिकदृष्ट्या अस्वीकार्य असल्यामुळे पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रियांना या विकाराचे निदान जास्त होऊ शकते. या विकारातून बाहेर पडण्यासाठी सर्वात प्रथम अशा व्यक्तींनी आपणास असा काही विकार आहे हे स्वीकारणे गरजेचे असते. त्यानंतर नाटकीय व्यक्तिमत्व विकारामध्ये महत्त्वाचा उपचार म्हणजे मानसोपचार.

नाटकीय व्यक्तिमत्व विकार असलेल्या रूग्णांसाठी सपोर्टिव्ह मानसोपचाराची शिफारस केलेली उपचार पद्धती आहे, कारण हा दृष्टीकोन उत्साहवर्धक, धोका नसलेला आणि आश्वासक असल्याचे आढळून आलेले आहे. सपोर्टिव्ह मानसोपचाराचे उद्दिष्ट भावनिक त्रास कमी करणे, आत्मसन्मान सुधारणे आणि रुग्णास त्याला होणाऱ्या त्रासाचा सामना करण्याची कौशल्ये विकसित करणे हे असते. एकंदर आरोग्याला आधार देणारे जीवनशैलीतील बदल अपेक्षित आहे. सातत्यपूर्ण आणि संतुलित आहार घेणे आणि झोपेचे वेळापत्रक तयार करणे, नियमितपणे व्यायाम करणे, उंचीनुसार वजन राखणे, ड्रग्ज आणि अल्कोहोल टाळणे, आपल्या विकारावर लक्ष ठेवण्यासाठी विश्वासू मित्र आणि कुटुंबीयांकडून मदत घेणे यासारख्या स्व-काळजी असलेल्या मूलभूत गोष्टींचा समावेश या विकारातून बाहेर पडण्यास उपयुक्त ठरू शकतो.    

         (सर्व चित्रे इमेजेस Google वरून साभार)

संदर्भ

American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 5 (DSM-5). Arlington, VA: American Psychiatric Association

Geoffrey, C. (2015). Histrionic Personality Disorder: The Ultimate Guide to Symptoms, Treatment and Prevention, Personality Disorder Series, CreateSpace Independent Publishing Platform

Kamau, C. (2020, July 1). Social Media and Histrionic Personality Disorder. Psychology Today. Retrieved July 20, 2022, from https://www.psychologytoday.com/za/blog/the-science-mental-health/202007/social-media-and-histrionic-personality-disorder

 

अध्यापनाची खरी शैली | Teaching style

 अध्यापनाची खरी शैली | Teaching style

शिक्षकांचे नवीन शैक्षणिक धोरण यावर एक प्रशिक्षण होते. त्यात एक निवृत्त शिक्षक पण आले होते. सर्वजन दिवसभर व्याकरण कोणत्या पद्धतीने शिकवायचे? स्पेलिंग पाठ करावेत की नाही? कविता कशी शिकवायची? अध्यापन करताना शैक्षणिक साहित्य कोणते वापरायचे? याचा काथ्याकूट करीत होते. संध्याकाळी 5 वाजता सर्वांना जाण्याची घाई होती. सर्वजन उठू लागताच ते निवृत्त शिक्षक बोलायला उठले आणि म्हणाले, "मी फक्त 5 मिनीटे बोलणार आहे." वैतागाने सारे शिक्षक खाली बसले. ते शिक्षक म्हणाले, "दिवसभर तुमची सर्व चर्चा मी ऐकली, मी एक छोटे उदाहरण सांगतो. ते जर तुम्ही नीट समजून घेतले तर तुम्ही चांगले शिक्षक बनाल."

'आता आणखी काय उपदेश ऐकायचा' अशा भावनेने सर्व शिक्षक इच्छा नसतानाही ऐकू लागले, ते निवृत्त शिक्षक म्हणाले की, "एका डोंगराच्या पायथ्याशी एक झोपडी आहे तिथे एक, नवरा बायको राहतात. त्यांना एक ६ महिन्याचं मूल आहे. आजूबाजूला एकही घर नाही. एकदा संध्याकाळी नवऱ्याला अचानक गावाला जावे लागले. पत्नी आणि मूल एकटेच घरात आहेत. रात्री दोघे झोपलेले असताना अचानक मध्यरात्री ते मूल किंचाळून रडायला लागले. ती आई काय करेल? सांगा ना काय करेल?" ते सर्व शिक्षकांना विचारू लागले. सारे शिक्षक शांत झाले. कुणीच काही बोलेना. ते शिक्षक पुन्हा त्यांना विचारू लागले, "ती आई बालमानसशास्त्राची पुस्तके उघडून पाहील का? की मुलांना कसे हाताळावे याच्या वेबसाईट उघडून पाहील की YouTube पाहिलं?" "सांगा ना ती माऊली काय करेल यातलं?

शिक्षकांना मुद्दा कळाला होता. ते निवृत्त शिक्षक किंचित हसले आणि पुढे म्हणाले, "ती यातले काहीच करणार नाही. कारण याचा उत्तर होत, ती तिला त्यावेळी जे सुचेल ती ते करील. ती त्याला कडेवर घेईल, छातीशी कवटाळेल, त्याच्यापुढे ताटली आणि चमचा वाजवेल, त्याच्यापुढे नाचून दाखवील, गाणी म्हणेल, त्याला दूध पाजील, त्याला झोपडीबाहेर आणून चंद्र दाखविल. हे सारं सारं ती तिथपर्यंत करील की जोपर्यंत ते मूल शांत होत नाही." ते पुढे म्हणाले की, "हे सारे ती का करील?" "हे तिला सारे का सुचेल?" "कारण ते तिचे मूल आहे म्हणून...!!! त्या शिक्षकांनी क्षणभर सगळीकडे बघितले बोलताना क्षणभर थांबले आणि म्हणाले," त्या माऊलीसारखे तुमच्यासमोर बसलेले मूल तुम्हाला तुमचे वाटते आहे का? तितके प्रेम तुम्हाला जर त्याच्याबद्दल वाटणार असेल तर माझ्या मित्रांनो, तुम्ही जे काही वर्गात कराल, तेच उपक्रम असतील, तीच अध्यापनाची पद्धती असेल. तुम्ही हातात जे काही घ्याल तेच शैक्षणिक साहित्य असेल आणि तुम्ही जो विचार कराल तेच शैक्षणिक तत्वज्ञान असेल." "यापलीकडे शिक्षण नावाचे काहीही नसते...!" आणि ते शिक्षक शांतपणे खाली बसले. सर्व शिक्षक थक्क झाले होते, सुन्न झाले होते कारण त्यांना अध्यापनातील नवोपक्रम समजलेले होते.

आपण एक शिक्षक म्हणून पदविका, पदवी किंवा पदव्युत्तर प्रशिक्षण जरी घेतलेले असले तरीही प्रत्येक शिक्षक हा भिन्न असून प्रत्येकाची अशी एक भिन्न शैली असते. त्यामुळे शिक्षण प्रक्रियेत शिकण्यासाठी किंवा शिकवण्यासाठी सर्वांना लागू होईल असा एकमेव दृष्टिकोन उपयोगाचा नाही. ज्याप्रमाणे कोणतेही दोन विद्यार्थी एकाच पद्धतीने शिकत (शिकण्याची सुद्धा स्टाईल असते) नाहीत, त्याचप्रमाणे कोणतेही दोन शिक्षक त्यांचे अभ्यासक्रम एकसारखे शिकवू शकत नाहीत. अध्यापन शैली या विद्यार्थी आणि शिक्षक या दोघांसाठी अधिक लवचिक अभ्यासक्रम अनुभव पुरतात. अध्यापन शैलींचे मिश्रण आणि जुळणी करणे किंवा फक्त शिक्षकाच्या सध्याच्या शैलींचे पुनर्मूल्यांकन केल्याने पाठ्यक्रम सादरीकरण अधिक जिवंत आणि विद्यार्थ्यांना आकर्षित करू शकते.

अध्यापन शैली काय असते?

अध्यापन शैली शिक्षकांच्या शैक्षणिक मूल्य प्रणालीशी जोडलेल्या असतात आणि त्यांच्या शिक्षणाच्या तत्त्वज्ञानातून उद्भवतात. स्वतःची अध्यापन शैली जाणून घेतल्याने शिक्षकास आपली अध्यापन पद्धती सुधारण्यास मदत होऊ शकते, विद्यार्थ्यांची अभ्यासातील गुंतवणूक वाढवण्यासाठी विशिष्ट प्रकारे कोर्स डिझाइन करून आणि शेवटी विद्यार्थ्यांची परिणामकारकता वाढवता येईल. शिक्षक कोणत्या प्रकारच्या अध्यापन शैलींचा अवलंब करतील हे अभ्यासक्रमाची उद्दिष्टे, अभ्यासक्रमाची सामग्री आणि अध्ययन उद्दिष्टांवर अवलंबून असेल. 

अध्यापन शैली केवळ उपदेशात्मक रणनीती आणि नियोजित पद्धतींचा संदर्भ देत नाहीत  तर विशिष्ट प्रकारच्या वक्तृत्वाचा वापर देखील करतात. खरं तर, जिनिव्हा विद्यापीठातील मानसशास्त्र आणि शिक्षणशास्त्र शाखेतील संशोधन आणि प्रशिक्षण युनिटमधील डॅनियल के. श्नाइडर, टीईसीएफएचे सहयोगी प्राध्यापक, म्हणतात की शिक्षकांना सहसा त्यांच्या स्वतःच्या अध्यापन शैलीबद्दल माहिती नसते आणि त्याचे वर्णन "आकस्मिक मालमत्ता" किंवा अचानक सुचलेली गोष्ट म्हणून केली जाऊ शकते.

उदाहरणार्थ, एक शिक्षक अधिक शिक्षक-केंद्रित असू शकतो, स्वतःला एखाद्या विशिष्ट विषयावर एक अधिकारि व्यक्ती म्हणून पाहतो. आणखी एक, यादरम्यान, मार्गदर्शकाच्या दृष्टीकोनातून अध्यापनाकडे पाहू शकतो, सल्लागाराच्या भूमिकेत अधिक कार्य करतो आणि विद्यार्थ्यांना अधिक स्वतंत्रपणे कार्य करण्यासाठी मुभा देतो. दोन्हीपैकी कोणीही अशा प्रकारे अध्यापनाचा जाणीवपूर्वक निर्णय घेणार नाही.

सिनसिनाटी विद्यापीठातील मानसशास्त्राचे निवृत्त प्राध्यापक आणि अध्यापन शैलीतील प्रख्यात तज्ञ अँथनी ग्राशा यांनी तज्ज्ञता, औपचारिक अधिकारी, वैयक्तिक प्रतिमान, समन्वयक आणि प्रतिनिधी अशा पाच प्रकारच्या अध्यापन शैली सांगितलेल्या आहेत. प्रत्यक्षात, शिक्षक अनेक शैलींसोबत प्रयोग करू शकतात, त्यांच्या सामर्थ्याचा विचार करून आणि त्यांना सोयीस्कर असा दृष्टिकोन विकसित करू शकतात ज्यामुळे विद्यार्थ्यांची प्रतिबद्धता आणि सक्रियता वाढू शकते. बर्‍याचदा, यामध्ये अध्यापन शैलींच्या मिश्रणाचा जाणीवपूर्वक वापर करणे समाविष्ट आहे.

विविध अध्यापन शैलीचा अध्ययनावर होणारा परिणाम

हॅरी आणि रोझमेरी वोंग, निवृत्त शिक्षक आणि द फर्स्ट डे ऑफ स्कूल: हाऊ टू बी अ इफेक्टिव्ह टीचर आणि द क्लासरूम मॅनेजमेंट पुस्तकाचे सह-लेखक, असे मानतात की अध्यापन शैलीचे तीन उद्दिष्टे आहेत: प्रभावी वर्ग व्यवस्थापन कौशल्ये विकसित करणे, पाठची उद्दिष्टे साध्य करणे आणि सकारात्मक अपेक्षा बाळगणे.

वर्गातील वातावरण, शिक्षक शिकवत असलेला विषय आणि वर्गातील विद्यार्थ्यांच्या विविध गटाच्या आधारे अध्यापन शैली भिन्न असू शकतात. एक अधिकारी किंवा व्याख्यान-आधारित शिक्षण शैली, उदाहरणार्थ, मोठ्या वर्गांसाठी आणि विषयांसाठी योग्य आहे ज्यांना इतिहासासारख्या सनावळ्या लक्षात ठेवण्याची आवश्यकता आहे. एक प्रतिनिधी किंवा समूह अध्यापन शैली अशा विषयांसाठी अधिक अनुकूल असू शकते जेथे प्रयोगशाळेतील उपक्रमशीलता आवश्यकता असते, जसे की रसायनशास्त्र किंवा ज्या विषयांमध्ये वादविवाद आणि सर्जनशील लेखन यासारखे महत्त्वपूर्ण अभिप्राय समाविष्ट असतात. नंतरच्या शैलीमध्ये, शिक्षक तथ्ये सांगण्याऐवजी प्रेरणा देतात आणि निरीक्षण करतात. कोणत्याही अध्यापन शैलीचे उद्दिष्ट हे विद्यार्थ्यांना शक्य तितके गुंतवून ठेवणे या अध्यापनाच्या उद्दिष्टांवर केंद्रित असते. सर्वच विद्यार्थी विशिष्ट शैलीला चांगला प्रतिसाद देत नाहीत, म्हणूनच अनेक शिक्षक जे अध्यापन शैलींमध्ये पारंगत आहेत ते विषय किंवा वातावरणावर आधारित त्यांचे संयोजन वापरतात.

वर्गातील वातावरण अभ्यासपूरक तयार करण्यासाठी विद्यार्थी हा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे आणि विद्यार्थ्यांना शिकण्याच्या आणि क्षमतेच्या सर्व स्तरांवर गुंतवून ठेवण्यासाठी अध्यापनाची विशिष्ट पद्धत वापरणे आवश्यक आहे. वर्गात सर्वोत्कृष्ट गोष्टींचे मिश्रण असलेल्या अध्यापन शैलींचे संतुलित मिश्रण वापरल्यास प्रत्येक विद्यार्थ्यापर्यंत प्रभावीपणे पोहोचण्यास मदत होते.

अध्यापन शैली (अँथनी ग्राशा)

अँथनी ग्राशा यांनी 1996 मध्ये तज्ज्ञता, औपचारिक अधिकारी, वैयक्तिक प्रतिमान, समन्वयक आणि प्रतिनिधी अशा पाच प्रकारच्या अध्यापन शैली सांगितलेल्या आहेत. ग्राशाचा असा विश्वास आहे की सर्व शिक्षकांकडे या पाच अध्यापन शैलींपैकी प्रत्येक शैली भिन्न प्रमाणात आहेत, त्यामुळे ते इतरांपेक्षा अधिक आकर्षक बनवतात. ग्राशा अध्यापन शैलीची तुलना कलाकाराच्या पॅलेटशी करतो: शिक्षकाची प्राथमिक किंवा प्रबळ अध्यापन शैली चित्रकलेच्या पार्श्वभूमीसारखीच असते, तर इतर शैली अस्तित्वात असतीलही, परंतु पार्श्वभूमीत ते किनाऱ्यावर असतात. तथापि, आकारमान आणि स्तर यांचा विचार करून पेंटिंग तयार करण्यासाठी सर्व शैली आणि रंगसारख्या विशिष्ट प्रमाणात आवश्यक असतात.

अनेक शिक्षक आणि शैक्षणिक संस्था ग्राशाच्या शैलींचा वापर करून त्यांचा शिकण्याचा आणि अध्यापनाचा दृष्टिकोन निश्चित करण्यात मदत करतात. इंग्रजी प्रथम भाषा (EFL) असणाऱ्या शिक्षकांच्या अभ्यासात असे आढळून आले आहे की हा गट बहुतेक वेळा समन्वयक अध्यापन शैलीचा अवलंब करतो, त्यानंतर प्रतिनिधी, वैयक्तिक प्रतिमान, तज्ज्ञता आणि औपचारिक अधिकारी. या अभ्यासात असे आढळून आले की या प्रकारच्या अध्यापन पद्धतींनी शिकण्यासाठी अधिक अनुकूल वातावरण तयार करण्यात मदत होते, उच्च पातळीवरील प्रेरणा वाढवते आणि विद्यार्थ्यांना त्यांचे ध्येय साध्य करण्यात मदत मिळते.

1. तज्ज्ञता (Expert)

तज्ज्ञता अध्यापन शैली ही एखाद्या विषयातील उच्च पातळीचे ज्ञान आणि कौशल्य दाखवायचे आहे आणि विद्यार्थ्यांना आव्हान देण्यासाठी माहिती वापरायची आहे अशा प्राध्यापकांना परिभाषित करते. तज्ज्ञता अध्यापन शैलीचे उद्दिष्ट विद्यार्थ्यांना असाइनमेंट, परीक्षा आणि पुढील अभ्यासासाठी तयार करण्यासाठी माहिती प्रसारित करणे हे आहे. हे ज्ञान हस्तांतरण त्यांच्या क्षेत्रातील विश्वासार्ह संसाधनांमधून माहिती मिळवू पाहणाऱ्या विद्यार्थ्यांना उपयुक्त ठरू शकते. परंतु या  पद्धतीचा अतिवापर झाला तर विद्यार्थ्यांसाठी धोकादायक ठरू शकते. तसेच ही शैली तथ्ये आणि आकृत्यांवर लक्ष केंद्रित करत असताना, ती समस्यांची उत्तरे शोधण्यासाठी वापरली जाणारी प्रक्रिया यशस्वीरित्या दर्शवू शकत नाही. सदर अध्यापन शैली ही केवळ प्रतिभासंपन्न विद्यार्थ्यांनाच उपयुक्त ठरू शकते.

तज्ज्ञता अध्यापन शैली असणाऱ्या शिक्षकांचे दैनंदिन अध्यापन सुव्यवस्थित आणि नियोजित असते आणि ते एका विषयातून दुसर्‍या विषयात सहजपणे शिफ्ट होतात. ते अधिक लवचिक असतात आणि एखादा विषय शिकवण्याची रणनीती कशा बदलायची हे त्यांना माहीत असते आणि त्यासाठी सर्वोत्तम तंत्र शोधतात. तज्ज्ञता अध्यापन शैली असणारे शिक्षक शिकविण्याच्या वेळेचे पूर्ण कार्यक्षमतेने वापर करण्याचे कौशल्यही जाणतात.

2. नियतरिती (Formal authority)

शिक्षक जे औपचारिक अध्यापन शैली वापरतात ते विद्यार्थ्यांमध्ये शिस्तबद्धता प्रस्थापित करतात, ते शिकण्याची उद्दिष्टे आणि अपेक्षा स्पष्टपणे परिभाषित करतात आणि गोष्टी कशा कराव्यात याच्या नियमांच्या संच सूचीचे पालन करतात. स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे आणि अपेक्षा असल्यामुळे आणि गोष्टी करण्याच्या स्वीकारार्ह मार्गाची समज असल्यामुळे पूर्वनिश्चित मार्ग आवश्यक असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी ही अध्यापन शैली उत्तम आहे.

अनेक विद्यार्थ्यांसाठी जे अधिक सक्रिय शिक्षण प्रक्रिया, परस्परसंवाद आणि चांगल्या प्रतिबद्धतेची प्रशंसा करतात ही अध्यापन शैली खूप कठोर आणि काटेकोर वाटू शकते. ही अध्यापन पद्धत कायदा किंवा संगीत यांसारख्या विषयांमध्ये प्रभावीपणे कार्य करू शकते जिथे स्थापित नियम आहेत ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे आणि जेथे एखादा प्रशिक्षक वाद्य वाजवून किंवा कायदेशीर प्रक्रियांवर चर्चा करून उदाहरणाद्वारे नेतृत्व करू शकतो.

3. दिग्दर्शक (Personal model)

दिग्दर्शक अध्यापन शैलीमध्ये, शिक्षक वास्तविक जीवनातील उदाहरणे आणि स्वत:च्या समजुती आणि पद्धतींवर आधारित विचार आणि वर्तन कसे करावे याचे आदिरूप नमुना प्रस्थापित करून अध्यापनात त्याचा वापर करतात. शिक्षक देखरेख करतात, मार्गदर्शन करतात आणि प्रत्यक्ष काम करतात, परंतु एखाद्या विषयावर अधिकारी म्हणून ते स्वतःला सादर करतात असे नाही. त्याऐवजी, ते विद्यार्थ्यांना गोष्टी कशा करायच्या हे दाखवतात आणि कार्य पूर्ण करण्यासाठी त्यांना निर्देशांचे निरीक्षण करून त्याचे अनुसरण करण्यास प्रोत्साहित करतात. हा शिक्षक तर मूलत: एक आदर्श आहे. जे आपण सुरुवातीच्या उदाहरणाध्ये पाहिलेले आहे.

या प्रकारची अध्यापन शैली प्रत्यक्ष अनुभूती आणि निरीक्षण प्रदान करते. परंतु काही शिक्षक स्वतःचा मार्ग हा सर्वोत्तम मार्ग म्हणून पुढे रेटण्याचा धोका असू शकतो, ज्यामुळे काही विद्यार्थ्यांना अवघडल्यासारखे किंवा अनावश्यक वाटू शकते. तथापि, उच्च शिक्षणाच्या सेटिंगमध्ये जिथे विद्यार्थ्यांना आधीपासूनच सामग्री आणि अमूर्त संकल्पनांची चांगली पकड आहे आणि जिथे सर्व विद्यार्थी प्रगत वैद्यकीय अभ्यासाप्रमाणे समान पातळीवर काम करू शकतात, तिथे ही पद्धत चांगली कार्य करू शकते.

4. समन्वयक (Facilitator)

एक उबदार, अधिक भावनिक वातावरण प्रदान करून, समन्वयक अध्यापन शैली वैयक्तिक स्तरावर आणि शिक्षक-विद्यार्थी परस्परसंवादावर लक्ष केंद्रित करते. विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारण्यासाठी, विविध पर्यायांचा शोध घेण्यासाठी आणि पर्याय सुचवण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाते आणि प्रयत्न प्रमाद पद्धतीद्वारे शिकत असताना त्यांना मार्गदर्शन केले जाते. विद्यार्थ्यांना स्वतंत्रपणे विचार करण्यास आणि त्यांच्या स्वतःच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेसाठी अधिक जबाबदारी घेण्यास मदत करणे हे या अध्यापन शैलीचे ध्येय आहे.

या अध्यापन शैलीमध्ये, शिक्षक हा सल्लागाराच्या भूमिकेत कार्य करतो, समर्थन आणि प्रोत्साहन प्रदान करतो. ही शैली वर्गात अधिक लवचिकतेसाठी अनुमती देते आणि विद्यार्थ्यांच्या गरजा आणि ध्येयांवर लक्ष केंद्रित करते. परंतु एखादा विषयात अधिक संकीर्ण दृष्टीकोन आवश्यक असेल तर ही शैली वेळखाऊ आणि कुचकामी ठरू शकते. काही विद्यार्थी शिस्तबद्ध दृष्टिकोन नसल्यामुळे अस्वस्थ देखील असू शकतात. ही शैली छोट्या वर्गात किंवा उच्च-स्तरीय आणि पदवी अभ्यासक्रमांमध्ये चांगले कार्य करू शकते जिथे सर्जनशीलता आणि शोधांना प्रोत्साहन दिले जाते आणि अशा ठिकाणी विद्यार्थी खुल्या मनाने शिकण्यास इच्छुक असतात.

5. प्रतिनिधी (Delegator)

या अध्यापन शैलीचा अवलंब करणार्‍या शिक्षकाचे अंतिम ध्येय हे विद्यार्थी स्वायत्तपणे कार्य करू शकतील, असाइनमेंट आणि प्रकल्पांवर स्वतंत्रपणे काम करू शकतील किंवा समवयस्कांसह लहान समूहाचा भाग म्हणून काम करू शकतील हा असतो. संसाधन म्हणून वापरण्यासाठी आवश्यकतेनुसार प्रशिक्षक उपलब्ध असते. प्रतिनिधी अध्यापन शैली वापरणारे शिक्षक औपचारिक व्याख्याने आयोजित करत नाहीत.

अशा प्रकारची अध्यापन शैली विद्यार्थ्यांना आत्मविश्‍वास आणि एकट्याने काम करण्यासाठी साधने विकसित करण्यास मदत करू शकते. तरीही, जे विद्यार्थी अशा स्वायत्ततेसाठी तयार नाहीत ते चिंताग्रस्त होऊ शकतात आणि चांगली कामगिरी करू शकत नाहीत. ही पद्धत उच्च-स्तरीय अभ्यासांसाठी उत्तम आहे जिथे विद्यार्थ्यांना आधीपासूनच योग्य स्तराचे ज्ञान आहे आणि त्यांना जास्त हात धरून शिकविण्याची आवश्यकता नसते.

आपली अध्यापन शैली कोणती आहे जाणून घेणे.

अशी अनेक पुस्तके, संसाधने आहेत ज्याद्वारे आपण स्व-मुल्यांकन करू शकतो. सर्वात प्रभावी संसाधने जी आपणास विविध अध्यापन शैली समजून घेण्यात मदत करू शकतात, ती म्हणजे मानसशास्त्रीय चाचण्या किंवा संशोधने.

1. मोहन्ना, चेंबर्स आणि वॉल्स स्टाफर्डशायर इव्हॅल्युएशन ऑफ टीचिंग स्टाइल्स (SETS) हे एक स्व-मूल्यांकन प्रश्नावली आणि गुणांकन प्रपत्र आहे जे सहा पर्यायांच्या सूचीमधून शिक्षकांना त्यांची स्वतःची अध्यापन शैली निवडण्यास मदत करते. अ) सर्वांगीण लवचिक आणि अनुकूलता, ब) विद्यार्थी-केंद्रित आणि संवेदनशीलता, क) अधिकृत अभ्यासक्रम वर्ग, ड) सिधी बात नो बकवास, ई) मोठी परिषद आणि फ) पठडी बाहेरचे असे अध्यापन शैलीचे प्रकार यामध्ये समाविष्ट आहेत.
2. बेहर आणि हॉरेन्स्टीन (2006), द्वारे अध्यापन वर्तन प्राधान्यक्रम सर्वेक्षणामध्ये, तुम्ही अधिक शिक्षक-केंद्रित कि विद्यार्थी-केंद्रित आहात हे निर्धारित करण्यासाठी विधाने (जसे की "माझे अध्यापन निर्देशात्मक धोरणांद्वारे मार्गदर्शन केले जाते") समाविष्ट आहेत आणि चारपैकी कोणत्या उपक्षेत्रात असू शकते हे समजते.
3. हुर्रीयेटोग्लू, एन. आणि किलिकोग्लू, ई. यांनी शिक्षक अध्यापन शैली चाचणी विकसित केलेली आहे. सदर चाचणीमध्ये एकूण 14 विधाने असून प्रत्येक विधानासाठी कमाल 5 आणि किमान 1 पॉइंट आहे. सदर चाचणीमध्ये कृतीपर, श्राव्य आणि दृश्य असे एकूण 3 घटक आहेत.

सुप्रसिद्ध तत्ववेत्ता जॉर्ज बर्नार्ड शॉ याने एके ठिकाणी म्हटले आहे की, मुलांची स्वतः शिकण्याची इच्छा शिक्षकांनी मारू नये. उलट त्यांना स्वतंत्र अभ्यास करण्यासाठी प्रेरित करावे अशी अपेक्षा आहे. शिक्षण हे जीवनात यशाची गुरुकिल्ली आहे, आणि शिक्षक आपल्या विद्यार्थ्यांच्या जीवनावर कायमचा प्रभाव पाडतात. शिक्षकाने स्वतः शिकण्याची तयारी ठेवली पाहिजे. इतरांना शिकवणा-याने सतत शिकत राहायला हवे कारण शिक्षण प्रक्रिया ही आजन्म सुरु असते. त्याची शिकण्याची प्रक्रिया कधीही बंद पडू नये शिक्षकांनी आयुष्याच्या अंतापर्यंत विदयार्थी म्हणूनच जगायला हवे. त्यांनी शिकण्याची इच्छा कधीही मरू देता कामा नये. शाळेचा आणि समाजाचा दर्जा हा शिक्षकाच्या दर्जावर अवलंबून असतो. जग कितीही तंत्रज्ञानयुक्त झाले तरीही शिक्षण विषयक कुठल्याही योजनेच्या केंद्रस्थानी शिक्षकच असतो आणि असेल. कोणतीही शिक्षण योजना शिक्षकाशिवाय राबविली जाऊ शकत नाही म्हणून शिक्षणाशी संबंधित सर्व विषयावर त्याचे सखोल चिंतन हवे; त्यासाठी भरपूर वाचन, भरपूर श्रवण करायला हवे. शिक्षक ही केवळ व्यक्ती नसून संस्काराचे एक विदयापीठ असते. विदयार्थी घडवून एक संवेदनशील नागरिक घडविणे व अशा नागरिकांच्या माध्यमातून राष्ट्रनिर्मिती व मनुष्य निर्माणाचे कार्य करून शिक्षक हा ख-या अर्थाने सृजनाचा साधक होऊ शकतो.

संदर्भ

Grasha, A. F. (1994). A Matter of Style: The Teacher as Expert, Formal Authority, Personal Model, Facilitator, and Delegator. College Teaching, 42(4). 10.1080/87567555.1994.9926845.

Grasha, A.F. (1996). Teaching with style: A practical guide to enhancing learning by understanding teaching and learning styles. Pittsburgh, PA: Alliance Publishers, (800) 718-4287.

Heydarnejad, T., Fatemi, A. H., & Ghonsooly, B. (2017). An Exploration of EFL Teachers’ Teaching Styles and Emotions. Journal of Applied Linguistics and Language Research, 4(2), 26-46.

Hurriyetoglu, N. & Kilicoglu, E. (2020). Teaching Styles Scale: Validity and Reliability Study. Educational Policy Analysis and Strategic Research, 15(2), 222-237. doi: 10.29329/epasr.2020.251.12

Mohanna, K., Chambers, R., & Wall, D. (2008). Your teaching style: A practical guide to understanding, developing and improving. Oxford: Radcliffe.