ऑन-जॉब-ट्रेनिंग | OJT

 

ऑन-जॉब-ट्रेनिंग (OJT)

वर्तमान काळात शिक्षण ही संकल्पना केवळ पुस्तकापुरती मर्यादित राहिलेली नाही. बदलत्या औद्योगिक, सामाजिक व मानसिक गरजांमुळे शिक्षणाची चौकटही लवचिक आणि प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित बनवली जात आहे. या अनुषंगाने, On-Job Training (OJT) ही संकल्पना अधिकाधिक महत्त्वाची ठरत आहे. OJT म्हणजे प्रशिक्षणार्थी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या पदवी पर्यंतच्या शैक्षणिक विषयाशी संबंधित प्रत्यक्ष कार्यस्थळी अनुभव घेण्याची संधी देणारी प्रणाली. यामध्ये विद्यार्थी एखाद्या संस्थेत, कार्यालयात, सामाजिक संस्थेत किंवा संबंधित क्षेत्रातील कार्यस्थळी ठरावीक कालावधीत प्रत्यक्ष काम करतो आणि व्यावसायिक कार्यपद्धती, संवाद कौशल्य, निरीक्षण व विश्लेषण हे गुण प्रत्यक्ष कृतीतून शिकतो.

OJT चे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे हे शिक्षण प्रायोगिक आणि अनुभवात्मक असते. वर्गात शिकवले जाणारे सिद्धांत, कल्पना, संकल्पना या सर्वांचा प्रत्यक्ष वापर OJT च्या माध्यमातून विद्यार्थी शिकतो. यामुळे त्याच्या मनात सैद्धांतिक संकल्पनांची उपयुक्तता आणि व्यावहारिकतेची जाणीव निर्माण होते. उदाहरणार्थ, मानसशास्त्र शिकणारा विद्यार्थी जर मानसिक आरोग्य संस्थेत प्रशिक्षण घेत असेल, तर तो केवळ मनोविकारांची वर्गीकरण पद्धतीच नव्हे, तर रुग्णांच्या समस्या, त्यांच्या भावना, सामाजिक बाबी, वर्तनात्मक तणाव यांचाही प्रत्यक्ष अनुभव घेतो.

भारतीय उच्च शिक्षण प्रणालीमध्ये OJT ची संकल्पना नवीन नाही, पण ती फारशी प्रस्थापित झालेली नव्हती. परंतु नवे राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP 2020) लागू झाल्यानंतर ‘कौशल्य आधारित शिक्षण’ आणि ‘अनुभवाधिष्टीत शिक्षण’ या संकल्पना अग्रक्रमाने समाविष्ट केल्या गेल्या. विद्यापीठ अनुदान आयोग (UGC) नेदेखील पदवी स्तरावर OJT अनिवार्य करण्याचे सूचित केले आहे. यामध्ये विद्यार्थ्यांनी किमान 150 ते 180 तासांचे कार्यानुभव प्रशिक्षण पूर्ण करणे आवश्यक असते. या प्रशिक्षणातून विद्यार्थ्यांच्या व्यवहारज्ञानात वाढ होते, विविध क्षेत्रांतील कामकाजाची रचना समजते आणि नोकरीसाठी तयार होण्याची दिशा प्राप्त होते.

OJT म्हणजे केवळ अनुभवसंपन्नता नव्हे, तर सामाजिक भान निर्माण करणारा उपक्रमही आहे. विशेषतः समाजशास्त्र, मानसशास्त्र, इतिहास, राज्यशास्त्र, पत्रकारिता, समाजकार्य अशा विषयांचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना OJT म्हणजे त्यांच्या ज्ञानाचा उपयोग समाजातील प्रत्यक्ष समस्यांमध्ये कसा करता येतो, हे शिकवणारी प्रशाला आहे. उदाहरणार्थ, समाजशास्त्राचा विद्यार्थी ग्रामीण भागातील CSR प्रकल्पांत सहभागी झाला तर त्याला सामाजिक रचनेचे प्रत्यक्ष आकलन होते. इतिहासाचा विद्यार्थी संग्रहालयातील प्रशिक्षणातून सांस्कृतिक वारशाची जोपासना शिकतो. यामुळे OJT ही संकल्पना बहुआयामी ठरते.

OJT मधील एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे ‘mentor-supervisor system’ म्हणजे मार्गदर्शक व्यवस्था. विद्यार्थ्याच्या प्रशिक्षणादरम्यान त्या संस्थेतील एक अनुभवी व्यक्ती त्याचा मार्गदर्शक म्हणून कार्य करतो. ही व्यक्ती प्रशिक्षणाची दिशा, स्वरूप, कामाचे स्वरूप ठरवते आणि नियमित फीडबॅक देत राहते. विद्यार्थ्यांनी दररोज त्यांचे निरीक्षण व अनुभव ‘प्रशिक्षण नोंदवही’मध्ये नोंदवायचे असते. त्यावर आधारीत अंतिम प्रकल्प अहवाल तयार करावा लागतो. हाच अहवाल मूल्यांकनासाठी वापरला जातो. हे मूल्यांकन बहु-स्तरीय असते: संस्थेचा अभिप्राय, प्रकल्प रिपोर्ट, स्वयंमूल्यांकन, तसेच शिक्षण संस्थेच्या पर्यवेक्षकाचा अभिप्राय.

OJT चा अजून एक फायदा म्हणजे व्यक्तिमत्त्व विकास. पुस्तकांपुरते मर्यादित राहिलेल्या विद्यार्थ्याला जेव्हा प्रत्यक्ष रुग्णांशी बोलावे लागते, संस्था प्रमुखांशी संवाद करावा लागतो, केस स्टडी लिहावी लागते, तेव्हा त्याच्या आत्मविश्वासात, संवादकौशल्यात आणि विचारांमध्ये मोठा बदल होतो. याचे दूरगामी परिणाम म्हणजे तो विद्यार्थी भविष्यात संशोधक, सामाजिक कार्यकर्ता, समुपदेशक, प्रशासक किंवा उद्योजक बनू शकतो.

अर्थात OJT ची अंमलबजावणी करताना काही अडचणीही येतात. शिक्षण संस्था व प्रशिक्षण संस्था यांच्यातील समन्वय, विद्यार्थ्यांची भाषा अडचण, प्रशिक्षणस्थळी कामाचा ताण, गोपनीयतेचे पालन, समायोजन हे सर्व प्रश्न भेडसावत असतात. परंतु हे प्रश्न सोडविण्यासाठी UGC ने काही मार्गदर्शक तत्त्वे दिली आहेत. उदा. संस्थेने OJT साठी Memorandum of Understanding (MoU) करावा, प्रशिक्षकांची पूर्वतयारी करावी, विद्यार्थ्यांना Orientation Programme द्यावा, प्रशिक्षणाच्या स्वरूपाची स्पष्ट माहिती द्यावी इ.

शैक्षणिक दृष्टीने विचार केल्यास, OJT ही संकल्पना Bloom’s Taxonomy मधील ‘Application’ व ‘Analysis’ या स्तरांशी निगडित आहे. केवळ माहिती संकलन व समजावून घेण्यापेक्षा त्याचा उपयोग करण्याची व तिचा विश्लेषण करण्याची क्षमता ही OJT द्वारे विकसित होते. त्यामुळे हे प्रशिक्षण एक अभ्यासक्रमापुरते मर्यादित न राहता, विद्यार्थ्याचे सर्वांगीण शिक्षण साधते.

     मुलतः OJT ही एका परीने शिक्षण-संस्था, विद्यार्थी व सामाजिक/उद्योग संस्था यांच्यातील एक त्रिसूत्री भागीदारी आहे. या माध्यमातून शिक्षणाचा खरा उद्देश "समाजाभिमुख, मूल्याधिष्ठित आणि कौशल्यसंपन्न नागरिक घडवणे" हे साध्य करता येते. ही प्रणाली जर नीट राबवली गेली, तर भारतीय शिक्षणपद्धतीसाठी ही एक क्रांतिकारक संकल्पना ठरू शकते.

मानसशास्त्र विषयासाठी OJT आराखडा:  प्रशिक्षणाच्या पद्धती

मानसशास्त्रातील व्यावसायिक कौशल्य विकासासाठी वापरण्यात येणाऱ्या प्रभावी पद्धती. मानसशास्त्र विषयाच्या ऑन-जॉब-ट्रेनिंग (OJT) मध्ये केवळ निरीक्षण पुरेसे नसते, तर विद्यार्थ्याला प्रत्यक्ष कृतीतून अनुभव देणे आवश्यक असते. प्रशिक्षणाची पद्धत जितकी व्यावसायिक, संरचित आणि उद्दिष्टपूर्ण असेल, तितका त्या प्रशिक्षणाचा परिणाम खोलवर आणि दीर्घकालीन होतो. खाली दिलेल्या प्रशिक्षण पद्धती विशेषतः मानसशास्त्र अभ्यासक्रमासाठी उपयुक्त ठरतात:

1. प्रत्यक्ष निरीक्षण (Direct Observation): प्रत्यक्ष निरीक्षण ही OJT मधील मूलभूत आणि अनिवार्य पद्धत आहे. या अंतर्गत विद्यार्थी समुपदेशन सत्रे, मानसोपचार प्रक्रिया, मानसशास्त्रीय चाचण्या, किंवा वर्तन निरीक्षण सत्र यामध्ये सहभागी होतो, पण सुरुवातीस निरीक्षकाच्या भूमिकेत. उदाहरणार्थ, मानसिक आरोग्य संस्थेमध्ये रुग्णाची केस हिस्टरी घेणाऱ्या तज्ञांचा विद्यार्थी थेट अभ्यास करतो, त्यांच्या संवादशैली, विचार प्रक्रिया आणि व्यावसायिक शिस्त लक्षपूर्वक पाहतो. यातून निरीक्षण कौशल्य आणि संवेदनशीलता निर्माण होते.
2. केस स्टडी पद्धत (Case Study Method): OJT दरम्यान प्रत्येक विद्यार्थ्याला एक किंवा अधिक रुग्णांच्या किंवा प्रकरणांच्या सखोल अभ्यासाची जबाबदारी दिली जाते. यात रुग्णाची पार्श्वभूमी, मानसिक स्थिती, कुटुंबीय माहिती, समस्या विश्लेषण, वापरलेली थेरपी, आणि प्रगती यांचा सविस्तर अहवाल तयार केला जातो. केस स्टडी म्हणजे केवळ नोंद नव्हे, तर ती एक विश्लेषणात्मक प्रक्रिया असते. का, कसे आणि काय? याचा विद्यार्थी विचार करतो. यामुळे समज, तर्कशक्ती आणि आकलन वाढते.
3. सत्रानंतर विश्लेषण बैठक (Post-Session Debriefing): प्रत्येक सत्रानंतर विद्यार्थ्यांसोबत थेट मार्गदर्शक किंवा समुपदेशक एक चर्चा बैठक घेतो, ज्याला debriefing असे म्हणतात. यात त्या दिवशी पाहिलेल्या वा केलेल्या गोष्टींचा आढावा घेतला जातो. काय योग्य वाटले? काय अडचणी आल्या? काय शिकायला मिळाले? काय पुढे सुधारता येईल? अशा प्रश्नांवर आधारित संवादातून चिंतनशीलता (reflective thinking) निर्माण होते. मानसशास्त्रात ही प्रक्रिया विशेष महत्त्वाची मानली जाते.
4. रोल प्ले आणि सिम्युलेशन (Role Play & Simulation): OJT च्या सुरुवातीच्या टप्प्यात किंवा प्रशिक्षण संस्था पूर्णतः क्लिनिकल नसेल, अशा वेळी विद्यार्थी आणि प्रशिक्षक मिळून रोल-प्ले करतात. उदा. समुपदेशक–रुग्ण संवाद, व्यक्तिमत्त्व विकारांची प्रस्तुती, संकट व्यवस्थापन, किंवा नैतिक द्वंद्व अशा परिस्थितींचे सजीव सादरीकरण होते. यातून विद्यार्थी वैचारिक तयारी, संवेदनशीलता आणि व्यावसायिक आचारसंहिता शिकतो.
5. रिकॉर्ड आणि दस्तऐवजीकरण (Documentation Practice): प्रशिक्षणादरम्यान केलेली प्रत्येक गोष्ट – निरीक्षण, सत्र, संवाद, अभिप्राय – नोंदवहीत लिहिणे हे प्रशिक्षणाचा भाग असतो. हे दस्तऐवजीकरण प्रामाणिक, संरचित आणि विश्लेषणात्मक असले पाहिजे. अशा पद्धतीने लिहिणे हीच एक कौशल्य आहे. यामुळे विद्यार्थ्याला वैज्ञानिक रिपोर्टिंग, विश्लेषण, आणि मनोवैज्ञानिक तर्क मांडण्याची शैली आत्मसात होते.
6. समुपदेशन प्रक्रियेचे निरीक्षण (Counseling Process Observation): जेव्हा विद्यार्थ्यांना समुपदेशनाच्या थेट सत्रांमध्ये सहभागी होता येते, तेव्हा ते समुपदेशकाच्या भावना व्यवस्थापन, ऐकण्याची पद्धत (active listening), परावर्तन (reflection), आणि समजुतीचा (empathy) वापर अभ्यासतात. हळूहळू काही संस्थांमध्ये विद्यार्थ्यांना सुपरव्हिजन अंतर्गत छोट्या सत्रांमध्ये संवाद साधण्याची संधी दिली जाते.
7. गट चर्चासत्रे आणि आत्मपरीक्षण (Group Discussion & Self-Reflection): प्रशिक्षणाच्या दरम्यान आठवड्याला एकदा विद्यार्थ्यांचे गटातर्फे अनुभव शेअरिंग सत्र घेतले जाते. यात प्रत्येकाने काय शिकले, काय अडचणी आल्या, काय भावनिक प्रतिक्रिया झाल्या – हे खुलेपणाने मांडले जाते. आत्मपरीक्षण ही मानसशास्त्रातील अत्यंत मूलभूत प्रक्रिया असून, ती OJT दरम्यान अभ्यासण्यात येते. यामुळे विद्यार्थ्याचा भावनिक विकास आणि व्यावसायिक परिपक्वता घडते.

या प्रशिक्षण पद्धती केवळ शिक्षणासाठी नव्हे, तर मानसशास्त्रातील मूल्याधिष्ठित आणि व्यावसायिक दृष्टिकोन तयार करण्यासाठी वापरण्यात येतात. प्रत्येकाची रूपरेषा आणि उपयोगिता यावरून प्रशिक्षणाचा दर्जा ठरतो. हे पद्धतीशीर प्रशिक्षणच विद्यार्थ्याला एक समजूतदार, जबाबदार आणि सक्षम मानसशास्त्रज्ञ म्हणून घडवते.

प्रशिक्षण नोंदवही (Training Diary)

प्रशिक्षण नोंदवही ही पदवी स्तरावरील मानसशास्त्र विषयाच्या ऑन-जॉब-ट्रेनिंग (OJT) प्रक्रियेतील अत्यंत महत्त्वाची आणि अनिवार्य बाब आहे. ही नोंदवही म्हणजे विद्यार्थ्याच्या प्रत्यक्ष अनुभवांची, निरीक्षणांची, सहभागाची आणि भावनिक-व्यावसायिक प्रतिक्रिया यांची एक साक्षांकित नोंद असते. दररोज विद्यार्थ्याने आपल्या प्रशिक्षणातील कामाचे स्वरूप, त्याचे निरीक्षण, तसेच त्यातून शिकलेले मुद्दे संक्षिप्त आणि स्पष्टपणे नोंदवले पाहिजेत. ही नोंदवही केवळ शैक्षणिक पाठपुरावा नसून आत्मपरीक्षण (self-reflection) आणि आत्मविकासाचे साधन देखील आहे.

नोंदवहीमध्ये सामान्यतः दिनांक, वेळ, प्रशिक्षणाचे ठिकाण (जसे की मानसिक आरोग्य केंद्र, पुनर्वसन संस्था, शाळा इत्यादी), त्या दिवशी केलेले काम किंवा सत्राचे स्वरूप (जसे समुपदेशन सत्राचे निरीक्षण, IQ टेस्टचे स्कोअरिंग, वर्तन निरीक्षण इत्यादी), आणि त्यावर आधारित वैयक्तिक निरीक्षण लिहायचे असते. उदाहरणार्थ, एखाद्या दिवशी विद्यार्थ्याने ADHD असलेल्या मुलासोबत शैक्षणिक सत्र पाहिले असेल, तर "मुलाच्या अशांत वर्तनावर शिक्षकांचा संयमी प्रतिसाद, आणि बक्षिसांद्वारे वर्तन आकारित करण्याची प्रक्रिया" यासारखे मुद्दे त्याच्या निरीक्षणात नमूद केले जातात.

दिनांक	वेळ	ठिकाण/ विभाग	कामाचे स्वरूप/ निरीक्षण	अनुभवलेले/ शिकलेले मुद्दे	स्वाक्षरी/ शिक्का
01/07/2025	11.00 ते 3.00	मानसोपचार केंद्र, कोल्हापूर	समुपदेशन सत्रांचे निरीक्षण	समुपदेशकाचे ऐकण्याचे कौशल्य प्रभावी होते; रुग्णांशी सहानुभूतीपूर्वक संवाद.	डॉ संकपाळ
02/07/2025	12.00 ते 4.00	महावीर कॉलेज टेस्टिंग केंद्र	करिअर चाचणीचे निरीक्षण	IQ टेस्टमध्ये बौद्धिक क्षमता तपासली जाते, स्कोअरिंग प्रणाली समजली.	डॉ संकपाळ
03/07/2025	Conti...	Conti...	Conti...	Conti...	--

प्रत्येक नोंद पर्यवेक्षकाने स्वाक्षरीद्वारे प्रमाणित केलेली असते, जे प्रशिक्षणाच्या विश्वासार्हतेसाठी आवश्यक आहे. दर आठवड्याच्या शेवटी विद्यार्थ्याने त्या आठवड्यातील अनुभवांवर आधारित एक छोटा आत्मचिंतनात्मक सारांश लिहावा, ज्यातून त्याच्या वैचारिक प्रगल्भतेचा विकास दिसून येतो. ही नोंदवही अंतिम प्रकल्प अहवालाचा भाग म्हणून वापरली जाते आणि विद्यार्थ्याच्या समज, आत्मपरीक्षण आणि व्यावसायिक वर्तन यांचा आरसा ठरते.

प्रकल्प अहवालाचे स्वरूप (Project Report Format)

प्रकल्प अहवाल म्हणजे संपूर्ण प्रशिक्षणाचा शास्त्रीय आणि विश्लेषणात्मक आढावा सादर करणे होय. सदर अहवालातील मुद्दे आवश्यकतेनुसार कमी अधिक होऊ शकतात.

अहवालाची रचना (Structure)

1. मुखपृष्ठ (Title Page)

• प्रकल्प शीर्षक
• विषय व सत्र
• विद्यार्थीचे नाव
• मार्गदर्शकांचे नाव
• महाविद्यालयाचे नाव
• प्रशिक्षण संस्थेचे नाव
• कालावधी (दिनांक ते दिनांक)

2. प्रास्ताविक (Introduction)

• प्रशिक्षणाची उद्दिष्टे
• मानसशास्त्राच्या दृष्टीने OJT चे महत्त्व
• संस्थेची ओळख
• संस्थेचे कार्यक्षेत्र व विभाग
• विभागांची माहिती
• सेवा / उपक्रम
• मानसशास्त्र विषयाशी संबंधित कार्य
• प्रशिक्षण कालावधीतील अनुभवांचे वर्णन
• प्रत्यक्ष सहभाग घेतलेली कामे
• निरीक्षण सत्रे
• रुग्ण वा प्रकरणांची गोपनीय माहिती बदलून केस स्टडीज
• प्रशिक्षण पद्धतीचा वापर
• वापरलेले साधन (Ex: टेस्ट, स्केल्स)
• वापरलेल्या उपचारपद्धती (Ex: CBT, REBT, Play Therapy)
• शिकलेले व्यावसायिक व वैयक्तिक गुण
• संवादकौशल्य, सहानुभूती, लेखी व मौखिक सादरीकरण इ.
• प्रशिक्षणाची मर्यादा
• काय अडचणी आल्या
• सुधारणा कशी शक्य आहे 
• निष्कर्ष व शिफारसी (Conclusion and Suggestions)
• संपूर्ण अनुभवाचे विश्लेषण
• भविष्यातील OJT साठी सूचना

3. संदर्भ सूची (References): वापरलेले ग्रंथ, संशोधन पेपर्स, वेबसाइट्स

4. परिशिष्ट (Annexures):

• साप्ताहिक नोंदवही 
• प्रशिक्षण नोंदवहीतील काही अंश
• पर्यवेक्षक/ शाळा / संस्था प्रमाणपत्र
• वापरलेले साहित्य / चाचण्या

समारोप:

मानसशास्त्र विषयाच्या ऑन-जॉब-ट्रेनिंग (OJT) या अभ्यासक्रमाचा उद्देश केवळ सैद्धांतिक ज्ञानात वाढ करणे नसून, विद्यार्थ्यांना व्यावहारिक जगाशी, मानवी मनोवस्थांशी आणि व्यावसायिक वास्तवाशी थेट जोडणे हा आहे. प्रशिक्षणाच्या प्रक्रियेतून विद्यार्थी केवळ निरीक्षण करण्याचे नाही, तर संवेदनशीलतेने समजून घेण्याचे, तटस्थपणे विश्लेषण करण्याचे, आणि नैतिकतेसह हस्तक्षेप करण्याचे कौशल्य आत्मसात करतो. दररोजच्या अनुभवांची नोंद, केसेसचे विश्लेषण, प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष संवाद, आणि मार्गदर्शकांच्या तत्त्वज्ञानाने युक्त हे संपूर्ण OJT प्रशिक्षण विद्यार्थ्याला मानसशास्त्रज्ञ होण्याच्या प्रक्रियेत गंभीरपणे घडवत असते.

या संपूर्ण प्रक्रियेतून विद्यार्थ्याचा आत्मविश्वास, आत्मचिंतनाची क्षमता, संवादकौशल्य, आणि व्यावसायिक दृष्टिकोन हळूहळू विकसित होतो. त्यामुळेच OJT हा केवळ एक प्रशिक्षण उपक्रम नसून, तो एक वैयक्तिक आणि व्यावसायिक परिपक्वतेकडे नेणारा प्रवास आहे. समर्पित प्रशिक्षण, योग्य मार्गदर्शन, आणि प्रामाणिक आत्मपरीक्षणाच्या साह्याने OJT विद्यार्थ्याला भावी मानसशास्त्र, अभ्यासक, संशोधक, वा समुपदेशक म्हणून सशक्त बनवते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychological Association. (2020). Publication manual of the American Psychological Association (7th ed.). American Psychological Association.

Council of Higher Education (UGC). (2019). Guidelines for vocational education and training in higher education. University Grants Commission. https://www.ugc.ac.in

Gibson, R. L., & Mitchell, M. H. (2011). Introduction to counseling and guidance (7th ed.). Pearson.

Kumar, S. (2022). Fieldwork in psychology: Practical applications and case studies. Sage Publications India.

Neukrug, E. S. (2022). The world of the counselor: An introduction to the counseling profession (6th ed.). Cengage Learning.

Sandhu, D. S. (2016). Psychological counseling: Concept, skills and practices. Deep & Deep Publications.

Singh, A. K., & Yadav, R. J. (2021). Internship manual for psychology undergraduates. National Psychological Corporation.

World Health Organization. (2013). Mental health action plan 2013–2020. https://www.who.int/publications/i/item/9789241506021