सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी | Psychoneuroimmunology (PNI)

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी Psychoneuroimmunology (PNI)

आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक जीवनशैलीमध्ये, शारीरिक आरोग्य टिकवण्यासाठी केवळ औषधोपचार पुरेसे नाहीत, तर मानसिक स्थैर्य आणि भावनिक समतोल हाही अत्यंत महत्त्वाचा घटक बनतो. मन, मेंदू आणि शरीर यांच्यातील गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादाचे रहस्य समजून घेणे ही केवळ एक शैक्षणिक गरज नसून, आरोग्य व्यवस्थेच्या एकात्मिक विकासासाठीही अत्यावश्यक बाब बनली आहे. संशोधनातून हे अधोरेखित झाले आहे की, मानसिक ताण किंवा भावनिक अस्वस्थता (emotional dysregulation) यांचा केवळ मानसिक आरोग्यावरच नव्हे, तर शरीराच्या रोगप्रतिकारक शक्तीवरही थेट परिणाम होतो (Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

 

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

      सकारात्मक मानसिक आरोग्य हा आजच्या काळातील अत्यंत महत्त्वाचा विषय ठरला आहे. जीवनातील केवळ समस्यांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, व्यक्तीच्या उत्क्रांतीकडे, सकारात्मक अनुभवांकडे आणि वैयक्तिक समृद्धीकडे लक्ष देणाऱ्या दृष्टिकोनाला "सकारात्मक मानसशास्त्र" (Positive Psychology) म्हणतात. याच प्रवाहात अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ ज्यांना सकारात्मक मानसशास्त्राचे जनक म्हणतात असे डॉ. मार्टिन सेलिगमन (Martin Seligman) यांनी एक अत्यंत प्रभावशाली सिद्धांत मांडला त्यास PERMA मॉडेल म्हणतात. PERMA हे पाच मूलभूत घटकांचे एक संक्षिप्तरूप आहे, जे व्यक्तीच्या जीवन-कल्याणाची (well-being) मांडणी करते.

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश | Happiness Advantage

 

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश

2018 मध्ये दिल्ली सरकारने प्राथमिक व माध्यमिक शाळांमध्ये 'हॅपीनेस करिकुलम' सुरू केले. या उपक्रमाचा उद्देश विद्यार्थ्यांच्या भावनिक, मानसिक आणि नैतिक विकासावर भर देणे हा होता. हॅपीनेस करिकुलम अंतर्गत ध्यानधारणा, करुणा, स्व-निरीक्षण, आणि सामाजिक संबंध या चार गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले जाते. हा अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये तणाव नियंत्रण, भावनिक साक्षरता, आणि सकारात्मक आचरण वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो. Brookings Institution च्या अहवालानुसार, या करिकुलमचा विद्यार्थ्यांच्या एकाग्रता, वर्गातला सहभाग, आणि वर्तनावर सकारात्मक परिणाम झाला आहे (Singh & Soudien, 2020). दिल्लीतील या उपक्रमामुळे महाराष्ट्र, हरियाणा, आणि उत्तराखंड यांसारख्या इतर राज्यांनाही या मॉडेलचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले आहे. याचा अर्थ भारतामध्येही Happiness Advantage या संकल्पनेची अंमलबजावणी शैक्षणिक धोरणात होताना दिसते.

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत | Grounded Theory

 

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत

सामाजिक वास्तवाचा अभ्यास करताना संशोधक अनेकदा पूर्वनिर्धारित सिद्धांतांच्या चौकटीत अडकून पडतात, ज्यामुळे वास्तवाचे जटिल पैलू नजरेआड होतात. 1960च्या दशकात याच अपुरेपणावर मात करण्यासाठी Barney Glaser आणि Anselm Strauss यांनी Grounded Theory या गुणात्मक संशोधन पद्धतीची निर्मिती केली. 'डेटा आधारीत सिद्धांतनिर्मिती' हे या पद्धतीचे वैशिष्ट्य असून, या प्रक्रियेमध्ये सिद्धांत हा तळातून, म्हणजेच प्रत्यक्ष अनुभवांच्या निरीक्षणातून विकसित होतो.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगातील कौशल्ये

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगातील कौशल्ये

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) ही केवळ एक तांत्रिक संकल्पना राहिलेली नाही, तर ती आपल्या दैनंदिन जीवनाचा आणि कार्यपद्धतीचा एक अविभाज्य भाग बनली आहे. शिक्षण, उद्योग, आरोग्यसेवा, शेती, वाहतूक आणि अगणित क्षेत्रांमध्ये AI चा वाढता वापर मानवी हस्तक्षेपाची गरज बदलून टाकत आहे. या नव्या युगात यशस्वी होण्यासाठी पारंपरिक कौशल्यांबरोबरच काही नव्या प्रकारची कौशल्ये अंगीकारणे अत्यंत आवश्यक बनले आहे.

करिअर निवडीतील मानसशास्त्र: सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत | Social Cognitive Career Theory (SCCT)

 

करिअर निवडीतील मानसशास्त्र: सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत

सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत (Social Cognitive Career Theory – SCCT) हा एक आधुनिक, संशोधनाधिष्ठित करिअर विकास सिद्धांत आहे, जो अल्बर्ट बंडूरा (Albert Bandura) यांच्या सामाजिक बोधन सिद्धांतावर (Social Cognitive Theory) आधारित आहे. SCCT 1990 च्या दशकात रॉबर्ट डब्ल्यू. लेंट (Robert W. Lent), स्टीव्हन डी. ब्राउन (Steven D. Brown), आणि गेल हॅक्सेट (Gail Hackett) यांनी विकसित केला. या सिद्धांतात करिअर निवड, कामगिरी, आणि संबंधित निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत वैयक्तिक आणि सामाजिक घटकांचा सखोल विचार केला जातो.

करिअर विकासाचा सुपर दृष्टिकोन | Donald E. Super

 

करिअर विकासाचा सुपर दृष्टिकोन

व्यक्तीचे करिअर हे केवळ एक काम नसते, तर त्याच्या संपूर्ण जीवनप्रवासाचा एक महत्त्वाचा भाग असतो. करिअर निवड आणि विकास यावर अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी संशोधन केले आहे, मात्र डोनाल्ड सुपर (Donald E. Super) यांनी मांडलेला Career Development Theory हा करिअरच्या विकासाकडे जीवनकाल आणि वैयक्तिक वाढीच्या दृष्टिकोनातून पाहणारा एक प्रभावी सिद्धांत मानला जातो. सुपर यांचे म्हणणे होते की, व्यक्तीचे करिअर हे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा, मूल्यांचा, गरजांचा, आणि जीवनातील विविध टप्प्यांचा परिणाम असतो. त्यांच्या सिद्धांताने करिअर निवडीला एक स्थिर घटना न मानता, सतत बदलणारी प्रक्रिया म्हणून स्पष्ट केले आहे.

हॉलंडचे मॉडेल: व्यक्तिमत्त्व-व्यवसाय सुसंगतीचा वैज्ञानिक मार्गदर्शक

 

हॉलंडचे मॉडेल: व्यक्तिमत्त्व-व्यवसाय सुसंगतीचा वैज्ञानिक मार्गदर्शक

आजच्या गतिमान आणि पर्यायांनी परिपूर्ण व्यावसायिक जगात योग्य करिअर निवड करणे ही एक मोठी मानसिक व वैचारिक प्रक्रिया बनली आहे. अनेक वेळा व्यक्ती आपल्या क्षमतांपेक्षा भिन्न कार्यक्षेत्रात अडकते आणि त्यामुळे असमाधान, थकवा व अपयश अनुभवते. याच पार्श्वभूमीवर मानसशास्त्रज्ञ जॉन एल. हॉलंड (John L. Holland) यांनी मांडलेला "व्यक्तिमत्त्व आणि व्यावसायिक वातावरण यामधील सुसंगती"चा सिद्धांत एक महत्त्वपूर्ण दिशादर्शक ठरतो. RIASEC मॉडेलच्या माध्यमातून व्यक्ती आपल्या व्यक्तिमत्त्वानुसार अनुकूल अशा करिअर मार्गाचा शोध घेऊ शकते. हॉलंडच्या या वैज्ञानिक पद्धतीचा वापर आज जगभरातील करिअर मार्गदर्शन संस्था, शाळा, महाविद्यालये आणि मानसशास्त्रीय संशोधनात मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. प्रस्तुत लेखामध्ये या सिद्धांताचे मूलभूत तत्त्वज्ञान, सहा व्यक्तिमत्त्व प्रकार, आणि त्याचा शैक्षणिक व व्यावसायिक निर्णयांवर होणारा प्रभाव सविस्तरपणे उलगडला आहे.

मानसशास्त्रीय संशोधनातील थीमॅटिक विश्लेषण: तत्त्वज्ञान, प्रक्रिया आणि उपयुक्तता

 

मानसशास्त्रीय संशोधनातील थीमॅटिक विश्लेषण: तत्त्वज्ञान, प्रक्रिया आणि उपयुक्तता

मानसशास्त्रीय संशोधन हे मानवाच्या वर्तन, अनुभूती, भावना, सामाजिक आंतरक्रिया आणि सांस्कृतिक अर्थनिर्मितीचे विश्लेषण करण्याचे एक महत्त्वाचे माध्यम आहे. या संशोधनात केवळ आकडेवारीवर आधारित निष्कर्षांपेक्षा अधिक महत्त्व मानवी अनुभवांच्या सखोल समजुतीला दिले जाते. या संदर्भात गुणात्मक संशोधन (Qualitative Research) अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावते, कारण ते व्यक्तींच्या जीवनातील जटिल आणि सूक्ष्म पैलू समजून घेण्याचा प्रयत्न करते. गुणात्मक संशोधन विशिष्ट सामाजिक संदर्भात अनुभवांचे अर्थ, दृष्टिकोन, आणि समज कशा प्रकारे तयार होतात यावर प्रकाश टाकते (Denzin & Lincoln, 2011).

घटना घडून गेल्यावर वाटणारा अंदाज: 'I-knew-it-all-along' परिणाम

 

घटना घडून गेल्यावर वाटणारा अंदाज: 'I-knew-it-all-along' परिणाम

आपण जेव्हा एखादी घटना घडून गेल्यानंतर म्हणतो की "हे तर आधीच माहित होतं", तेव्हा आपण एका सूक्ष्म पण प्रभावी बोधनिक फसवणुकीचा अनुभव घेत असतो. यालाच मानसशास्त्रात हिंडसाईट पूर्वग्रह (Hindsight Bias) असे म्हणतात. हा पूर्वग्रह आपल्याला असा भास निर्माण करून देतो की, एखाद्या परिणामाचा आपण पूर्वीच अचूक अंदाज लावला होता, जरी प्रत्यक्षात तो अंदाज मांडलेला नसला तरी. या लेखामध्ये आपण या पूर्वग्रहाचा उगम, मानसशास्त्रीय मांडणी, त्यामागील मेंदूची यंत्रणा, विविध क्षेत्रांतील परिणाम आणि वैज्ञानिक संशोधनाच्या आधारे याचे सखोल विश्लेषण पाहणार आहोत. आपली निर्णयक्षमता, स्मरणशक्ती आणि न्यायबुद्धी या पूर्वग्रहामुळे कशी प्रभावित होते हे समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे, कारण हाच पूर्वग्रह व्यक्तिगत तसेच सामाजिक पातळीवर चुकीचे निष्कर्ष काढण्यास कारणीभूत ठरतो.

HERO (PsyCap): सकारात्मक मानसिक विकास घडविणारी मानसशास्त्रीय क्रांती

 

HERO (PsyCap): सकारात्मक मानसिक विकास घडविणारी मानसशास्त्रीय क्रांती

मानसशास्त्रीय कॅपिटल (Psychological Capital) ही संकल्पना आधुनिक काळातील मनुष्यबळ विकास, संघटनात्मक मानसशास्त्र, व मानसिक आरोग्याच्या संदर्भात एक क्रांतिकारी विचारप्रणाली मानली जाते. ही संकल्पना सर्वप्रथम Luthans, Youssef आणि Avolio (2007) यांनी मांडली. त्यांनी मानसशास्त्रीय कॅपिटलचे स्वरूप पारंपरिक "मानवी भांडवल" किंवा "सामाजिक भांडवल" यापेक्षा वेगळे ठरवले आणि ते केवळ ज्ञान, कौशल्य किंवा सामाजिक संबंधांवर आधारित नसून, व्यक्तीच्या अंतर्मनातील सकारात्मक मानसिक अवस्थांवर आधारित असल्याचे सांगितले. त्यांच्या मते मानसशास्त्रीय कॅपिटल म्हणजे "व्यक्तीच्या अंतर्गत सकारात्मक मानसशास्त्रीय अवस्थांचा असा एक संग्रह आहे, जो Hope (आशा), Self-efficacy (स्व-सामर्थ्य), Resilience (स्थितीस्थापकत्त्व) आणि Optimism (आशावादी दृष्टिकोन) या चार प्रमुख घटकांवर आधारित असतो".

स्टेज फिअरमागचे मानसशास्त्र | Glossophobia

 

स्टेज फिअरमागचे मानसशास्त्र | Glossophobia

चारचौघात उभं राहून आपले मत ठामपणे मांडणं हे एक महत्त्वाच सामाजिक कौशल्य आहे. परंतु अनेक व्यक्तींना ही कृती अत्यंत भीतीदायक वाटते. ही भीती म्हणजेच "स्टेज फिअर" किंवा तांत्रिक भाषेत Glossophobia. ह्या लेखात आपण स्टेज फिअर म्हणजे नेमकं काय, त्याची मानसिक, शारीरिक, सामाजिक कारणं काय असू शकतात, आणि बालपणातील संगोपन, शालेय वातावरण, भाषेतील अडथळे, ऑनलाईन शिक्षण यांसारख्या घटकांचा त्यावर कसा परिणाम होतो, याचा सखोल वेध घेणार आहोत.

ऑन-जॉब-ट्रेनिंग | OJT

 

ऑन-जॉब-ट्रेनिंग (OJT)

वर्तमान काळात शिक्षण ही संकल्पना केवळ पुस्तकापुरती मर्यादित राहिलेली नाही. बदलत्या औद्योगिक, सामाजिक व मानसिक गरजांमुळे शिक्षणाची चौकटही लवचिक आणि प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित बनवली जात आहे. या अनुषंगाने, On-Job Training (OJT) ही संकल्पना अधिकाधिक महत्त्वाची ठरत आहे. OJT म्हणजे प्रशिक्षणार्थी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या पदवी पर्यंतच्या शैक्षणिक विषयाशी संबंधित प्रत्यक्ष कार्यस्थळी अनुभव घेण्याची संधी देणारी प्रणाली. यामध्ये विद्यार्थी एखाद्या संस्थेत, कार्यालयात, सामाजिक संस्थेत किंवा संबंधित क्षेत्रातील कार्यस्थळी ठरावीक कालावधीत प्रत्यक्ष काम करतो आणि व्यावसायिक कार्यपद्धती, संवाद कौशल्य, निरीक्षण व विश्लेषण हे गुण प्रत्यक्ष कृतीतून शिकतो.

मानसिक विकार समजून घेण्याची चौकट | Framework to understand Mental Disorder

 

मानसिक विकार समजून घेण्याची चौकट | Framework Mental Disorder

मानसिक आरोग्य हे केवळ आजारांच्या अभावाचे मापन नव्हे, तर व्यक्तीचे विचार, भावना, आणि वर्तन हे समाजाशी, संस्कृतीशी व व्यक्तीच्या दैनंदिन आयुष्याशी किती सुसंगत आहेत, यावरही त्याचे मापन होते. मानसिक आरोग्याच्या अडचणी ओळखण्याकरिता व त्या समजून घेण्यासाठी आधुनिक मानसोपचारशास्त्रात काही मूलभूत निकष वापरले जातात. या निकषांपैकी चार अत्यंत महत्त्वाचे घटक म्हणजे विचलन (Deviance), मनस्ताप (Distress), कार्यात्मक बिघाड (Dysfunction) आणि धोका (Danger) हे चार “D” म्हणून ओळखले जातात.

वैयक्तिक सुसंगत मानसोपचार | Personalized or Tailored Psychotherapy

 

वैयक्तिक सुसंगत मानसोपचार

"One size does not fit all" ही इंग्रजीतली म्हण, मानसिक आरोग्याच्या उपचारांसाठी अक्षरशः लागू होते. प्रत्येक व्यक्तीची मानसिक संरचना, तिचा अनुभव, तिचं सामाजिक-सांस्कृतिक वातावरण वेगळं असतं. त्यामुळे सगळ्यांना एकाच प्रकारच्या मानसोपचार पद्धतीचा अवलंब करणं अकार्यक्षम ठरू शकतं. हीच बाब लक्षात घेऊन मानसोपचार क्षेत्रात "वैयक्तिकरित्या सुसंगत मानसोपचार" (Personalized or Tailored Psychotherapy) ही संकल्पना पुढे आली आहे. ही संकल्पना म्हणजे अशा उपचारपद्धतीचा अवलंब जो रुग्णाच्या व्यक्तिगत गरजा, वैशिष्ट्ये, मानसिक प्रक्रियांचा ढाचा, सामाजिक आधार आणि सांस्कृतिक घटक लक्षात घेऊन तयार केला जातो.

CBT मानसोपचार पद्धती | Cognitive Behavioural Therapy

 

CBT मानसोपचार पद्धती

बोधनिक वर्तन उपचार पद्धती, म्हणजेच Cognitive Behavioural Therapy (CBT), ही एक वैज्ञानिक पद्धतीने सिद्ध झालेली मानसोपचार पद्धत आहे. या थेरपीमध्ये व्यक्तीच्या विचारसरणी (cognition) आणि वर्तन (behavior) यावर विशेष भर दिला जातो. CBT च्या मते, एखाद्या व्यक्तीच्या भावना (emotions) आणि कृती (actions) या थेट तिच्या विचारांवर (thoughts) अवलंबून असतात. म्हणजेच, व्यक्ती एखाद्या परिस्थितीकडे कशी पाहते, त्यावर तिच्या भावना आणि प्रतिसाद ठरतात (Beck, 1976).

उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती सतत स्वतःला "मी निकृष्ट आहे" किंवा "मी अपयशी आहे" असे नकारात्मक विचार करत असेल, तर ती व्यक्ती अवसादाच्या (depression) किंवा चिंता विकारांच्या (anxiety disorders) विळख्यात अडकू शकते. अशा परिस्थितीत ती समाजापासून दूर राहू लागते, तिचा आत्मविश्वास कमी होतो आणि ती अनेकदा चुकीच्या पद्धतीने समस्या हाताळते. त्यामुळे CBT मध्ये अशा नकारात्मक आणि अविवेकी विचारांची (irrational or distorted thoughts) ओळख करून त्यांचं विश्लेषण केलं जातं, आणि त्याऐवजी अधिक विवेकी, सकारात्मक विचार विकसित करण्यावर भर दिला जातो (Beck, 1995; Dobson, 2010).

सुप्त मनाची शक्ती: एक अद्भुत क्षमता | The power of your subconscious mind

 

सुप्त मनाची शक्ती: एक अद्भुत क्षमता

आपल्या जीवनातील बहुतांश निर्णय, सवयी आणि कृती आपल्या सुप्त मनावर अवलंबून असतात. सुप्त मन (Subconscious Mind) ही आपल्या विचारांवर, भावनांवर आणि कृतींवर गाढ परिणाम करणारी एक अतिशय प्रभावी मानसिक शक्ती आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण अनेक गोष्टी जाणीवपूर्वक ठरवतो, परंतु त्यापेक्षा अधिक प्रमाणात आपले वर्तन आणि सवयी सुप्त मनाने नियंत्रित केल्या जातात. डॉ. जोसेफ मर्फी यांच्या The Power of Your Subconscious Mind (1963) या पुस्तकाने या संकल्पनेला मोठ्या प्रमाणावर प्रसिद्धी दिली. त्यांच्या मते, आपल्या सुप्त मनाचे योग्यप्रकारे आकलन आणि वापर केल्यास यश, आनंद, आरोग्य आणि समृद्धी प्राप्त होऊ शकते.

वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार : एक वैचारिक अत्याचार

वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार : एक वैचारिक अत्याचार

एका रविवारी सकाळी आपल्या व्यस्त आयुष्यातून वेळ काढत, आपण एका विद्वान वक्त्याच्या भाषणाला जाण्याचे ठरवतो. विषय रोचक असतो, समाज, शिक्षण, किंवा आपल्याला अंतर्मुख करणारा एखादा सामाजिक प्रश्न. आपण वेळेआधी पोहोचतो, निश्चित ठिकाणी बसतो, आणि कार्यक्रम सुरू होण्याची उत्सुकतेने वाट पाहतो. परंतु, ठरलेली वेळ उलटूनही मंच रिकामाच असतो. कार्यक्रम 30-40 मिनिटे उशिरा सुरू होतो. नंतर जेव्हा वक्ता भाषणाला सुरुवात करतो, तेव्हा सुरुवातीला त्याचे विचार प्रगल्भ वाटतात, परंतु थोड्याच वेळात भाषण भरकटते पुनरुक्ती, विषयांतर, अंतहीन किस्से... आणि मग एक तास, दोन तास… वेळ हरवलेली असते. श्रोत्यांचे लक्ष हलकेच ढळते, चेहऱ्यावर कंटाळवाण्या भावछटा उमटतात. काहीजण आपले घड्याळ तपासतात, काहीजण निमूट कार्यक्रम सोडून निघून जातात.

एकांताचे वैभव की एकाकीपणाचा बोझा: Loneliness and Isolation

 

एकांताचे वैभव की एकाकीपणाचा बोझा: Loneliness and Isolation

एका घनदाट जंगलाच्या कुशीत, हिमालयाच्या पायथ्याशी एक लहानशी गुफा होती. त्या गुफेत ऋषी मौनगिरी नामक एक जेष्ठ तपस्वी अनेक वर्षांपासून ध्यान करत होते. गावातील लोक त्यांच्या शांततेला वंदन करत आणि अधूनमधून त्यांच्याकडून मार्गदर्शन घेत.

एक दिवस, आरव नावाचा तरुण त्या गुफेकडे आला. त्याच्या डोळ्यांत थकवा होता, चेहऱ्यावर अस्वस्थता. "गुरुदेव, मी खूप लोकांत राहतो, खूप मित्र-मैत्रिणी आहेत, सोशल मीडियावर हजारो फॉलोअर्स आहेत. पण तरीही आतून खूप एकटं वाटतं. तुम्ही इथे गुफेत एकटे राहता, तरी तुमच्यामध्ये शांती दिसते. हे कसं शक्य आहे?"

ऋषी मौनगिरी मंद स्मित करत म्हणाले,

शिकलेली असहाय्यता: मानसिक गुलामगिरी | Learned Helplessness

 

शिकलेली असहाय्यता (Learned Helplessness): मानसिक गुलामगिरी

एका गावात एक प्रसिद्ध सर्कस होती, जिथे प्रेक्षकांना आकर्षित करणारे विविध प्राणी होते—सिंह, वाघ, घोडे आणि सर्वात मोठा आणि ताकदवान हत्ती. हा हत्ती सर्कशीतील सर्वात महत्त्वाचा आणि आकर्षक प्राणी होता. त्याचे प्रेक्षकांवर जबरदस्त प्रभाव पडे. तो मोठा, बलवान आणि शक्तिशाली होता, तरीही तो एका साध्या, नाजूक दोरखंडाने एका खांबाला बांधलेला असे.

कारण सर्कशीत आल्यावर तो लहान असताना एक बळकट दोरखंड वापरून एका मोठ्या खांबाला बांधले गेले होते. सुरुवातीच्या दिवसांत त्याने सुटण्यासाठी जोरदार संघर्ष केला. तो संपूर्ण ताकद लावून दोरखंड तोडण्याचा प्रयत्न करी, पण त्याचे छोटे, कमकुवत शरीर पुरेसे सामर्थ्यवान नव्हते. तो जोरजोरात ओढायचा, जोर लावायचा, कधी बसायचा, कधी धावण्याचा प्रयत्न करायचा—पण शेवटी प्रत्येक वेळी त्याला अपयशच यायचे.

पंचकोशाचा शोध आणि व्यक्तिमत्व विकास

 

पंचकोशाचा शोध आणि व्यक्तिमत्व

केंद्रीय शिक्षण मंत्रालयाने नुकताच शालेय शिक्षणाच्या राष्ट्रीय शैक्षणिक आराखडय़ाचा मसुदा प्रसिद्ध केला असून त्यावर पालक, विद्यार्थी, शिक्षक, शिक्षणतज्ज्ञ, अभ्यासक यांच्याकडून हरकती, सूचना मागवण्यात आल्या आहेत. या आराखडय़ात ३ ते १८ वयोगटाच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजा, अध्ययन-अध्यापन पद्धती, शैक्षणिक साहित्य, शिक्षणाचे विविध टप्पे यांचा समावेश आहे. प्राचीन भारतातील तत्त्वज्ञानाची बैठक हा विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानाचा खरा स्रोत असल्याचे नमूद करून सहा प्रमाणांवर अभ्यासक्रमात भर देण्यात आला आहे. तसेच पंचकोश विकासाच्या माध्यमातून मुलांच्या मनोविकासालाही महत्त्व देण्यात आले आहे. देशातील समृद्ध, सांस्कृतिक वारसा आणि परंपरांच्या माध्यमातून भारतीयत्व समजून घेण्यावर, आयुर्वेद आणि योग शिकण्यावर भर देण्यात आला आहे.

महाराष्ट्राचे शालेय शिक्षण धोरण 2025

 महाराष्ट्राचे शालेय शिक्षण धोरण 2025

महाराष्ट्राच्या शालेय शिक्षण धोरणाचा उद्देश राज्यातील शिक्षणव्यवस्था सुधारणे, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) सोबत समन्वय साधणे आणि विद्यार्थ्यांना आधुनिक कौशल्यांसह शिक्षण प्रदान करणे हा आहे. हे धोरण अभ्यासक्रम सुधारणा, परीक्षा प्रणालीतील बदल, शिक्षक प्रशिक्षण, मूल्यमापन पद्धती, तांत्रिक सुधारणा आणि शाळांच्या भौतिक सुविधा यावर केंद्रित आहे.

शालेय विद्यार्थ्यांचे व्यत्यय आणणारे वर्तन | Disruptive Behaviour

 

शालेय विद्यार्थ्यांचे व्यत्यय आणणारे वर्तन | Disruptive Behaviour

शालेय शिक्षण हा विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, सामाजिक आणि नैतिक जडणघडणीचा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा असतो. या काळात मुलांच्या वर्तनाचा विकास वेगाने होतो आणि विविध प्रकारचे वर्तनप्रकार दिसून येतात. यामध्ये काही विद्यार्थ्यांचे वर्तन त्रासदायक किंवा व्यत्यय आणणारे (Disruptive Behaviour) असते, जे त्यांच्या स्वतःच्या शैक्षणिक प्रगतीला अडथळा आणते तसेच शिक्षक आणि वर्गातील इतर विद्यार्थ्यांसाठीही त्रासदायक ठरते.

डिजिटल युगातील विचार करण्याची शक्ती

 

डिजिटल युगातील विचार करण्याची शक्ती

आजच्या डिजिटल युगात, जेव्हा माहिती एका क्लिकवर सहज उपलब्ध आहे, तेव्हा एक महत्त्वाचा प्रश्न उद्भवतो: आपण आपल्या मुलांना विचार करायला कसे शिकवायचे? ChatGPT, Copilot, DeepSeek आणि Google सारख्या शोध इंजिनसह, विद्यार्थ्यांना उत्तर त्वरित मिळते. पण त्वरित माहिती उपलब्ध होणे त्यांच्या विचारशक्तीसाठी फायदेशीर आहे की अडथळा?

शिक्षण नेहमीच विद्यार्थ्यांना विश्लेषण, व्याख्या आणि ज्ञानाची अंमलबजावणी करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये प्रदान करण्यावर केंद्रित राहिले आहे. मात्र, ज्ञान संपादन करण्याच्या पद्धती गेल्या काही दशकांत मोठ्या प्रमाणात बदलल्या आहेत. पारंपरिक संशोधन पद्धती जसे पुस्तके वाचणे, चर्चेत भाग घेणे आणि चुकांमधून शिकणे आता डिजिटल तंत्रज्ञानाने बदलल्या आहेत. जरी ही डिजिटल साधने आपल्या सोयीने उपलब्ध असतात आणि आपली कार्यक्षमता वाढवतात, तरीही ती विद्यार्थ्यांच्या सखोल बोधात्मक प्रक्रियेत गुंतून राहण्यास अडथळा आणू शकतात.

सोशल लिसनिंग: समाज माध्यमावरील चर्चेचे निरीक्षण | Social Listening

 

सोशल लिसनिंग: समाज माध्यमावरील चर्चेचे निरीक्षण

डिजिटल युगात सोशल मीडिया केवळ संवादाचे साधन राहिले नसून, तो व्यवसाय, संशोधन आणि धोरणात्मक निर्णयांसाठी महत्त्वाचा स्रोत बनला आहे. सोशल लिसनिंग (Social Listening) ही अशा चर्चांवर बारकाईने लक्ष ठेवण्याची आणि त्यातून उपयुक्त माहिती मिळवण्याची प्रक्रिया आहे. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर ग्राहक, संशोधक आणि धोरणनिर्माते आपले विचार, भावना आणि ट्रेंड शेअर करतात, आणि असे हे डेटाचे भांडार समाजाच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकते. सोशल लिसनिंगचा उपयोग व्यवसायांना ग्राहकांच्या गरजा समजून घेण्यासाठी, संशोधकांना जनमताचा अभ्यास करण्यासाठी आणि धोरणकर्त्यांना महत्त्वपूर्ण निर्णय घेण्यासाठी करता येतो. याशिवाय, संकट व्यवस्थापन, ब्रँड मॉनिटरिंग आणि स्पर्धात्मक विश्लेषण यासाठीही हे तंत्रज्ञान प्रभावी ठरते.