सोमवार, १७ मे, २०२१

अवसाद | औदासीन्य | Depression

 अवसाद किंवा औदासीन्य (Depression)

एकविसाव्या शतकात प्रत्येकजण ताण-तणावाशी झगडत आहे. अशी मानसिक स्थिती कमिअधिकपणे आपण प्रत्येकजण अनुभवतो. आपली मानसिक स्थिती आणि बाह्य परिस्थितीमध्ये संतुलन आणि सुसंवाद निर्माण न झाल्याने तणाव निर्माण होतो. तणावामुळे आपल्या जीवनात अनेक मनोविकार उद्भवत असतात. सामान्यपने दैनंदिन जीवनात थोड्या प्रमाणात ताण-तणाव असणे समस्या नसून आपल्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासासाठी असा ताण घेणे आवश्यक आहे, परंतु जर ते आपल्या भावनिक आणि शारीरिक जीवनाचा भाग बनले तर ते धोकादायक सिद्ध होऊ शकतात. आपल्या जीवनात केंव्हातरी आपण निरुत्साह आणि निराश यासारख्या नकारात्मक भावनांचा अनुभव घेतलेला आहे. अपयश, संघर्ष आणि नातेसंबंधातील दुराव्यामुळे दु:खी होणे सामान्य आहे. परंतु जर निरुत्साह, दुःख, असहायता, निराशा यासारख्या भावना काही दिवसांपासून ते काही महिन्यांपर्यंत टिकून राहत असतील आणि एखाद्या व्यक्तीला आपली दैनंदिन कामे करण्यात अडथळा निर्माण होत असेल तर ते औदासीन्य/ अवसाद  (depression) या मानसिक आजाराची लक्षणे असू शकतात.

WHO (2018) च्या मते, जगभरात 30 करोडपेक्षा अधिक लोक या समस्येने ग्रस्त आहेत, भारतात ही संख्या 5 कोटींपेक्षा जास्त आहे जी सद्यपरिस्थितीमध्ये एक अतिशय गंभीर समस्या आहे. अवसाद साधारणपणे किशोरावस्था किंवा 30 ते 40 वयोगटात सुरू होते, पण हे कोणत्याही वयात उद्भवू शकते. पुरुषांपेक्षा महिला अवसादग्रस्त होण्याची शक्यता अधिक असते. मानसिक घटकांव्यतिरिक्त, हार्मोन्सचे असंतुलन, गर्भधारणा आणि अनुवांशिक विकार देखील अवसादास कारणीभूत ठरू शकतात.

अवसादाची कारणे:

  • आयुष्यात होणारे मोठे बदल जसे की दुर्घटना, नोकरी-व्यवसायातील बदल किंवा जीवनातील संघर्ष, कुटुंबातील सदस्याचा किंवा प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू, आर्थिक समस्या किंवा तत्सम गंभीर बदल.
  • रजोनिवृत्ती, थायरॉईड इत्यादी हार्मोन्समधील बदलांमुळे येणाऱ्या समस्या.
  • कधीकधी हवामानातील बदलामुळे अवसाद उद्भवते. हिवाळ्यात जेव्हा दिवस छोटा असतो किंवा सूर्य दिसत नाही तेव्हा बर्‍याच लोकांना दररोजच्या कामांमध्ये सुस्तपणा, थकवा आणि कंटाळा जाणवते. परंतु हिवाळा संपल्यावर ही स्थिती बरी होते.
  • आपल्या मेंदूत डोपामाइन, ऑक्सिटोसिन, सेरोटोनिन आणि एंडोर्फिन सारखे न्यूरोट्रांसमीटर आनंदाची भावना निर्माण करतात परंतु अवसादाच्या बाबतीत यामध्ये असमतोल असू शकते. या न्यूरोट्रांसमीटरच्या असंतुलनामुळे एखाद्या व्यक्तीमध्ये अवसाद येऊ शकते.
  • काही अवसाद प्रकरणांमध्ये अनुवंश हा घटक कारणभूत असू शकतो. जर ही समस्या कुटुंबात घडली असेल तर पुढील पिढीमध्ये होण्याची शक्यता वाढते, परंतु त्यामध्ये कोणत्या जीनचा सहभाग आहे, हे अद्याप ज्ञात नाही.

अवसादाची लक्षणे:

अवसादाच्या लक्षणांची संख्या आणि तीव्रतेवर अवलंबून त्याचे अनेक प्रकार पडतात.  निम्न, मध्यम ते अत्यंत गंभीर स्वरूपाचे अवसाद असू शकतात, त्यामुळे यशस्वी उपचार होण्यासाठी चिकित्सक तपासणी आवश्यक आहे. वेगवेगळ्या लोकांमध्ये अवसादाची वेगवेगळे लक्षणे असतात.

  • दिवसभर आणि विशेषत: सकाळी निरुत्साह वाटणे.
  • दररोज थकवा आणि कमजोर वाटत राहणे.
  • स्वत:ला अयोग्य किंवा दोष देणे.
  • लक्ष केंद्रित करण्यात आणि निर्णय घेण्यात अडचणी.
  • नेहमी खूप जास्त किंवा कमी झोप असणे.
  • कोणत्याही कामात उत्साह नसणे त्यामुळे कामातील निरसाता.  
  • बेचैनी किंवा आळशीपणाची भावना.
  • अचानक वजन वाढणे किंवा कमी होणे.
  • मृत्यू किंवा आत्महत्येचे विचार वारंवार येणे.

एखाद्या व्यक्तीस 2 आठवडे किंवा त्याहून अधिक काळ यापैकी 5 किंवा त्यापेक्षा जास्त लक्षणे असल्यास, डीएसएम -5 (चाचणी तंत्र) नुसार, त्या व्यक्तीस अवसादाचा त्रास असू शकतो. अवसाद ही एक मानसिक समस्या आहे परंतु यामुळे रुग्णाला शारीरिक त्रासदेखील होतो जसे की थकवा, अशक्तपणा किंवा लठ्ठपणा, हृदयरोग, डोकेदुखी, अपचन इ. या कारणास्तव, अनेकवेळा रुग्ण या शारीरिक लक्षणांवर उपचार करण्यासाठी कल असतो, परंतु या लक्षणांच्या मुळात लपलेले अवसाद दिसून येत नाही. अवसादाची चाचणी करून घेणे ही अवसादाची कारणे शोधण्यासाठी फार महत्वाचे आहे. आपण जितका वेळ शारीरिक उपचारासाठी घालवू तितके अधिक तीव्र स्वरूप अवसाद धारण करते त्यामुळे सुरुवातीलाच सपुदेशक, मानसोपचारतज्ज्ञ व मनोचिकित्सक यांची भेट घेणे खूपच गराजचे असते.

आपणास ऑनलाइन अवसाद चाचणी करून घेणेसाठी पुढील लिंकवर क्लिक करा. https://www.psycom.net/depression-test/

आजकाल अवसादासाठी बरेच वेगवेगळे उपचार उपलब्ध आहेत. एक मनोचिकित्सक अवसादाचे प्रकार आणि तीव्रतेवर आधारित समुपदेशन, मानसोपचार पद्धती, औषधे किंवा मिश्रित पद्धती यासारखे योग्य उपाय निवडतात. योग्य उपचारानंतर, बहुतेक अवसादग्रस्त रुग्ण पूर्णपणे बरे होतात आणि सर्वसामान्य जिवन जगण्यास सक्षम बनतात. एखाद्या जवळच्या व्यक्तीस किंवा आपणास अवसाद असल्यास, आपण त्या व्यक्तीस आणि स्वत:ला पुढील प्रमाणे मदत करू शकतो.

अवसादावरील उपचार आणि मदत:

  • ही समस्या अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्याचा प्रयत्न करा आणि त्यासाठी आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
  • अवसादावर मात करण्यासाठी चांगल्या मनोचिकित्सकाचा मदत घ्यावी.
  • एकटे राहू देऊ नका, मित्रांबरोबर बाहेर जा, लोकांमध्ये मिसळा, गप्पा मारणे.
  • मित्र, सहकारी यांच्यासोबत हसणे आरोग्यासाठी चांगले असते.
  • या काळात असाध्य किंवा अधिक अवघड ध्येय ठेवू नये.
  • सकाळी आणि संध्याकाळी कुटुंब किंवा मित्रांबरोबर फिरायला जा.
  • स्वत:ला कामात व्यस्त ठेवा.
  • उत्साहवर्धक गाणी ऐका किंवा कार्यक्रमांना हजेरी लावा.  
  • आपले विचार दाबून टाकण्याऐवजी आपल्या विश्वासू डॉक्टर किंवा मानसोपचारतज्ज्ञांना सांगा.
  • काम करण्याचे नवीन मार्ग शोधा आणि नवीन मार्गांनी जावे.
  • जरी आपण दु:खी असला तरीही आपण खरोखर आनंदी आहात असे वागावे.
  • सकारात्मक गोष्टींचे वाचन करणे आणि बोलणे.
  • सकारात्मक जीवनाची कला याचा अनुभव घ्यावे.
  • योगाचा आधार घ्या आणि अनुलोम-विलोम, प्राणायाम, ध्यान-धारणा जाणून घ्या आणि त्यांचा अवलंब करावे.
  • आपल्याकडे इंटरनेट असल्यास झोपण्यापूर्वी सकारात्मक कथा, विचार आणि व्याख्याने पहाणे.

सर्वात महत्त्वाची बाब:

अवसाद ही एक अतिशय सामान्य परंतु गंभीर समस्या आहे यातून बाहेर पडण्यासाठी वैद्यकीय मदत घ्यावी लागते. अवसाद हा वेडेपणा नाही आणि अवसादग्रस्त बहुतेक रुग्ण पूर्णपणे बरे होऊ शकतात. अवसादाच्या उपचारांसाठी योग्य माहिती खूप महत्वाची आहे. या समस्येपासून मुक्त होण्यासाठी सपुदेशक, मानसोपचारतज्ज्ञ व मनोचिकित्सक आणि रुग्ण तसेच त्यांचे कुटुंब आणि मित्र यांचे सहकार्य खूप महत्वाचे आहे. आपल्या मदतीचा एक हात अवसादग्रस्त व्यक्तीस पुन्हा नव्याने उभे रहाण्यास सक्षम बनवितो. चला तर मग बोलून मोकळे होऊ या आणि सदृढ आणि निरोगी कुटुंब, समाज घडवू या!

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ पुस्तके:

American Psychiatric Association (2018). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM–5), Washington DC:  American Psychiatric Publishing

Brinton, D. G. (2018). The Pursuit of Happiness: A Book of Studies and Strowings.  New Delhi: Fingerprint publishing

Tripathi, Amrita and Anand Arpita (2019). Real Stories of Dealing with Depression. New Delhi: Simon & Schuster India

Massey, Alexandra (2013). Beat Depression Fast: 10 Steps to a Happier You Using Positive Psychology. London: Watkins’s publishing

गोडबोले आणि जोशी (2019). मनकल्लोळ: मनोविकार समजून घ्या, गैरसमज टाळा आणि उपचारानं आनंदी व्हा! भाग 1 व 2, पुणे: मनोविकास प्रकाशन

घाटे, नि. (2017). मन : मनोविकारांची रंजक आणि शास्त्रीय माहिती, पुणे: मनोविकास प्रकाशन    

चाफेकर, हिमानी (2015). विकार मनाचे, पुणे: उषा अनिल प्रकाशन   

जोशी, श्री. (2016). मनोविकरांचा मागोवा, पुणे: मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस

पोतदार, मि. (2018). मनाच्या अंतरंगात, पुणे: मनोविकास प्रकाशन    

बर्वे, रा. (2017). मनोविकार कथा आणि व्यथा, मुंबई: डिंपल पब्लिकेशन

सोमवार, १० मे, २०२१

प्रतिभावान लोकांची गुणवैशिष्टे | बुद्धिमत्ता म्हणजे काय | Intelligent People

 

प्रतिभावान लोकांची गुणवैशिष्टे

बुद्धी हा शब्द आपण सामान्यपणे आपल्या दैनंदिन संभाषणामध्ये अनेकवेळा वापरतो. आपण दैनंदिन जीवनात 'बुद्धिमत्ता' हा शब्द वेगवान गतीने शिकणे आणि समजून घेण्यासाठी, प्रखर स्मरणशक्ती आणि तार्किक विचारांसाठी वापरतो. 'बुद्धी' हा शब्द सामान्य अर्थाने वेगळा असल्याने मानसशास्त्रज्ञानी तो विशिष्ट अर्थाने वापरला आहे. सुरवातीपासूनच अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी बुद्धिमत्ता या शब्दाची व्याख्या करण्याचा प्रयत्न केला. सर्वप्रथम, बोरिंग (1923) यांनी बुद्धिमत्तेची कार्यात्मक व्याख्या सांगितली की “बुद्धिमत्ता चाचण्याद्वारे जे मापन केले जाते ती बुद्धिमत्ता”. परंतु या व्याख्यातून बुद्धिमत्तेच्या स्वरूपाबद्दल निश्चित अर्थ प्राप्त होत नाही. कारण बुद्धिमत्ता मापण्यासाठी अनेक चाचण्या उपलब्ध आहेत, यापैकी कोणत्या चाचणीद्वारे केले गेलेले मापन बुद्धिमत्ता असे म्हणता येईल?. बोरिंगनंतर अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी बुद्धिमत्तेची व्याख्या वेगवेगळ्या प्रकारे करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. या सर्व व्याख्या तीन मूलभूत प्रकारात विभागल्या जाऊ शकतात -

1. प्रथम श्रेणीमध्ये अशा व्याख्या समाविष्ट होऊ शकतात ज्यामध्ये वातावरणाबरोबर  समायोजन साधण्याच्या क्षमतेद्वारे बुद्धिमत्तेची व्याख्या केली जाते. एखादी व्यक्ती वातावरणाशी जितक्या लवकर जुळवून घेईल तितका तो प्रखर बुद्धिमत्तेचा समजला जाईल.

2. द्वितीय श्रेणीत अशा व्याख्यांचा समावेश आहे ज्यामध्ये बुद्धिमत्ता शिकण्याची क्षमता म्हणून व्याख्या केली जाते. ही क्षमता जितकी जास्त असेल तितकी त्या व्यक्तीची बुद्धिमत्ता असेल.

3. तिसर्‍या प्रकारात अशा व्याख्यांचा समावेश आहे ज्यामध्ये बुद्धिमत्तेला अमूर्त तर्क करण्याची क्षमता म्हणून व्याख्या केली जाते. एखाद्या व्यक्तीची जितकी ही क्षमता अधिक तितकी त्या व्यक्तीमधील बुद्धिमत्ता जास्त असेल.

परंतु नंतर अनेक मानसशास्त्रज्ञांना असे वाटले की या तिन्ही श्रेणींच्या व्याख्यांमध्ये एक सामान्य दोष आहे आणि प्रत्येक श्रेणीमध्ये बुद्धिमत्तेची व्याख्या केवळ बुद्धिमत्तेच्या एका पैलूवर किंवा भागावर आधारित आहे. खरं तर, बुद्धिमत्तेत फक्त एक प्रकारची क्षमता (किंवा पैलू) समाविष्ट नाही, तर त्यात अनेक प्रकारच्या क्षमतांचा समावेश आहे, ज्यास सामान्य क्षमता म्हणतात. सदर उद्दिष्ट लक्षात घेऊन काही मानसशास्त्रज्ञांनी बुद्धिमत्तेची वेगळी व्याख्या केली आहे.

बुद्धिमत्तेच्या व्याख्या:

वेश्लरच्या (1939) मते, "बुद्धीमत्ता ही एक समुच्चय किंवा वैश्विक क्षमता आहे. ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती हेतुपूर्ण कृती, तर्कशुद्ध विचार आणि वातावरणाशी प्रभावीपणे समायोजन करते."

रॉबिन्सन व रॉबिन्सन (1965) यांच्या मते, "नवीन परिस्थितींमध्ये जुळवून घेऊन समस्यांचे निराकरण करण्याची क्षमता, अमूर्त विचार करण्याची क्षमता आणि अनुभवांद्वारे शिकण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धिमत्ता जो बोधात्मक वर्तनाचा एकूण समुच्चय दर्शवितो."

स्टॉडार्डच्या (1971) मते, "बुद्धीमत्ता म्हणजे अशी वैशिष्ट्ये जी क्रिया समजून घेण्याची क्षमता आहे काठिण्यता, गुंतागुंत, अमूर्तता, अर्थव्यवस्था, ध्येयशी जुळवून घेण्याची क्षमता, सामाजिक मूल्य, कल्पकता आणि मौलिकता तसेच काही परिस्थितींमध्ये भावनिक घटकांवर सामर्थ्य आणि प्रतिरोध दर्शविणार्‍या क्रियांना प्रवृत्त करते."

या सर्व व्याख्यामध्ये एक सामान्य वैशिष्ट्य म्हणजे बुद्धिमत्ता ही अनेक क्षमतांची गोळा बेरीज मानली जाते. म्हणूनच अशा व्याख्या प्रचलित आणि लोकप्रिय आहेत. या व्याख्यांचे सामान्य विश्लेषण करून आपण पुढील निष्कर्षापर्यंत पोहोचू शकतो:

i) बुद्धिमत्ता म्हणजे विविध क्षमतांचा समुच्चय होय. याचा अर्थ असा आहे की बुद्धीमत्ता ही एकच प्रकारची क्षमता नसून त्यात अनेक प्रकारच्या क्षमता समाविष्ट आहेत या सर्व क्षमतांची गोळाबेरीज म्हणजे बुद्धिमत्ता होय.

ii) बुद्धिमत्तेच्या सहाय्याने एखादी व्यक्ती समस्या सोडवण्यासाठी अंतर्दृष्टीची मदत घेते. इतकेच नाही तर केवळ या बुद्धिमत्तेमुळेच ती एखाद्या समस्येच्या निराकरणात भूतकाळातील अनुभवांचा लाभ घेण्यास सक्षम बनते.

iii) बुद्धीच्या मदतीने व्यक्ती हेतूपूर्ण क्रिया करते. एखादी व्यक्ती जितकी अधिक हेतूपूर्ण आणि अर्थपूर्ण कृती करते तितकीच त्यास अधिक बुद्धिमान समजले जाते. निरर्थक आणि हेतू नसलेली कामे करणारी व्यक्ती कमी बुद्धिमत्तेची मानली जाते. म्हणूनच, बुद्धीचे स्वरूप सहाय्याने एखादी व्यक्ती उद्देशपूर्ण कृती करते.

iv) बुद्धिमत्ता एखाद्यास पर्यावरणाशी प्रभावीपणे जुळवून घेण्यास किंवा प्रतियोजन (adaptation) करण्यास मदत करते. उच्च बुद्धिमत्ता असलेले लोक कोणत्याही वातावरणात स्वत:ला योग्यरित्या समायोजित करतात. या व्यक्तींच्या समायोजन क्षमतेमुळे इतरांवरही मोठ्या प्रमाणात परिणाम होतो. निम्न बुद्धिमत्ता असलेल्या व्यक्तीमध्ये समायोजन क्षमता कमी असते आणि पर्यावरणाशी प्रभावीपणे जुळवून घेण्यास समस्या उद्भवतात.

v) बुद्धिमत्ता एखाद्या व्यक्तीस तर्कसंगत आणि अमूर्त विचार करण्यास मदत होते. याचा अर्थ असा की जी व्यक्ती हुशार आहे, त्याची विचार करण्याची पद्धत वास्तविक आणि तर्कसंगत असते. अशा व्यक्तींमध्ये अमूर्त विचार करण्याची क्षमता देखील अधिक असते. निम्न बुद्धिमत्ता असलेल्या व्यक्तींचे विचार हे अवास्तविक आणि तर्कहीन असतात. अशा व्यक्तीमध्ये अमूर्त विचार करण्याची क्षमता देखील कमी असते. अशा व्यक्तींमध्ये विचार आणि कार्य करण्यात विसंगती अधिक आढळते.

vi) हुशार लोकांना अनेकदा कठीण आणि गुंतागुंतीची कामे करायला आवडतात. त्यांच्या कामात मौलिकता अधिक असते. अशा व्यक्ती प्रत्येकवेळी वेगळ्या पद्धतीने उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न करतात.

वरील स्पष्टीकरणातून हे स्पष्ट होते की बुद्धिमत्तेचे स्वरूप हे कोणत्याही एका घटकाच्या किंवा क्षमतेच्या आधारे समजू शकत नाही त्यामध्ये वेगवेगळ्या प्रकारच्या क्षमता आहेत. थर्स्टन (1938) यांनी आपल्या संशोधनाच्या आधारे सांगितले आहे की बुद्धीमध्ये अशा एकूण 7 क्षमता आहेत ज्यास प्राथमिक मानसिक क्षमता म्हणतात. गिल्फोर्ड (1967) यांनी त्रिमिती बुद्धिमत्ता सिद्धांतामध्ये एकूण 150 (5x5x6) क्षमता नोंदवलेल्या आहेत. हार्वर्ड गार्डनर (1983) यांनी तर बहुविध बुद्धिमत्तेच्या 9 प्रकारांचे वर्णन त्यांच्या “frames of mind” पुस्तकात केलेले आढळते.

बुद्धिमत्तेचा अर्थ:

पी.ई. वर्नान (1969) यांनी बुद्धिमत्ता सिद्धांताचे तीन अर्थ सांगितलेले आहेत जे लोकप्रिय तसेच आकर्षकही आहेत. त्यांनी वर्णन केलेल्या बुद्धिमत्तेचे तीन अर्थ पुढीलप्रमाणे-

i) बुद्धिमत्ता म्हणजे अनुवांशिक क्षमता - या अर्थाने बुद्धिमत्तेस पूर्णपणे अनुवंशिक आधार मिळतो. हेब (1988) यांनी त्यास A प्रकारची बुद्धिमत्ता म्हटले आहे, जी स्पष्टपणे एक अनुवंशिक प्रकारची बुद्धिमत्ता आहे आणि त्यामध्ये त्या व्यक्तीचे अनुवांशिक गुणधर्म समाविष्ट असतात.

ii) बुद्धिमत्ता एक निरीक्षित वर्तन - या अर्थाने, बुद्धिमत्ता एखाद्याच्या अनुवंश आणि वातावरणाच्या परस्परसंवादाचा परिणाम असते आणि एखाद्या व्यक्तीने किती प्रभावीपणे वर्तन केले त्यावरून त्याला बुद्धिमान मानले जाते. बुद्धिमत्तेचा हा अर्थ जीन्स संतुलन (Phenotypic) स्वरूपाचे आहे. हेब्बने त्यास B प्रकारची बुद्धिमत्ता म्हटले आहे.

iii) बुद्धिमत्ता म्हणजे चाचणी गुणांक - या अर्थाने बुद्धिमत्तेची एक कार्यात्मक व्याख्या केली गेली आहे. या अर्थाने, बुद्धिमत्ता म्हणजे बुद्धिमत्ता चाचणीद्वारे मापन केलेले गुणांक. हेब्बने त्यास C प्रकारची बुद्धिमत्ता म्हटले आहे.

मानसशास्त्रज्ञ आणि इतर तज्ज्ञ मंडळी अनेक मार्गांने मानवी बुद्धिमत्ता तपासण्याचे काम करत आलेले आहेत. आपण कदाचित कधीतरी आपली IQ (बुद्ध्यांक) चाचणी करून घेतली असेल. हे मूल्यांकन विशेषतः योग्यता आणि क्षमता मापन करण्यासाठी डिझाइन केलेले असते. पण बुद्धिमत्ता आपण जे IQ चाचण्याद्वारे मापन करतो ते असते (बोरिंग). त्यामुळे पारंपरिक IQ चाचण्यांच्या काही मर्यादा आहेत. 

IQ चाचण्या, तर्क, स्मृती आणि समस्या-निराकरण यासारख्या विशिष्ट कौशल्यांचे मापन करतात, पण आपल्या क्षमतांचे विस्तृत चित्र तयार करू शकत नाहीत. तसेच IQ चाचण्या सर्जनशीलता किंवा भावनिक कौशल्ये या महत्वाच्या गुणांचे मूल्यांकन करत नाहीत. वेगवेगळ्या सामाजिक-सांस्कृतिक पार्श्वभूमी असलेल्या लोकांना चाचणी संकल्पना आणि संरचना याबाबत भिन्नता आढळते. त्यामुळे कमी स्कोअर नेहमी वास्तविक बौद्धिक क्षमता दर्शवू शकत नाही.

2016 मधील संशोधन आढावा सूचित करतो की आत्मकेन्द्रित (autism) व्यक्तीची बुद्धिमत्ता प्रमाणित IQ चाचणीमध्ये अधोरेखित केलेल्यापेक्षा अधिक असते. ही बुद्धिमत्ता केवळ अशा प्रकारे असंतुलित आहे जी सामाजिक आंतरक्रिया आणि कार्यप्रदर्शनावर नकारात्मक परिणाम करू शकते. त्यामुळे अनेक तज्ञांचा असा विश्वास आहे की केवळ एक चाचणी बुद्धिमत्तेचे स्पष्ट चित्रण करू शकत नाही कारण त्या चाचणीत समाविष्ट घटकापुरते बुद्धिमत्ता मर्यादित असते.

हॉवर्ड गार्डनर यांनी सादर केलेल्या बहुविध बुद्धिमत्ता सिद्धांत, नऊ वेगवेगळ्या प्रकारच्या बुद्धिमत्ता अस्तित्वात असल्याचे सूचित करते. त्यामुळेच अलीकडील अनेक संशोधन पेपरचा आढावा घेऊन प्रतिभावान असण्याचे बुद्धिमत्तेचे गुणवैशिष्टे पुढीलप्रमाणे-  

प्रतिभावान लोकांची गुणवैशिष्टे:

१. एखाद्या विशिष्ट विषयातील माहिती आपणास हुशार बनत नाही तर हुशार व्यक्तीस प्रत्येक विषयातील ज्ञान असते आणि त्यांचा बहुतेक वेळ काहीतरी नवीन शिकण्यात आणि अभ्यास करण्यात घालवला जातो.

२. एका ऑनलाइन सर्वेक्षणानुसार, तीन पैकी दोन लोकांचा असा विश्वास आहे की इंटरनेट लोकांना स्मार्ट बनवते. इंटरनेटमुळे बुद्धिमान लोकांची लेखन आणि वाचनाची शैली सुधारते.

3. नुकत्याच झालेलेल्या एका सर्वेक्षणानुसार बुद्धिमान लोक आपली सर्व कामे निश्चित वेळेपेक्षा जास्त वेळ देऊन करतात आणि निम्न बुद्ध्यांक असलेले लोक दिलेली वेळ कसेबसे ढकलतात.

४. Hewlett Packard यांच्या संशोधनानुसार, इन्फोमेनियाची लक्षणे आजकाल लोकांमध्ये दिसून येत आहेत. म्हणजेच कोणत्याही मेल, मेसेज त्वरित जाणून घेण्याची उत्सुकता वाढली आहे. त्यामुळे बुद्धिमान लोक इलेक्ट्रॉनिक गॅजेट्सचा वापर कमी प्रमाणात करतात.  

५. PsychCentral यांच्या अहवालानुसार कला व संगीत यांची जाण असणाऱ्या लोकांची बुद्धिमत्ता ही इतर लोकांच्या तुलनेत अधिक प्रखर असते. त्यामुळे कलाकार आणि संगीतकार लोकांचा मेंदू अधिक सक्रिय असतो.

६. Encyclopaedia Britannica यांच्या मते बुद्धिमान लोक सर्व प्रकारच्या परिस्थितीत पटकन जुळवून घेतात आणि त्यांच्या विचारांची शैली देखील लवचिक असते.

७. बुद्धिमान लोकांची अशीही एक ओळख आहे की त्यांचा तथ्याशिवाय कोणत्याही गोष्टीवर विश्वास बसत नाही. त्यामुळे असे लोक स्वत:ही तथ्याशिवाय बोलत नाहीत.

८. बुद्धिमान लोक कोणतीही नवीन गोष्टी पाहताना किंवा वाचताना पूर्ण रस घेतात. त्यांना वरवरचे पाहणे किंवा वाचन करणे आवडत नाही.

९. बुद्धिमान लोकांना कोणतीही माहिती किंवा परिस्थिती चटकन लक्षात येते त्यामुळे त्यांना त्वरित त्यावर प्रश्न विचारण्याची किंवा कोणत्याही प्रश्नाचे उत्तरे देण्याची क्षमता असते.

१०. बुद्धिमान लोकांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या हातून फारच कमी चुका होतात आणि चूक झालीच तर त्या प्रत्येक चुकांमधून काहीतरी शिकवण घेतात.

११. बुद्धिमान लोक जुगाड करण्यात पटाईत असतात. कोणतेही कार्य सहज करण्याची, ते समजून घेण्याची क्षमता त्यांच्यात असते.

१२. बुद्धिमान लोक विषयांतर करत नाहीत ते कोणत्याही विषयाची संपूर्ण माहिती मिळवण्यासाठी प्रयत्नशील असतात तसेच एखाद्या विषयातील आपली अज्ञानता देखील स्वीकारतात.

१३. सहानुभूती हा भावनिक बुद्धिमत्तेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. बुद्धिमान लोकांकडे अधिक सहानुभूती जाणिव असते त्यामुळे इतरांच्या भावना केवल समजून घेत नाहीत तर शक्य त्या  मार्गांने मदत देखील करतात.

१४. बुद्धिमान लोकांकडे स्वत:च्या प्रत्येक कृतीचे समर्थन असते. कोणताही निर्णय सारासार विचार करूनच घेतात आणि घेतलेल्या निर्णयावर ठाम राहतात.

 १५. बुद्धिमान लोकांचा मित्रपरिवार सर्व स्तरातील असतो आणि हा मित्रपरिवार निवडक आणि कायमस्वरूपी असतो.

बुद्धिमान परिस्थितीनुसार स्वतःमध्ये बदल करून स्वत:ला अपडेट ठेवतात. तसेच बुद्धिमान लोक आपल्या बुद्धीचे प्रदर्शन करत नाहीत. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे प्रत्येक व्यक्ती आपापल्या क्षेत्रात बुद्धिमान असतेच. आपणास भावनिक बुद्धिमत्ता, सामाजिक बुद्धिमत्ता आणि इतरही घटकांचा विचार करावा लागेल. त्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीचे जीवन सुखकर होण्यासाठी मदत होईल. प्रत्येकाची अंगभूत क्षमता उजेडात येईलच असे सांगत येत नाही त्यामुळे भिन्न भिन्न परिस्थितीला सामोरे गेलेले लोकच बुद्धिमान असतात. काही लोक ठेच लागल्यावरच शहाणे होतात तर काही काहीही झाले तरी जसेच्या तसेच असतात. सर्वांना आपल्या अंगभूत क्षमता बुद्धिमत्तेमध्ये रूपांतरित करण्यास संधी मिळो हीच प्रार्थना.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

अधिक वाचनासाठी पुस्तके:

पलसाने, म. न. (संपादक)(2006). “मानसशास्त्र” पुणेः कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

ओकअभ्यंकर व गोळविलकर (2008). “मानसशास्त्र दक्षिण आशिया आवृत्ती” सिंगापोर: पिअरसन एज्युकेशन

अभ्यंकरओक व गोळविलकर (2014). “मानसशास्त्र वर्तनाचे शास्ञ” दिल्ली: पिअरसन एज्युकेशन

बोरूडे, रा. रा. (2002). “बोधनिक मानसशास्त्र” औरंगाबद: छाया पब्लिशिंग हाऊस

Bracey, R. (2013). IQ Power Up: 101 Ways to Sharpen Your Mind, New York: Duncan Baird Publishers

Lungu, M. (2020). Increase Your Intelligence: Be Amazing, online Publishing House

Sternberg, R. (2000). Handbook of Intelligence, UK: Cambridge University Press  

सोमवार, ३ मे, २०२१

विषारी लोक | टॉक्सिक पीपल | Toxic People

 

विषारी लोक | टॉक्सिक पीपल | Toxic People

शौर्य दहा वर्षाचा असताना एका मुलाबरोबर त्याचे कडक्याचे भांडण झाले होते. भांडणाचे कारण होते तो मुलगा अर्वाच्य शिवीगाळ करतो म्हणून पण कोल्हापूर सारख्या शहरात शिवी ही सर्वसामान्य मानली जाते. शौर्यला विचारले की शिवी दिली म्हणून काय झाले? त्यावर तो म्हणाला होता की “त्याच्या अशा वागण्याने आमच्या खेळात व्यत्यय येतो आणि सर्वजन खेळ सोडून एकमेकांना शिवी देतात आणि शेवट भांडणाने होतो. त्यामुळे तो मुलगा जवळून जरी गेला तरी त्रास होतो त्यामुळे त्याच्याशी खेळणे टाळतो.” आपणासही असा अनुभव आला असेल की काही लोक आपल्या जवळ असतील तर खूपच आल्हाददायक वाटते आणि काही लोक कधी निघून जातील असे वाटत राहते. आपण नेहमी आल्हाददायक लोकांना भेटण्याचा प्रयत्न करत असतो तर विषारी लोकांना टाळण्याचा कसोशीने प्रयत्न करत असतो.     

आपल्याभोवती अनेक प्रकारचे लोक वावरत असतात. विचारांनी काही चांगली असतात, तर काही वाईट आणि व्यवहाराने काही खराब असतात तर काही आपल्यासाठी विषारी असतात. यापैकी बहुतेक लोकांना आपण सहज ओळखू शकतो, परंतु विषारी लोकांना ओळखण्यात अडचणी येतात. कधीकधी आपण त्यांना ओळखण्यात खूप उशीर केला किंवा आपणास त्यांची कधीही ओळख पटली नाही तर अशा लोकांच्या सहवासात राहून आपण नेहमीच स्वत:वर संशय घेऊ लागतो. असे लोक आपल्या मानसिक व भावनिक आरोग्यासाठी अजिबात चांगले नसतात. चला तर मग जाणून घेऊया विषारी लोक कोण, कसे आणि का असतात.

आपल्या आयुष्यात एखादी विषारी व्यक्ती आहे का?

मदत न करणारे, अनावश्यक बडबड करणारे आणि जटिल लोक आपल्या जीवनातील सर्वात मोठे आव्हान असतात. आपणास आधार देणारे, प्रेमळ आणि ज्यांच्याबरोबर वेळ व्यतीत करण्याने आनंद मिळतो अशा लोकासमवेत रहायला आवडते. पण आपल्या बालपणीचा एखादा खडूस वर्गमित्र, नेहमी छुल्लक कारणावरून भांडण काढणारा शेजारी, कोणत्याही गोष्टीवरून टोमणे मारणारे नातेवाईक, त्याच्या मनासारखे काम करूनही ओरडणारा बॉस, कितीही चांगली सेवा देऊनही खेखसणारे गिऱ्हाईक या लोकांना काहीवेळासाठी आपण टाळू शकतो. आपल्या जीवनात काही लोक असे असतात ज्यांना आपण कधीच टाळू शकत नाही ते म्हणजे वारंवार अनावश्यक उपदेश करणारे पालक आणि सर्वात जवळचे एकमेकांना शत्रू मानणारे नवरा किंवा बायको. तर अशा विषारी लोकांपासून आपला बचाव कसा करून घ्यायचा या मोठा गहन प्रश्न. आपल्या जीवनात येणाऱ्या विषारी लोकांशी कसे व्यवहार करू शकतो, थांबवू शकतो आणि ती कशा पद्धतीने हाताळू शकतो याबद्दल चर्चा करणार आहोत.           

हानिकारक लोक कसे ओळखावे?

1. स्वकेंद्रित लोक

आपण बोलत असताना काही लोक आपल्या संभाषणात अडथळा आणतात का? किंवा असे काही लोक आपल्या भोवती आहेत का की जे स्वत:विषयी बोलण्यात धन्यता मानतात. असे लोक आपणास कोणताही प्रश्न विचारत नाहीत, ते आपल्या प्रतिसादाची प्रतीक्षाही करीत नाहीत आणि स्वत: गप्पही बसत नाहीत. नातेसंबंधात, हे लोक पूर्णपणे स्व-केंद्रित असतात आणि इतरांच्या आवश्यकतांकडे कधीच लक्ष देत नाहीत. असे लोक एखाद्या दु:खद कार्यक्रमातही आपल्यामुळे असे झाले, मी होतो म्हणून असे घडले, केवल मी आणि मी........................ त्यामुळे अशा लोकांना गावाच्या वेशीवर सोडून या किंवा यांच्या बोलण्यात मनोरंजन शोधा. 

2. नियंत्रणप्रिय लोक

नियंत्रणप्रिय लोक सर्व गोष्टींवर आणि आसपासच्या प्रत्येकावर नियंत्रण ठेवू इच्छित असतात. आपण काय करतो, आपण काय बोलतो आणि आपण काय विचार करतो यावर ताबा मिळविण्याचा प्रयत्न करीत असतात. अशा व्यक्ती आपल्या सर्वांच्या आवतीभोवती नेहमी आढळतात. जेव्हा आपण या लोकांशी सहमत नसतो तेव्हा ते कावरेबावरे होतात आणि आपण बरोबर असल्याचे पटवून देण्याचा प्रयत्न करत राहतात आणि त्यांनी सांगितल्याप्रमाणे आपण वागावे/करावे असे पटवून देत असतात. नातेसंबंधात अशा व्यक्ती इतरांना श्वासोच्छवास घेण्यास दमछाक लावतात आणि जोपर्यंत आपण पूर्णपणे त्यांच्या मनासारखे करत नाही तोपर्यंत आपल्या कार्यात सतत अडथळा आणतील. सावधगिरी बाळगा, हे लोक आपल्या भावनिक, संभाषण आणि मानसिक स्वातंत्र्यावर घाला घालतात. जर शक्य असेल तर त्यांच्या तावडीतून बाहेर पडा!

3. भावनिक शोषण

भावनिक शोषण करणाऱ्या या व्यक्तींना  "अध्यात्मिक शैतान" म्हणून देखील ओळखले जाते कारण ते आपल्यातील सकारात्मकता शोषून घेतात किंवा भावनिक कोरडेपणा आणतात. हे लोक नेहमीच काहीतरी दु:खी, नकारात्मक किंवा निराशावादी बोलत असतात. संभाषण आणि नातेसंबंधांमध्ये ते कधीही सकारात्मकपणे पाहत नाहीत आणि सर्वांना आपल्याच पातळीला आणण्याचा त्यांचा कल असतो. आपण इतराबरोबर असतो तेंव्हा हे लोक त्यांनी आपल्यावर किती उपकार केले, आपण होतो म्हणून आपले निभावले, त्यांच्यामुळेच आपले निभावले नाहीतर काय झाले असते....... वेळीच अशा लोकांना त्यांची जागा दाखवून द्या नाहीतर हे लोक आयुष्यभर आपले भावनिक शोषण करत राहतील, त्यामुळे वेळीच सावध व्हा.

4. चुंबकीय लोक

काही विषारी लोक चुंबकासारखे असतात. अशा लोकांच्याबाबतीत नेहमीच चुकीचे घडत असते, एखादी समस्या सुटल्यानंतर आणखी एखादी समस्या उद्भवलेली असतेच. अशा लोकांना केवळ आपली सहानुभूती, परानुभूती आणि समर्थन हवे असते पण सल्ला नको असतो. आपली मदत आणि समस्येचे उत्तर त्यांना नको असते कारण कधीही काहीही निराकरण करण्याची त्यांची इच्छा नसते. त्याऐवजी ते तक्रार आणि केवळ तक्रार करत असतात. नातेसंबंधात, चुंबकीय लोक पीडित असतात आणि स्वत:ला संकटात ओढून घेतात, कारण यामुळे त्यांना महत्त्व प्राप्त होते असे वाटत असते. जर असा एखादा संकटाचा दीपस्तंभ असेल तर सावध रहा, कदाचित आपण एके दिवशी या नाटकाचा भाग होऊन जाऊ.

5. ईर्ष्यावान लोक

ईर्ष्यावान लोकांना आनंदी लोकांची अॅलर्जी असते. ईर्ष्या किंवा मत्सर करणारे लोक आश्चर्यकारकपणे विषारी असतात कारण त्यांच्यात इतका आत्म-द्वेष असतो की तो आजूबाजूच्या कोणालाही आनंदी होऊ देत नाहीत. सहसा, या लोकांचा मत्सर हा त्यांच्या न्याय-निवाडा, टीका किंवा गप्पांमधून दिसून येतो. त्यांच्या मते, इतर लोक भयंकर, शांत आणि कशाचीतरी कमतरता असणारे असतात. जर एखादी व्यक्ती इतर लोकांबद्दल ईर्ष्या आणि मत्सरयुक्त गप्पा मारण्यास सुरुवात केली तर सावध रहा, ही एक विषारी व्यक्ती असू शकते आणि आपल्या पाठीमागे आपल्याबद्दलही अशाच पद्धतीने गप्पा मारत असते.

6. थापा मारणारे

थापा मारणारे लोक खोटारडे, अफवा पासरविणारे, अतिशयोक्ती करणारे असतात. आपल्या जीवनात अशा विषारी लोकांमुळे फसवणूक, मानहानी सारखे त्रास होऊ शकतो. असे लोक अनेकदा छोटे-मोठे खोटे बोलत असतात, नातेसंबंधामध्ये अशा लोकांवर विश्वास ठेवणे अशक्य बनते. आपल्यातील प्रामाणिकपणा कमी होऊ लागतो कारण आपण त्यांच्या प्रत्येक शब्दांवर सतत शंका घेत असतो आणि त्यांच्या सहवासामुळे आपला स्वभाव संशयी बनून जातो. जर आपणास अंतर्ज्ञानी आवाज ऐकू येत असेल तर सावध व्हा; आपणही त्यांच्यासारखेच बणण्यापूर्वी त्या लोकापासून फारकत घ्या.

7. हेकेखोर लोक

हेकेखोर लोकामुळे सर्वकाही चिरडले जाते. हेकेखोर लोक नेहमी स्वत:लाच बरोबर समजत असतात, कोणाच्याही भावना किंवा कल्पना विचारात घेत नाहीत आणि सतत स्वत:ला प्राधान्य देत असतात. नातेसंबंधात, असे लोक गर्विष्ठ असतात आणि त्यांची वैयक्तिक मते वस्तुस्थिती म्हणून दुसऱ्यावर थोपवतात. अशा व्यक्ती वारंवार स्वत:ला खोलीत सर्वात हुशार व्यक्ती समजतात, म्हणूनच ते प्रत्येक संभाषण आणि व्यक्तीला एक आव्हान म्हणून पाहतात त्यामुळे त्यांना जिंकणे आवश्यक बनते. क्वचितच असे लोक इतरांना समानतेची वागणूक देतात, इतरांशी प्रेमळ नातेसंबंध प्रस्थापित करणे त्यांच्यासाठी आव्हानात्मक असू शकते. आपला आदर केला जात नाही किंवा आपल्या कल्पना समाप्त झालेल्या आहेत असे आपणास वाटू लागल्यास अशा लोकांपासून दोन हात लांब रहा.

8. अफवा पसरवणारे:

"उच्च विचारसरणी असणारे लोक नवीन कल्पनांवर चर्चा करतात, सरासरी विचारसरणी असणारे लोक घटनांविषयी चर्चा करतात आणि निम्न विचारसरणीचे लोक लोकांविषयी चर्चा करतात." - रुझवेल्ट

अफवा पसरवणारे लोक इतर लोकांच्या दुर्दैवात आनंदीत होतात. सुरुवातीस एखाद्याच्या वैयक्तिक किंवा व्यावसायिक चुकांमध्ये डोकावून पाहणे मजेदार असेल, परंतु कालांतराने हे कंटाळवाणे बनत जाते, पण अफवा पासरविणारे त्यातून आनंद मिळवितात. करोना महामारीच्या काळात व्हाटसअॅप आणि फेसबूक सारख्या सामाजिक माध्यमावर अफवांचा महापूर दिसत आहे.  मानसोपचार तज्ज्ञाच्या मते, अफवा पसरवणारे स्वतःच मानसिकदृष्ट्या कमकुवत असतात. परंतु अनेकदा हे लोक बनेल आणि पाताळयंत्री असल्याचे लक्षात आलेले आहे. कारण सारासार विचार न करणारे जे सर्वसामान्य लोक या अफवांची शिकार होतात, ते अनाम भीतीने पछाडले असतात. असे लोक एकतर देवाच्या नावाने बाजार मांडणाऱ्यांचे हक्काचे ग्राहक होतात किंवा समाजकंटकांसाठी सामाजिक उत्पात घडवण्यासाठी स्फोटकांच्या रूपाने आयते उपलब्ध होतात. अशांच्या गराड्यात राहताना, आपण सुरक्षित आहोत, हीच एकदिवस अफवा ठरेल.

विषारी व्यक्ती आसपास असण्याची लक्षणे:

विषारी व्यक्तिमत्त्वाचे प्रकार समजावून घेत असताना आपणास कोणाची आठवण झाली का? जर आपल्या आयुष्यात अशी एखादी व्यक्ती असेल ज्यास पाहण्याची भीती वाटते, जो आपल्या मतांचा आदर करीत नाही आणि आपली प्रतिमा दुर्बल, नाकाम किंवा आश्रित बनली असेल तर सावधान व्हा!

  • आपणास अशा व्यक्तींना सतत जतन करावे लागते आणि त्यांच्या समस्या सोडवाव्या लागतात.
  • आपण त्यांना लपवावे लागत असेल किंवा त्यांच्या चुकांवर पडदा टाकावा लागतो.
  • आपण अशा व्यक्तींच्या दर्शनाने घाबरत आहात.
  • अशा व्यक्तीबरोबर बाहेर गेल्यावर आपणास हतबलता जाणवते.
  • आपल्या आसपास अशा व्यक्ती आल्यास आपणास राग येतो, उदास वाटते किंवा निराश होता.
  • असे लोक स्वत:च्या स्वार्थासाठी आपल्याशी गप्पा मारतात.
  • आपणास अशा लोकांना प्रभावित करावेसे वाटणे.
  • आपण त्यांच्या नाटकीपणा किंवा समस्येमुळे प्रभावित आहात.
  • असे लोक आपल्या गरजाकडे दुर्लक्ष करतात आणि ‘नाही’ हा शब्द एकूण घेत नाहीत.

विषारी लोकांपासून मुक्त होण्याचे मार्ग:

      आपण एक व्यक्ती म्हणून स्वतंत्र आहोत आणि आपली स्वत:ची अशी वेगळी मते आहेत याची जाणिव हवी. तसेच खालील प्रात्यक्षिक मार्ग आपणास अशा व्यक्तिपासून मुक्त होण्यास मदत करतील.  

  • मुद्दामहून लक्ष वेधून घेणार्‍याकडे दुर्लक्ष करा.
  • अफवांवर विश्वास ठेवणे किंवा शेअर करणे थांबवा. 
  • विश्वासू आणि निष्ठावान मित्रांबरोबर वेळ घालवा. 
  • हेराफेरी करणाऱ्या लोकापासून लांब रहा.
  • खोटारडया लोकांना आपल्या स्वत:वर हावी होऊ देऊ नका.
  • क्षुल्लक संघर्षात आणि प्रसंगात अडकू नका. 
  • चिडविण्यासाठी होणाऱ्या अपमानाकडे दुर्लक्ष करायला शिकले पाहिजे. 
  • अशा व्यक्तींना आपल्या प्रश्नांची उत्तरे सरळ देण्याची मागणी करा. 
  • स्वतःच्या भावनांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रयत्न करा. 
  • समस्यांवर नव्हे तर निराकरणांवर लक्ष केंद्रित करा.

आपण आपल्या आयुष्यात अद्भुत, मदत करणाऱ्या आणि प्रेमळ लोकासोबत राहण्यास  पात्र आहोत. खरं तर, आयुष्य खूपच छोटे असल्याने आपणास सर्वश्रेष्ठ बनण्यात मदत न करणाऱ्या विषारी लोकांच्यात वेळ घालवू नये. आपली संगत आपला उत्कर्ष निश्चित करत असते. त्यामुळे जीवनात चांगल्या लोकांची संगत करून जीवन सुखी समाधानी बनविता येते. मला आशा आहे की आपण या लेखातील माहितीचा वापर विषारी लोकांविरूद्ध लसीकरण म्हणून कराल. धन्यवाद!

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:

Bern, E. (2016). Games People Play: The Psychology of Human Relationships, New York: Penguin Life, Available: https://amzn.to/338xTpl

Alkhteb, M. (2020). What to Do to Toxic People: Strategies to Handle Manipulators, Leave Toxic Relationships, and Set Boundaries, France: worthyinside.com, Available: https://amzn.to/3tb63mX

Arabi, Shahida (2020). The Highly Sensitive Person's Guide to Dealing with Toxic People: How to Reclaim Your Power from Narcissists and Other, New York: New Harbinger Available: https://amzn.to/33brQQO

Cantopher, T. (2017). Toxic People: Dealing with Dysfunctional Relationships, UK: Sheldon Press, Available: https://amzn.to/3ucmJvO

Cox, S. (2018). Toxic People: Letting Go: Identify Them in Your Home and Work, and Learn How to Avoid Being Damaged by Them (Psychology Now) Available: https://amzn.to/2PGCRXe

Glass, Lillian (2012). TOXIC PEOPLE: 10 Ways of Dealing with People Who Make Your Life Miserable, New York: Simon and Schuster, Available: https://amzn.to/2PJl2XJ

Griffith, J. (2021). How to Deal with Toxic People: Do You Know Someone Toxic who puts your life in Conflict? I Would like to offer you a way to Exclude Toxic and ... life, or to Limit their Influence on You. UK: Charlie Creative Lab, Available: https://amzn.to/3ujwics

Iton, N. (2019). Toxic People. The Rules of the Game: How to Identify and Deal with Toxic, Irrational and Difficult People in Your Life (Kindle Edition) Available: https://amzn.to/33b9xLz

समाधान-केंद्रित संक्षिप्त उपचार पद्धती (SFBT) | Solution-Focused Brief Therapy

  समाधान-केंद्रित संक्षिप्त उपचार पद्धती | Solution - Focused Brief Therapy गौतम बुद्ध दररोज वेगवेगळे उदाहरणे दाखले देऊन आपल्या शिष्यांन...