भारतीय
तत्वज्ञान: ज्ञानाचे साधन
तर्कशास्त्र हा
शब्द इंग्रजी 'लॉजिक' चे भाषांतर आहे. प्राचीन भारतीय तत्वज्ञानामध्ये
अशा नावाचा कोणताही ग्रंथ उपलब्ध नाही. भारतीय तत्वज्ञानात तर्कशास्त्र हे स्वतंत्र
शास्त्र म्हणून अस्तित्वात नाही. अक्षपाद गौतम किंवा गौतमी (ई.स. 300) चे
न्याससूत्र हा पहिला ग्रंथ आहे ज्यामध्ये तथाकथित तर्कशास्त्राच्या समस्यांचा सुव्यवस्थित
विचार केला आहे. वरील ग्रंथात एक मोठ्या भागात या समस्यांचा विचार होत असला, तरीही वरील ग्रंथात या विषयाचे दर्शनशास्त्र
म्हणून नोंद आहे. न्याय दर्शनात बारा प्रमेये ज्ञेय विषयांचा उल्लेख आहे. त्यापैकी पहिला
पुरावा म्हणजे प्रमाण विषय किंवा पदार्थ. खरं तर भारतीय तत्वज्ञानात आजच्या
तर्कशास्त्राची जागा पूर्वीचे ‘प्रमाणशास्त्र’ घेऊ शकते. परंतु प्रमाणशास्त्रामधील पदार्थ
तर्कशास्त्रापेक्षा अधिक विस्तृत आहे.
भारतीय
तत्वज्ञानामध्ये विकसित झालेली
गोष्ट म्हणजे प्रमाणशास्त्र; तथाकथित तर्कशास्त्र हा त्यातील एक भाग आहे.
गौतमाच्या 'न्यायसूत्र' यामध्ये प्रमा
किंवा वास्तविक ज्ञान निर्माण करणार्या विशिष्ट किंवा मुख्य कारणास ‘प्रमाण’ असे म्हणतात; त्यांची संख्या चार इतकी आहे, म्हणजे, प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द. भाट्ट
मीमांसक आणि वेदान्तिकांच्या मते प्रमाण सहा प्रकारचे आहेत, म्हणजेच वरील चार आणि अर्थापत्ति व अनुपलब्धि.
वरील प्रमाणाबद्दल भारतीय ज्ञानशास्त्रात बरेच विचार आणि विवाद झाले आहेत. बौद्ध, न्यायीक, वेदान्त इत्यादींनी केलेल्या दर्शनांचे विश्लेषण त्यांच्या संबंधीत तत्वमीमांसामुळे
प्रभावित झालेले आहेत.
प्रमाण म्हणजे
काय?
प्रमाण हा एक
संस्कृत शब्द आहे ज्याचा अर्थ ‘मापन’ असा आहे. भारतीय
तर्कशास्त्र आणि ज्ञानमीमांसा नियम समजून घेण्यासाठी प्रमाणाची संकल्पना अत्यंत संकीर्ण
आहे. भारतीय तत्वज्ञानात प्रमाण हा शब्द त्या
सर्व माध्यमांचे प्रतिनिधित्व करतो ज्याद्वारे जगाविषयीची सत्य आणि अचूक ज्ञान
प्राप्ती केली जाऊ शकते. विचारांची आणि तत्वज्ञानाची वेगवेगळी संप्रदाय वेगवेगळ्या
मार्गांनी जगाविषयी कल्पना करतात. म्हणूनच
आपल्याकडे ज्ञानाची वैध साधने उपलब्ध आहेत. खर्या ज्ञानापर्यंत पोचण्यासाठी आपण लक्षात
घेतले पाहिजे की विविध तात्त्विक मीमांसा वापरताना पुरेशी सावधगिरी बाळगली पाहिजे.
प्रमाणांचे प्रकार:
अ. प्रत्यक्ष प्रमाण
(संवेदन/ Perception): प्रत्यक्ष म्हणजे संवेदनाव्दारे प्राप्त झालेले ज्ञान. ज्ञानेंद्रिया
मार्फत आपणास संवेदन होत असते. प्रत्यक्ष प्रमाण हे साक्षात (Direct) तसेच परोक्षही
(Indirect) असू शकते. साक्षात संवेदन म्हणजे केवळ आपल्या ज्ञानेंद्रियांव्दारे उद्दीपक
घटकाचे बोध होणे होय; जसे गंध (नाक), स्पर्श (त्वचा), रुप (डोळे), आवाज (कान) आणि चव (जीभ). उद्दीपक वस्तू जेव्हा वेदानेन्द्रीयांच्या
प्रत्यक्ष संपर्कात येते तेव्हा ज्ञान निर्मिती होते. प्रत्यक्ष वेदनिक संवेदनास
अनुभूती (अनुभव) असे म्हणतात; हे अनुभव आपणास प्रत्यक्ष ज्ञान निर्मितीसाठी मदत
करतात.
परोक्ष संवेदन स्मृतीवर
आधारित ज्ञान निर्मिती करते. एकदा आपणास सफरचंद कसा दिसतो हे माहित झाल्यावर
आपल्या स्मरणशक्तीमधून किंवा अनुभवातून माहिती मिळते. नंतरच्या घटनांमध्ये जेव्हा आपणास
कोणतेही लाल रंगाचे आणि गोल आकाराचे फळ दिसते तेव्हा आपली पूर्वीची आठवण आपल्याला
सफरचंद म्हणून वर्गीकृत करण्यास निर्देश करते.
ब. अनुमान
प्रमाण (तर्क/ Inference): इंद्रियेद्वारे प्राप्त होऊ शकत नाही असे ज्ञान अनुमानाचा विषय बनते.
आपण जे पाहतो त्याआधारे आपण काय अपेक्षित असेल हे जाणून घेतो. हे एक वैध साहचर्यात्मक
ज्ञानाचे स्रोत म्हणून मानले जाते. उदाहरणार्थ, आपण धूर पाहून आग असण्याची शक्यता वर्तवतो; किंवा जेव्हा आपण समोरच्या व्यक्तीस रडताना पाहतो
तेव्हा आपण शारीरिक किंवा भावनिक वेदना अनुभव असू शकतील असा अंदाज बांधू शकतो.
क. उपमान प्रमाण
(तुलना किंवा सादृश्यानुमान/ Comparison): दोन भिन्न वस्तूंमध्ये असलेल्या समानतेच्या आधारे
असे ज्ञान प्राप्त केले जाते. हे केवळ संवेदन आणि अनुमानापेक्षा भिन्न असल्याने
तुलनेच्या आधारे असे ज्ञान प्राप्त केले जाते.
उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीला हे माहित आहे की झाडावरून उडी
मारणार्या प्राण्याला त्याच्या शहरात माकड म्हणतात. जेव्हा ही व्यक्ती जंगलात जाते
तेंव्हा झाडांवरून उडी मारणाऱ्या तत्सम दिसणारा प्राणी पाहून तो असे म्हणू शकतो की
‘हे वन्य माकड माझ्या शहरातील माकडाप्रमाणे आहे’ किंवा ‘माझ्या शहरातील माकड हे वन्य माकडासारखे आहे’.
जेव्हा एखाद्या
विशिष्ट गोष्टीविषयी पूर्वानुभव असेल तेव्हा त्या व्यक्तीस सद्यस्थितील घटकाच्या
आधारे त्या दोन्ही गोष्टींची तुलना करण्यास मदत होते.
ड. अर्थापत्ती
प्रमाण (धारणा किंवा अभ्युपगम/ Implication): कारण आणि परिणाम यांच्यातील संबंधातून ज्ञान
प्राप्त होणे म्हणजे अर्थापत्ती प्रमाण होय. यामध्ये गृहीतक, कल्पना आणि सिद्धांतकल्पना समाविष्ट आहेत. ज्ञानाचे
हे स्वरूप एकतर आपण पाहिलेले किंवा ऐकलेले याद्वारे प्राप्त केलेले असते आणि आपण
योग्यरित्या गृहित धरलेले असते.
उदाहरणार्थ, एक निरोगी व्यक्ती
असे म्हणते की ती रात्री चालत नाही. या विधानावरून आपण असे म्हणू शकतो की, ही व्यक्ती दिवसा चालत
असते. सदर धारणेशिवाय ही व्यक्ती रात्रीच्या वेळी का चालू शकत नाही हे स्पष्ट करणे
शक्य नाही. म्हणून गृहीतकल्पना आणि वास्तव जगाबद्दल तार्किक युक्तिवाद करण्यासाठी ही
संकल्पना खूप उपयुक्त आहे.
ई. अनुपलब्धि
प्रमाण (अभाव ज्ञान/ Non existence): अस्तित्वात नसलेल्या गोष्टींच्या आधारे आकलनापलीकडच्या
अभावास अनुपलब्धि असे म्हणतात. याचा अर्थ असा आहे की संवेदन, तसेच अनाकलनीय बोध देखील वैध ज्ञानाचे स्रोत असू
शकतात. उदाहरणार्थ, ग्लासमध्ये
पाणी नाही; वर्गात कोणताही
विद्यार्थी नाही. आपणास याक्षणी वर्गात एकही विद्यार्थी दिसत नसल्यामुळे, वर्गात कोणताही विद्यार्थी नाही असा निष्कर्ष
आपण काढू शकतो.
फ. शब्द प्रमाण
(शब्द किंवा मौखिक साक्ष/ Testimony): शब्द प्रमाण हे मौखिक अभिव्यक्तीव्दारे
मिळते. मौखिक अभिव्यक्ती, पुस्तके, चिन्हे किंवा शब्दांद्वारे आपण जगाविषयी बरेच
ज्ञान मिळवितो ते एकतर उच्चारलेले किंवा लिहिलेले असते.
मौखिक अभिव्यक्ती
ही व्यक्तिच्या ज्ञानाचे वस्तुनिष्ठ सत्य असण्याचे वैध स्रोत असू शकते. प्राचीन
काळी ज्ञानाचे वेद हे बहुतेक भारतीय तत्वज्ञानाचे सर्वात प्रामाणिक स्त्रोत मानले
जात होते. काही पाश्चात्य तत्त्ववेत्यानी ही कल्पना पूर्णपणे नाकारली आणि
संदर्भ-आधारित ज्ञानाची मागणी केली. यावरून वस्तू जाणून घेण्याचे विविध स्त्रोत
असू शकतात आणि त्याची वैधता आणि विश्वासार्हता ही स्त्रोत तसेच संदर्भावर अवलंबून
असतात अशी चर्चा देखील यामुळे उजेडात आली. आपली मते किंवा ज्ञान तयार होण्यासाठी आधुनिक
काळात आपण वृत्तपत्रे, पुस्तके, जर्नल्स, टीव्हीवरील बातम्या इत्यादींवर अवलंबून असतो.
(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)
संदर्भ:
दीक्षित
श्री. (2009). भारतीय तत्वज्ञान, कोल्हापूर: फडके प्रकाशन
जोशी, ग.
ना. (1994). भारतीय
तत्वज्ञानाचा बृहद् इतिहास खंड – 1 ते 12, पुणे: शुभदा
सारस्वत प्रकाशन
सरदेसाई, एस. जी. (2001).
भारतीय
तत्त्वज्ञान : वैचारिक आणि सामाजिक संघर्ष, मुंबई: लोकवाङमय
गृह
ठाकरे, भू. मा. (2004).
तर्कशास्त्र. पुणे: कुंभ प्रकाशन
जोशी आणि कुलकर्णी (2009). तत्वज्ञान तर्कशास्त्र, पुणे:
कॉन्टिनेन्टल
प्रकाशन