स्टेज फिअरमागचे मानसशास्त्र | Glossophobia

 

स्टेज फिअरमागचे मानसशास्त्र | Glossophobia

चारचौघात उभं राहून आपले मत ठामपणे मांडणं हे एक महत्त्वाच सामाजिक कौशल्य आहे. परंतु अनेक व्यक्तींना ही कृती अत्यंत भीतीदायक वाटते. ही भीती म्हणजेच "स्टेज फिअर" किंवा तांत्रिक भाषेत Glossophobia. ह्या लेखात आपण स्टेज फिअर म्हणजे नेमकं काय, त्याची मानसिक, शारीरिक, सामाजिक कारणं काय असू शकतात, आणि बालपणातील संगोपन, शालेय वातावरण, भाषेतील अडथळे, ऑनलाईन शिक्षण यांसारख्या घटकांचा त्यावर कसा परिणाम होतो, याचा सखोल वेध घेणार आहोत.

स्टेज फिअर म्हणजे काय? (Glossophobia):

"स्टेज फिअर" हा एक प्रकारचा परफॉर्मन्स अँझायटी (Performance Anxiety) आहे, जो व्यक्तीला सार्वजनिक ठिकाणी बोलताना किंवा सादरीकरण करताना अनुभवास येतो. ही भीती केवळ मंचावर उभं राहण्यापुरती मर्यादित नसून, तिचे परिणाम शारीरिक, मानसिक, भावनिक व सामाजिक पातळीवरही दिसून येतात (American Psychiatric Association, 2013).

या भीतीचा अनुभव घेताना अनेक व्यक्तींना हृदयाची धडधड वाढणं, घसा कोरडा पडणं, तोंडातून शब्द निघेनासं होणं, घाम येणं, तणाव, हातपाय थरथरणं, मळमळ वाटणं किंवा पोटात गोळा येणं यांसारखी लक्षणं जाणवतात. ही सर्व लक्षणं Autonomic Nervous System च्या सक्रियतेचा परिणाम असतात, विशेषतः 'fight or flight' response च्या अंतर्गत (Sapolsky, 2017). मात्र, स्टेज फिअर केवळ शारीरिक लक्षणांपुरता मर्यादित नसतो. यामध्ये व्यक्तीचे स्व-भान, सामाजिक दबाव, आणि अपयशाची भीती हे घटक देखील महत्त्वाची भूमिका बजावतात. व्यक्तीला वाटतं की, “मी काही चुकीचं बोललो तर लोक मला नाकारतील” किंवा “सगळे माझ्याकडे बघत आहेत, मी चुकीचा ठरू शकतो,” हे विचार त्याच्या सादरीकरणावर परिणाम करतात. यामुळे आत्मविश्वासात घट होते आणि व्यक्ती पुन्हा सार्वजनिक संवाद टाळू लागते.

मानसशास्त्रात, स्टेज फिअरला situational social anxiety disorder च्या अनुषंगानेही संबोधले जाते. विशेषतः जेव्हा ही भीती वारंवार होते, दैनंदिन जीवनावर परिणाम करते, किंवा व्यक्तीच्या शैक्षणिक किंवा व्यावसायिक प्रगतीला अडथळा आणते (APA, DSM-5, 2013). समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहिलं तर, स्टेज फिअर ही भीती ‘सामाजिक तुलना’ या प्रक्रियेच्या माध्यमातून बळावते. आपण इतरांपेक्षा कमी आहोत, अशी भावना अनेकदा व्यक्तीच्या शैक्षणिक, सांस्कृतिक, किंवा कौटुंबिक पार्श्वभूमीवर आधारित असते (Festinger, 1954).

तथापि, स्टेज फिअर हा एक अस्थायी आणि सरावाने कमी होणारा अनुभव आहे. योग्य मानसिक तयारी, सकारात्मक वातावरण, आणि संतुलित स्व-प्रशंसेचा सराव केल्यास या अडथळ्यांवर मात करता येते (Bandura, 1997).

स्टेज फिअरची करणे:

1. स्वतःच्या क्षमतेबद्दल शंका (Self-Doubt)

स्टेज फिअर निर्माण होण्यामागील सर्वात मूलभूत मानसिक कारण म्हणजे स्वतःच्या क्षमतेबद्दल सतत असलेली शंका. "मी चुकीचं काही बोललो तर?", "माझं उत्तर चुकीचं निघालं तर लोक काय म्हणतील?" अशा विचारांमुळे व्यक्तीची स्व-प्रतिमा डळमळीत होते. अशा शंका मनात बाळगणारी व्यक्ती आपल्याकडे असलेल्या भाषिक, बौद्धिक किंवा सादरीकरणाच्या क्षमतेकडे दुर्लक्ष करते, आणि त्या क्षमतेचा वापर करताना अडखळते. Aaron Beck च्या बोधनिक सिद्धांतानुसार, अशा नकारात्मक स्वयंचिंतनाची (negative self-talk) पद्धत व्यक्तीच्या भावनिक प्रतिक्रियांना प्रभावित करते आणि मंचावर उभे राहण्याची भीती निर्माण करते (Beck, 1976).

2. इतरांच्या तुलनेत स्वतःकडे पाहणे – सामाजिक तुलना (Social Comparison)

स्टेज फिअरचे दुसरे महत्त्वाचे कारण म्हणजे इतरांशी केलेली तुलनात्मक समज. "तो मुलगा किती आत्मविश्वासाने बोलतो, पण मी नाही", "ती मुलगी इंग्रजीत किती सहज बोलते, मी अडखळतो" असे विचार सतत मनात येतात. Leon Festinger च्या Social Comparison Theory (1954) नुसार, माणूस सतत स्वतःची तुलना इतरांशी करत असतो आणि ही तुलना जर वरच्या पातळीवरच्या (upward comparison) लोकांशी झाली, तर ती आत्मविश्वास कमी करते आणि अपयशाची भीती वाढवते. ही तुलना अनेकदा वस्तुनिष्ठ नसते, पण तरीही ती व्यक्तीच्या मानसिकतेवर खोल परिणाम करते.

3. नकारात्मक पुर्वानुभव (Negative Past Experiences)

पूर्वीच्या सादरीकरणात आलेले अपयश, हसवले जाणे, किंवा शिक्षक/मित्रांकडून झालेली टिका हे घटक व्यक्तीच्या मनात खोलवर खोल जखमा निर्माण करतात. ह्या नकारात्मक आठवणी "conditioned fear response" म्हणून मनात साठवून ठेवलेल्या असतात. अभिजात अभिसंधान सिद्धांतानुसार (Pavlov, 1927), जर एखादा विद्यार्थी एका विशिष्ट अनुभवामुळे (उदा. स्टेजवर अडखळणे) घाबरले असेल, तर पुढच्या वेळी स्टेज पाहिल्यावरसुद्धा त्याचं मन पुन्हा त्या अपयशाची आठवण करून देतं. ह्या प्रक्रियेमुळे चिंतेचे प्रमाण वाढते आणि स्टेज फिअर बळावतो.

4. शारीरिक प्रतिक्रिया (Physiological Arousal)

स्टेज फिअर म्हणजे केवळ मानसिक गोष्ट नाही, तर ती शरीरावरही परिणाम करणारी स्थिती आहे. स्टेजवर जाण्यापूर्वी अनेकांना हृदयाची धडधड वाढते, तोंड कोरडे पडते, हात-पाय थरथरू लागतात, आणि श्वासोच्छ्वास वेगाने होतो. ह्या शारीरिक लक्षणांना "Fight-or-Flight Response" म्हणतात, जे Autonomic Nervous System मार्फत घडतात (Sapolsky, 2004). शरीर या परिस्थितीत धोकादायक प्रसंग समजतो आणि त्यामुळे Adrenaline आणि Cortisol सारख्या हार्मोन्सची वाढ होते. ही वाढ चिंता अधिक गडद करते. असे शारीरिक संकेत अनुभवले की व्यक्ती आणखीनच अस्वस्थ होते आणि तिच्या विचारशक्तीवर परिणाम होतो (LeDoux, 1996).

बालपणातील संगोपन व पालकत्व शैलीचा स्टेज फिअरवर परिणाम

बालकाचे सामाजिक आत्मविश्वास, भावनिक संतुलन आणि व्यक्तिमत्व विकास यामध्ये पालकत्व शैली (parenting style) महत्त्वाची भूमिका बजावते. स्टेज फिअर ही अनेकदा मुलाच्या मनात रुजलेली असते आणि तिचे मूळ अनेक वेळा पालकांच्या वर्तनात किंवा संगोपनपद्धतीत दिसून येते (Baumrind, 1966). खालील चार प्रमुख पालकत्व शैली आणि त्यांचा स्टेज फिअरशी असलेला संबंध पाहूया. पालकत्व शैली बाबत अधिक जाणून घेण्यासाठी पुढील लिंकवर क्लिक करा

https://www.psychologywayofpositivelife.com/2020/10/parenting-style.html#google_vignette

1. अति अपेक्षा ठेवणारे पालक (Authoritarian Parenting)

Authoritarian पालक हे मुलांकडून अत्यंत शिस्तबद्ध वागणुकीची आणि अचूक यशाची अपेक्षा करतात. त्यांच्या शैलीत संवाद कमी असतो आणि आज्ञा पाळण्यावर भर असतो. अशा वातावरणात वाढणारी मुले भीतीच्या अधीन राहतात, त्यांना चुकण्याची भीती सतत वाटत असते. विशेषतः व्यासपीठावर सादरीकरण करताना “मी चुकलो तर?” किंवा “पालक नाराज होतील का?” असे विचार त्यांच्या मनात खोलवर रुजलेले असतात, जे त्यांच्या स्टेज फिअर वाढवतात. या शैलीत मुलांच्या भावनिक गरजांकडे फारसे लक्ष दिले जात नसल्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास कमी होतो (Grolnick & Ryan, 1989).

2. उपेक्षित किंवा दुर्लक्षित संगोपन (Neglectful Parenting)

Neglectful किंवा uninvolved पालक मुलांच्या भावनिक, शैक्षणिक व सामाजिक गरजांकडे दुर्लक्ष करतात. अशी मुले सामाजिक सहभाग, संवादकौशल्य आणि आत्मभान यामध्ये मागे पडतात. त्यांना व्यासपीठासमोर उभे राहणे, लोकांसमोर बोलणे याची सवयच नसते, आणि त्यामुळे स्टेज फिअर अधिक तीव्र होतो. बालकांना जर घरच्या पातळीवर सादरीकरणासाठी मानसिक व सामाजिक आधार मिळत नसेल, तर अशा मुलांना वर्गासमोर बोलणंही धडकी भरवणारं वाटू शकतं (Lamborn et al., 1991).

3. मुक्ताचार पालक (Permissive Parenting)

Permissive पालक मुलांच्या सर्व मागण्या पूर्ण करतात, त्यांच्यावर फारसं बंधन घालत नाहीत. अशा पालकांच्या मुलांना मर्यादा, जबाबदारी आणि सामाजिक कौशल्य शिकवले जात नाही. परिणामी, ही मुले जेव्हा प्रत्यक्ष जीवनात, विशेषतः सार्वजनिक सादरीकरणाच्या प्रसंगी, सामाजिक दबावाचा सामना करतात, तेव्हा त्यांच्यात coping skills नसतात. त्यांना प्रेक्षकांच्या उपस्थितीत व्यक्त होणे किंवा परफॉर्म करणे हे फारच अवघड वाटते (Baumrind, 1971). स्टेज फिअर या मुलांमध्ये असुरक्षिततेमुळे अधिक वाढतो.

4. विश्वासार्ह्य संगोपन (Authoritative Parenting)

Authoritative पालक हे प्रेमळ पण शिस्तीचे संतुलन राखणारे असतात. ते संवादात्मक, प्रोत्साहन देणारे आणि भावनिकदृष्ट्या सहानुभूती दाखवणारे असतात. अशा वातावरणात वाढणाऱ्या मुलांमध्ये आत्मविश्वास, विचारस्वातंत्र्य आणि सामाजिक आत्मभान विकसित होते. पालकांचे सहकार्य व सकारात्मक अभिप्रायामुळे ही मुले टप्प्याटप्प्याने स्टेज फिअरवर मात करत जातात. संशोधनात असं दिसून आलं आहे की अशा प्रकारच्या संगोपनशैलीतून आलेली मुले सामाजिकदृष्ट्या अधिक सक्षम, व्यक्तिमत्वदृष्ट्या परिपक्व आणि ताण-तणाव-सहनक्षम असतात (Steinberg, 2001; Maccoby & Martin, 1983).

इतर सामाजिक व मानसशास्त्रीय घटक

1. शालेय वातावरणाचा प्रभाव

शालेय वातावरण हे विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याच्या जडणघडणीत अत्यंत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. विद्यार्थ्यांना जेव्हा शिक्षकांकडून टीका, उपहास, किंवा अवहेलना सहन करावी लागते, तेव्हा त्यांच्या मनात स्टेज फिअर किंवा व्यासपीठावरील भीती अधिक तीव्र स्वरूप धारण करते. शिक्षक जर एखाद्या विद्यार्थ्याला सार्वजनिकपणे "तू बोलू शकत नाहीस" किंवा "तुझा आवाज कुणी ऐकणार नाही" अशा शब्दांत अपमानित करतात, तर त्याचा दीर्घकालीन परिणाम विद्यार्थ्याच्या आत्ममूल्यांकनावर आणि आत्मविश्वासावर होतो (Bandura, 1997).

दुसरीकडे, शिक्षक जर प्रोत्साहनात्मक आणि स्वीकारात्मक भूमिका घेतात, तर विद्यार्थी स्वतःच्या क्षमतेवर विश्वास ठेवू लागतात. त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांचे कौतुक केल्यास, जरी चुका झाल्या तरी, त्या मुलांमध्ये पुन्हा स्टेजवर जाण्याची तयारी निर्माण होते. त्यामुळे सकारात्मक शालेय वातावरण हे स्टेज फिअर कमी करण्यासाठी मूलभूत आवश्यकता आहे.

2. समवयस्कांचा दबाव (Peer Pressure)

किशोरवयीन आणि शालेय वयातील मुलांमध्ये peer comparison किंवा मित्रांशी स्वतःची तुलना करणे ही एक सामान्य सामाजिक प्रक्रिया आहे. परंतु, ही तुलना जर "तो किती चांगलं बोलतो, मी नाही बोलू शकत" अशा स्वरूपाची असेल, तर त्यातून असुरक्षिततेची भावना निर्माण होते. मुलांच्या मनात "जर मी स्टेजवर चुकलो तर माझे मित्र मला हसतील" अशी भीती बाळगली जाते, जी स्टेज फिअरला कारणीभूत ठरते (Erikson, 1968).

या दबावामुळे अनेकदा विद्यार्थी स्वतःहून स्टेजपासून दूर राहतात आणि सादरीकरणाच्या संधी गमावतात. सामाजिक मानसशास्त्रात याला social evaluative threat असे म्हटले जाते, जिथे एखादी व्यक्ती स्वतःला इतरांच्या मूल्यांकनाच्या भीतीमुळे मागे घेते.

3. भाषेचा अडथळा

जेव्हा मुलांना त्यांच्या मातृभाषेपेक्षा वेगळ्या भाषेत सादरीकरण करावे लागते, तेव्हा त्यांच्यात भाषा-आधारित चिंता निर्माण होऊ शकते. याला foreign language anxiety म्हटले जाते. अशा स्थितीत विद्यार्थ्यांना केवळ विषय न समजण्याची भीती वाटत नाही, तर ते भाषिक चुका झाल्यास टाळण्यात येतील किंवा अपमानित होतील, या भीतीने ग्रासले जातात (Horwitz, Horwitz & Cope, 1986).

हा अडथळा केवळ बोलण्यातच नाही, तर सामाजिक आत्मविश्वासावरही परिणाम करतो. उदाहरणार्थ, जर इंग्रजी ही शिकण्याची भाषा आहे आणि विद्यार्थ्याने मराठीतून बोलायची सवय ठेवलेली आहे, तर इंग्रजी भाषेत सादरीकरण करताना त्याचा आत्मविश्वास कमी होऊ शकतो, जो स्टेज फिअरला अधिकच तीव्र करतो.

4. ऑनलाईन शिकवणुकीमुळे अनुभवात झालेली कमतरता

COVID-19 महामारीनंतर ऑनलाइन शिक्षण पद्धतीत मोठ्या प्रमाणावर वाढ झाली. जरी यामुळे शैक्षणिक सुविधा दूरदूर पोहोचल्या, तरी प्रत्यक्ष व्यासपीठावरील सहभागाची संधी लहान वयातील मुलांना मिळालीच नाही. ऑनलाईन शिकवणुकीमध्ये मुलं कॅमेऱ्याआड असतात, त्यामुळे त्यांना शारीरिक उपस्थितीतील सादरीकरणाचा अनुभव कमी मिळतो (Zhao et al., 2020).

यामुळे ‘फेस-टू-फेस’ सादरीकरणातील अशाब्दिक संप्रेषण, प्रेक्षकांची प्रतिक्रिया समजून घेणे, आणि सामाजिक आत्मविश्वास या साऱ्यांचा अभाव निर्माण होतो. जेव्हा हाच विद्यार्थी प्रत्यक्ष स्टेजवर उभा राहतो, तेव्हा त्याच्यासाठी ती अनोखी आणि घाबरवणारी गोष्ट ठरते.

विविध वयोगटांसाठी स्टेज फिअरवर उपाययोजना व कृतीकार्यक्रम

1. लहान मुले (वय 5–10): आत्मविश्वासाचा पाया रचणारी सुरुवात

• खेळ व नाट्य उपक्रम: लहान मुलांसाठी गोष्टी सांगणे, नाटकातील छोटी भूमिका निभावणे हे स्टेज फिअरवर मात करण्यासाठी महत्त्वाचे पाऊल ठरते. बालवयात कथा ऐकणे व सांगणे यामधून मुलांमध्ये सामाजिक संवाद कौशल्य विकसित होते. नाट्य उपक्रमातून मुले कल्पनाशक्ती, अभिव्यक्ती आणि शब्दसंपत्ती यांचा वापर करत भीतीच्या भावनांशी सामना करतात. यामुळे त्यांची स्व-सामर्थ्य (self-efficacy) सुधारते.
• घरात सादरीकरण सराव: घर हे पहिलं सुरक्षित व्यासपीठ असतं. मुलांना आरशासमोर किंवा आई-वडिलांसमोर गोष्ट सांगायला प्रोत्साहन दिल्यास, ते सार्वजनिक सादरीकरणापूर्वी मानसिक तयारी करतात. Albert Ellis (1962) यांच्या Rational Emotive Theory नुसार, सुरक्षित वातावरणात सराव केल्याने तणावाचे स्रोत निर्बळ होतात.
• प्रशंसेचा वापर: लहान वयात मुलांना सतत सकारात्मक प्रबलीकरण दिल्यास आत्मविश्वास वाढतो. Skinner (1953) च्या साधक अभिसंधान सिद्धांतानुसार, सकारात्मक प्रतिसाद (praise) हे मुलांच्या सादरीकरणाच्या वर्तनात सातत्य आणण्यास उपयुक्त ठरते.
• वाचन व भाषिक खेळ: भाषिक विकास हा आत्मविश्वासाचा पाया असतो. Scrabble, storytelling cubes, tongue twisters यासारखे खेळ मुलांच्या शब्दसंपत्ती आणि मुखोद्गारातील स्पष्टता वाढवतात. यामुळे भाषण देताना होणारी भीती हळूहळू कमी होते.

किशोरवयीन मुले (वय 11–16): सामाजिक शंकेपासून वैयक्तिक आविष्काराकडे

• स्पर्धा व चर्चासत्रं: किशोरवयीन मुले स्वतःला सिद्ध करण्याच्या टप्प्यात असतात. या वयात त्यांना शाळेतील भाषण, निबंध वादविवाद यांसारख्या स्पर्धांमधून संधी दिल्यास, stage fear हळूहळू आत्मविश्वासात परिवर्तित होतो. Vygotsky (1978) च्या "Zone of Proximal Development" च्या सिद्धांतानुसार योग्य सामाजिक मार्गदर्शन आणि सराव यामुळे मुलं नवीन कौशल्य आत्मसात करतात.
• समवयस्क आधार ग्रुप: वयाच्या या टप्प्यावर मित्रांचा प्रभाव मोठा असतो. 'Peer Modelling' (Schunk, 1987) नुसार, समान वयोगटातील व्यक्तींचं निरीक्षण केल्याने आणि त्यांच्या पद्धतीने सराव केल्याने मुलं अधिक जलद शिकतात. त्यामुळे मित्रांसमोर भाषणाचा सराव किंवा एकमेकांना अभिप्राय देणे हे अतिशय प्रभावी ठरते.
• Mindfulness आणि Breathing Techniques: ध्यान, श्वसनाचे सराव हे चिंता नियंत्रणात आणतात. Harvard Medical School च्या संशोधनानुसार, नियमित deep breathing सरावामुळे limbic system शांत होते आणि prefrontal cortex सक्रिय होतो, ज्यामुळे सादरीकरणातील भीती नियंत्रित करता येते (Goyal et al., 2014).
• रोल प्ले आणि ड्रामा क्लब्स: नाट्यसंस्था आणि शालेय 'Drama Club' ह्या किशोरवयीन मुलांसाठी व्यासपीठ देतात जेथे ते विविध भूमिका घेऊन स्वतःचे भाव व्यक्त करू शकतात. यामुळे सामाजिक फोबिया कमी होतो आणि एक व्यक्तिमत्त्व घडतं.

तरुण वयातील विद्यार्थी (वय 17–25): व्यावसायिकतेकडे वाटचाल

• Public Speaking Workshops: महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसाठी Toastmasters International सारख्या व्यासपीठावर नियमित सादरीकरण केल्यास स्व-भान, अभिव्यक्ती, आणि भाषाशैली सुधारते. Dwyer et al. (2012) च्या अभ्यासानुसार, अशा कार्यक्रमांमध्ये सहभागी विद्यार्थ्यांचा self-rated communication confidence लक्षणीय वाढतो.
• Cognitive Behavioral Therapy (CBT): CBT ही प्रस्थापित थेरपी असून ती stage fear सारख्या performance anxiety वर प्रभावी आहे. या थेरपीमध्ये व्यक्तीच्या नकारात्मक विचारसरणीला आव्हान दिलं जातं व ती पुनर्रचित केली जाते. CBT द्वारे "मी अपयशी होईन" अशा विचारांची जागा "मी तयारीने जातोय, चांगलं होईल" अशा सकारात्मक विचारांनी घेतली जाते.
• Stage Exposure Program: Systematic desensitization या तंत्रानुसार, भीतीदायक परिस्थितीत टप्प्याटप्प्याने प्रवेश दिल्यास चिंता कमी होते (Wolpe, 1958). उदाहरणार्थ, पहिल्या टप्प्यात एका मित्रासमोर भाषण, दुसऱ्या टप्प्यात लहान वर्गात, तिसऱ्या टप्प्यात मोठ्या सभागृहात सादरीकरण.
• Mock Presentations with Feedback: Feedback ही सुधारणा घडवणारी शक्ती आहे. अभ्यास दर्शवितो की विद्यार्थ्यांना जेव्हा specific, constructive feedback दिला जातो, तेव्हा त्यांच्या सादरीकरणाच्या गुणवत्तेत आणि आत्मविश्वासात वाढ होते. यासाठी mock presentations ही एक उत्तम पद्धत आहे.

समारोप:

स्टेज फिअर ही केवळ एक सामान्य भावना नसून, ती व्यक्तीच्या स्व-प्रतिमा, भावनिक स्थैर्य, सामाजिक पारस्परिकता आणि पालकत्व-संस्कारांशी निगडित असलेली गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. बालपणातील अनुभव, शाळेतील वातावरण, सामाजिक दबाव आणि भाषेची मर्यादा हे सर्व घटक याला कारणीभूत ठरतात. परंतु सकारात्मक पोषण, सहानुभूतीपूर्ण पालकत्व, शिक्षकांचे प्रोत्साहन आणि सातत्यपूर्ण सराव यांद्वारे या भीतीवर मात करता येते. म्हणूनच स्टेज फिअरला शाप न मानता, तो एक प्रशिक्षणक्षम मानसिक अडथळा समजून योग्य मार्गदर्शनाने व्यक्तिमत्व विकासाच्या प्रक्रियेत सामावून घेणं गरजेचं आहे.

 

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: W. H. Freeman.

Baumrind, D. (1966). Effects of authoritative parental control on child behavior. Child Development, 37(4), 887–907.

Baumrind, D. (1971). Current patterns of parental authority. Developmental Psychology Monograph, 4(1).

Beck, A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. New York: International Universities Press.

Dwyer, K. K., Carlson, R. E., & Kahre, S. H. (2012). Communication apprehension and self-perceived communication competence: What have we learned in 50 years? Journal of Communication Pedagogy, 1(1), 34–42.

Ellis, A. (1962). Reason and emotion in psychotherapy. New York: Lyle Stuart.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. Norton.

Festinger, L. (1954). A Theory of Social Comparison Processes. Human Relations, 7(2), 117–140.

Goyal, M., Singh, S., Sibinga, E. M. S., Gould, N. F., Rowland-Seymour, A., Sharma, R., ... & Haythornthwaite, J. A. (2014). Meditation programs for psychological stress and well-being: A systematic review and meta-analysis. JAMA Internal Medicine, 174(3), 357–368.

Grolnick, W. S., & Ryan, R. M. (1989). Parent styles associated with children's self-regulation and competence in school. Journal of Educational Psychology, 81(2), 143–154.

Horwitz, E. K., Horwitz, M. B., & Cope, J. (1986). Foreign language classroom anxiety. The Modern Language Journal, 70(2), 125–132.

Lamborn, S. D., Mounts, N. S., Steinberg, L., & Dornbusch, S. M. (1991). Patterns of competence and adjustment among adolescents from authoritative, authoritarian, indulgent, and neglectful families. Child Development, 62(5), 1049–1065.

LeDoux, J. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. New York: Simon & Schuster.

Maccoby, E. E., & Martin, J. A. (1983). Socialization in the context of the family: Parent–child interaction. In P. H. Mussen (Ed.), Handbook of Child Psychology (Vol. 4, pp. 1–101). Wiley.

Pavlov, I. P. (1927). Conditioned Reflexes: An Investigation of the Physiological Activity of the Cerebral Cortex.

Sapolsky, R. M. (2004). Why Zebras Don't Get Ulcers: An Updated Guide to Stress, Stress-Related Diseases, and Coping.

Sapolsky, R. M. (2017). Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst. Penguin Press.

Schunk, D. H. (1987). Peer models and children’s behavioral change. Review of Educational Research, 57(2), 149–174. https://doi.org/10.3102/00346543057002149

Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. New York: Macmillan.

Steinberg, L. (2001). We know some things: Parent–adolescent relationships in retrospect and prospect. Journal of Research on Adolescence, 11(1), 1–19.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Wolpe, J. (1958). Psychotherapy by reciprocal inhibition. Stanford, CA: Stanford University Press.

Zhao, Y., Burgess, S., & Williamson, B. (2020). The future of learning after COVID-19. Prospects, 49(1–2), 1–6.