तदानुभूती | Empathy |

भावनिक बुध्दिमत्ता व भावनांक (Emotional Intelligence & Emotional Quotient) या संज्ञा बऱ्याचवेळा समान अर्थाने वापरलेल्या आढळून येतात. वास्तविक भावनिक बुध्दिमत्ता ही वस्तू असून भावनांक हे या वस्तुच्या मापनाला दिलेले संख्यात्मक रुप आहे. बुध्दिमत्ता ही संकल्पना आपण विविध कसोटयांच्या सहाय्याने मोजतो. बुध्दिमापन करण्यासाठी आपण बुध्दिगुणांक हे परिमाण वापरतो.  भावनिक बुध्दिमत्ता मोजण्यासाठी काही कसोटया विकसित करण्यात आलेल्या आहेत. त्याआधारे मोजली जाणारी भावनिक बुध्दिमत्ता म्हणजे भावनांक होय.  भावनिक बुध्दिमत्तेचा संबंध थेट व्यक्तीच्या समाजातील स्थानाशी येतो.  आता आपण भावनिक बुध्दिमत्तेच्या विविध व्याख्याचा परामर्श घेऊ.

भावनिक बुध्दिमत्ता ही संकल्पना जगासमोर आणणा­या Danniel Goleman (1995) यांनी भावनिक बुध्दिमत्तेची व्याख्या पुढीलप्रमाणे केली आहे.

“Emotional intelligence refers to the capacity for recognizing our own feelings and those of others for motivating ourselves and for managing emotions well in ourselves and in our relationships”.

यावरुन असे सांगता येईल की, ही एक अशी क्षमता आहे की, ज्यायोगे आपणास स्वत:च्या भावनांची तसेच इतरांच्या भावनांची ओळख पटते की, ज्यायोगे आपल्या भावनांचे व इतरांशी असलेल्या संबंधाचे योग्य व्यवस्थापन करण्यासाठी आपणास प्रेरणा मिळते.  या व्याख्याचे अभ्यास केला असता असे जाणवते की, व्यक्ति मध्ये ज्या विविध भावना असतात व प्रसंगोपन त्यांचे प्रकटीकरण होत असते त्यांचे योग्य व्यवस्थापन होणे आवश्यक आहे.

भावनिक बुध्दिमत्तेत फक्त एकाच घटकाचा विचार केला जात नाही तर यात विविध घटकांचा समावेश होतो.  हे आपणास 1990 मध्ये भावनिक बुध्दिमत्तेची उपपत्ती मांडणा­या पीटर सॅलोव्ही व जॉन मेयेर यांच्या भावनिक बुध्दिमत्तेच्या पुढील विवेचनावरुन लक्षात येईल.

“Emotional intelligence is the ability of monitor and regulate one’s own and other’s feelings and to use feeling to guide thought and action”.

त्यांच्या उपपत्तीप्रमाणे भावनिक बुध्दिमत्तेमध्ये आत्मप्रचिती, आत्मनियमन, प्रेरण, तदानुभूती व सामाजिक कौशल्ये या क्षमतांचा समावेश होतो.  या क्षमतांचा परिचय करुन घेतल्यास भावनिक बुध्दिमत्ता अधिक स्पष्ट होईल. बऱ्याचदा आपण सहानुभूती आणि तदानुभूती यात तफावत करत नाही पण सहानुभूतीमध्ये व्यक्ती दु:खातून, व्यथेतून मुक्त व्हावी व तिला दिलासा मिळावा, हा निखळ हेतू असतो. तदानुभूतीप्रमाणे यात दृष्टिकोन आणि भावविश्व समजून घेऊन, त्या व्यक्तीशी एकरूप होऊन भूमिका समजून घेणे असेलच असे नाही. तदानुभूती हा समुपदेशन प्रक्रियेतील महत्त्वाचा भाग मानला जातो. यापैकी तदानुभूती विषयी जाणून घेऊ या.

तदानुभूती
इतरांच्या भूमिकेत शिरणे !!

तदानुभूती भावनिक बुद्धिमत्तेतील (EQ) घटकांपैकी एक आहे.

बुद्धिमत्ता (IQ) आपल्याला समस्यांचे निराकरण करण्यास, गणना करण्यास किंवा माहितीवर प्रक्रिया करण्यासाठी तर भावनिक बुद्धिमत्ता (EQ) आपणास अधिक सृजनशील होण्यासाठी आणि आपल्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आपल्या भावनांचा सुयोग्य वापर करण्यास मदत करते. 1995 मध्ये डॅनिअल गोलमन यांनी भावनिक बुद्धिमत्ता नावाचे पुस्तक प्रकाशी केलेले आहे. या पुस्तकामध्ये ईक्यूची क्षमता म्हणून खालील बाबी परिभाषित केलेल्या आहेत.

1. आपल्या स्वतःच्या भावना ओळखणे, समजून घेणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करणे.

2. इतरांच्या भावना ओळखणे, समजून घेणे आणि त्यांचा इतरांवरील प्रभाव पहाणे.

भावनात्मक बुद्धीमत्तेचे 5 घटक:

1. स्व जाणिव - स्वतःचे सामर्थ्य/कमकुवतपणाचे मूल्यांकन करण्याची क्षमता.

2. स्व-नियमन - बदलास योग्य प्रकारे सामोरे जाण्याची क्षमता.

3. स्व प्रेरणा- स्वतःला प्रेरित करण्याची क्षमता आणि आशावादी राहणे.

4. तदानुभूती - इतरांच्या भावना आहे तशा समजून घेण्याची क्षमता.

5. सामाजिक कौशल्ये - नातेसंबंधाचे व्यवस्थापन करण्याची क्षमता.

खालील लिंकवरून आपण आपली तदानुभूती क्षमता तपासू शकता.

https://psychology-tools.com/empathy-quotient/

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF

नेतृत्व कौशल्ये | Leadership Skills |

नेतृत्व म्हणजे काय?

ध्येय व उद्दीष्टे प्राप्त करण्याच्या हेतूने लोकांच्या किंवा एखाद्या संस्थेच्या गटाला मार्गदर्शन करण्याची क्षमता म्हणजे नेतृत्व होय. कीथ डेव्हिसच्या मते, "इतरांना उत्साही पद्धतीने प्रेरित करून उद्देश साध्य करण्यास प्रवृत्त करण्याची क्षमता म्हणजे नेतृत्व." नेतृत्व हे एका गटात एकत्रित बांधून ध्येयाकडे वळविण्याची अशी  एक मानवी प्रक्रिया आहे.

नेतृत्व हे लोकांना मार्गदर्शन करून, त्यांना प्रेरणा देऊन, त्यांच्या आत्मविश्वास वाढविण्यास आणि कार्य करण्यासाठी उत्साह नेतृत्व पुरविते. समूहामध्ये नेतृत्व  म्हणजे संघ भावना वाढवून उत्कृष्टतेने ध्येय साध्य करण्यास प्रवृत्त करणे.

चांगल्या नेतृत्वाचे महत्त्व

• चांगले नेतृत्व असणे महत्वाचे असते कारण एक गट किंवा संघटना त्यांची ध्येय आणि उद्दीष्टे यशस्वीपणे साध्य करण्यात एक महत्त्वाची भूमिका बजावते.
• त्यामुळे लोक स्वेच्छेने, प्रभावीपणे आणि कार्यक्षमतेने कार्य करतात.
• नेतृत्वामुळे गटातील सदस्यांना प्रभावीपणे ध्येय, दृष्टी आणि धोरणांशी संवाद साधण्यास मदत होते.
• नेतृत्व हे प्रत्येकास वैयक्तिक कार्ये आणि जबाबदाऱ्याबद्दल कल्पना स्पष्ट होण्यास मदत करते.
• नेतृत्व हे गटामध्ये एकत्रीकरणाची आणि संघ भावना निर्माण करण्यात मदत करते.
• यामुळे प्रत्येकास आपले सर्वोत्तम कार्य करण्यास प्रेरणा मिळते.
• नेतृत्व हे हातातील कामाची योग्य अंमलबजावणी सुनिश्चित करते.
• चांगल्या नेतृत्वामुळे स्वप्ने आणि ध्येये प्रत्यक्षात आणण्यास मदत होते.

"चांगला नेता इतरांना अधिक स्वप्न पाहण्यास प्रेरणा देतो, अधिक जाणून घेण्यास, अधिक कार्य करण्यास आणि आणखीन प्रगती करण्यासमदत करतो, एक नेता हे करु शकतो" - जॉन क्विन्सी अॅडम्स

नेतृत्व शैली

नेतृत्वाची शैली ही व्यक्तीची विचारसरणी, वैयक्तिक दृष्टीकोन, तत्त्वज्ञान आणि व्यक्तिमत्व अधोरेखित करते. तथापि, स्वीकारल्या जाणाऱ्या नेतृत्वाची शैली केवळ नेत्यांच्या व्यक्तिमत्वावरच अवलंबून नाही तर समस्यांशी निगडित आणि परिस्थितीवर अवलंबून असते तसेच समूहातील इतर सदस्यांच्या स्वभावावरदेखील अवलंबून असते. जर एखादी व्यक्ती नेता म्हणून स्व इच्छेने विकसित होत असेल तर, तिला दिलेल्या परिस्थितीनुसार वेळोवेळी त्यांच्या नेतृत्वाची मूलभूत शैली बदलली पाहिजे. सर्वसामान्यपणे आढळलेल्या नेतृत्व शैली खालीलप्रमाणे-

एकाधिकारशाही नेतृत्व - ही नेतृत्व शैली अधिकारशाही स्वरुपाची आहे. या समूहातील सदस्यांनी काम करण्याची वेळ आणि मार्ग कार्य पूर्ण करण्यासाठी दिलेल्या निर्देशांचे पालन करण्याची अपेक्षा असते. या नेतृत्व शैलीमुळे नकारात्मक प्रभाव निर्माण होतो आणि त्याची प्रशंसा केली जात नाही. त्यामुळे लोकशाहीमध्ये याची शिफारस केली जात नाही.

लोकशाही नेतृत्व - या प्रकारच्या नेतृत्व शैलीत, समूह सदस्यांना निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेचा एक भाग म्हणून संधी दिली जाते. म्हणूनच सदस्यांनी घेण्यात आलेल्या निर्णयाच्या अंमलबजावणीत सर्व सदस्य नेत्यास सहकार्य करतात. ही नेतृत्व शैली सर्वत्र व्यापकपणे वापरली जाते.

मुक्त नेतृत्व- लाईसेझ-फेयरचा शाब्दिक अर्थ म्हणजे 'त्यांना मोकळेपणाने करू द्या'. याला 'मुक्त हस्ते' असेही म्हणतात. पुढारी इतर कोणत्याही सदस्यांना कोणत्याही प्रकारचे हस्तक्षेप न करता त्यांच्या स्वतःच्या कामासाठी पूर्ण स्वातंत्र्य देतात. ही नेतृत्व शैली विश्वास निर्माण करते परंतु यामुळे संस्थेचा विकास प्रभावित होऊ शकतो.

नोकरशाही नेतृत्त्व- या नेतृत्वाची शैली 'नियमानुसार चालते' म्हणजे हे नेते प्रचलित धोरण आणि नियमांनुसार सखोलपणे कार्य करतात. जर ते प्रचलित नियमांमध्ये किंवा प्रथेनुसार चालत नसतील तर ते चांगल्या कल्पना देखील बाद करू शकतात. यामुळे नवा शोध किंवा नवीन कल्पना करण्याचा प्रयत्न करण्याची संधी कमी होते आणि उद्दिष्ट साध्यता प्रभावित होऊ शकते.

परिवर्तनशील नेतृत्व- ही नेतृत्व शैली समूह सदस्यांना त्यांच्या सोईच्या क्षेत्रानुसार कार्य करण्यास आणि विचार करण्यास प्रोत्साहित करते. हे इतरांना स्वतःच्या क्षमतेपर्यंत जास्तीजास्त पोहोचण्यास प्रवृत्त करते. यामुळे गट आणि समूहातील प्रत्येक व्यक्तीच्या वाढीस प्रोत्साहन मिळते.

व्यवहार्य नेतृत्व- ही नेतृत्व शैली समूहाच्या प्रत्येक सदस्यांची कर्तव्ये आणि जबाबदाऱ्या प्रस्थापित करते. येथे समूह सदस्यांना प्रोत्साहित करण्यासाठी प्रोत्साहन कार्यक्रम राबविले जातात.

प्रभावी नेतृत्व कौशल्यासाठी आवश्यक घटक:

आत्मविश्वासः आत्मविश्वासाशिवाय प्रभावी नेतृत्व करणे शक्य नाही. केवळ एक आत्मविश्वासपूर्ण नेता लोकांना स्वेच्छेने त्याचे अनुसरण करण्यास प्रवृत्त करू शकतो. केवळ आत्मविश्वासपूर्ण नेता लोकांसाठी विचार करू शकतो आणि कठीण परिस्थितीना प्रभावीपणे हाताळू शकतो. आत्मविश्वासपूर्ण व्यक्ती  ही सुव्यवस्थित असणे आवश्यक असते. तथापि, अति आत्मविश्वासामुळे घमंडीपणा निर्माण होऊ शकतो, त्यामुळे कार्य करण्यास अविश्वास आणि नकार मिळतो.

प्रतिनिधीः प्रभावीपणे कसे सादर करावे हे चांगल्या नेत्यास माहित असणे आवश्यक ठरते. योग्य अधिकारांसह योग्य व्यक्तीस योग्य नोकरी देण्याने नेत्यास अधिक महत्त्वपूर्ण समस्यांवर लक्ष केंद्रित करण्यास वेळ मिळू शकतो. चालाखपणे प्रतिनिधीत्व करण्यास असमर्थता आल्यास विश्वासघात आणि अनावश्यक विलंबांना कारणीभूत ठरते.

पारदर्शकता: चांगला नेता त्याच्या सर्व कार्यामध्ये पारदर्शकता आणतो. प्रभावी संभाषण, योग्य निर्णय घेणे, निरोगी वादविवाद आणि सर्वसमावेशकतेपर्यंत पोहचवणे यामुळे हे घडू शकते. कसे निर्णय घेतले जातात आणि ते कसे प्रभावित होतात हे लोकांना नक्कीच माहित असते. असे नेतृत्व गट सदस्यांमध्ये विश्वास निर्माण करते आणि ते सर्वोत्कृष्ट देण्याचे आश्वासित करतात.

संप्रेषण कौशल्यः प्रभावी नेतृत्वाकडे चांगले संवाद कौशल्ये असतात आणि सदस्यांना समूहाच्या ध्येयांचा सक्षम पाठपुरावा करण्यास प्रेरित करतात. ते त्यांच्या समूह सदस्यांना सहजपणे कनेक्ट करू शकतात.

चांगला निर्णय घेणे: निर्णय घेण्याआधी चांगले नेते नेहमीच चांगले व वाईट गोष्टींचे परीक्षण करतात. परंतु एकदा निर्णय घेण्यात आला की ते पुन्हा त्यावर चर्चा करीत नाहीत. नेता घेतलेल्या निर्णयासह वचनबद्ध आणि ठाम राहतो.

प्रामाणिकपणा आणि सचोटी: प्रभावी नेतृत्वगुणाचे मुळ प्रामाणिकपणा आहे. नेता  स्वतःच्या चुकांकरिता स्वतःला जबाबदार धरतात आणि दुसऱ्यांना दोष देत नाहीत. त्यांची अपयशांपासून नेहमीच शिकण्याची इच्छा असते. निराश होण्याऐवजी, त्या  कारणांचा शोध घेऊन विश्लेषण करतात आणि ती करणे कमी करण्याचा प्रयत्न करतात.

स्व जाणिव: प्रभावी नेता त्याच्या बलस्थाने आणि कमजोरपणाबद्दल नेहमीच जागरूक असतो. तो आपली कौशल्ये बुद्धिकौशल्याने वापरतो आणि त्याच्या कमकुवतपणावर कार्य करतो. त्यांच्या कमकुवपणावर मात करण्यासाठी मदतीची मागणी करण्यापासून ते कधीही लाजत नाहीत.

संघ बांधणी: एक प्रभावी नेता एक संघ निर्माता असतो. त्याच्या समूहातील सदस्यांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारच्या व्यक्तिमत्त्व आणि शैली असल्यास समूह सर्वोत्तम कार्य करतो याची जाणिव असते, त्यामुळे या गटाचे परिप्रेक्ष्य वाढविण्यास मदत होते. तो आपल्या समूह सदस्यांना सहजपणे महत्व देऊ शकतो आणि त्याच्या विरोधात टीकाही करू शकतो. तो इतरांना आरामदायक वाटेल अशी आवडती व्यक्ती बनवतो.

दृष्टीक्षेपः दृष्टीक्षेपशिवाय नेता प्रभावी होऊ शकत नाही. नेता केवळ विशाल दृष्टीकोनातून कार्यरत असावा, लहान विशिष्ट कार्य करण्याची आवश्यकता नाही. त्याने त्याच्या कामासाठी सर्जनशील, नाविन्यपूर्ण, भावनिक असले पाहिजे आणि बंदिस्त चौकटीच्या पलीकडे जाऊन विचार करण्यास सक्षम असावा. एक दूरदृष्टी असलेला नेता होण्यासाठी संस्थेचे कार्य, ग्राहक, प्रतिस्पर्धी, सरकारी धोरणे आणि समाजाला प्रभावित करणाऱ्या समस्यांशी संबंधित सर्व पैलूंबद्दल त्याला गहन ज्ञान असणे आवश्यक आहे.

प्रभावी नेतृत्वासाठी टिप्स:

• वास्तववादी बना
• आपले सामर्थ्ये समजून घ्या आणि त्यांचा वापर करा
• आपल्या कमतरता शोधा आणि त्यावर कार्य करा
• स्वत:च्या आधी समूहाला महत्व द्या
• आपण जे काही करता ते पारदर्शी असू द्या
• परिपूर्णतेवर भर द्या
• यश साजरा करा
• अपयशाच्या कारणांचा शोध घ्या
• आपण सुरू केलेले कार्य वेळेत संपवा
• कोणतेही काम अर्धवट सोडून देऊ नका

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF

मुलाखत कौशल्ये | Interview skills |

यशस्वी मुलाखतीसाठी कौशल्ये :

भारतात नोकरी निवड प्रक्रिया सामान्यतः पुढील टप्प्यामध्ये होत असते.

► लेखी चाचणी

► गट चर्चा

► मुलाखत

या लेखात आपण यशस्वी मुलाखतीसाठी आवश्यक कौशल्यांवर लक्ष केंद्रित करणार आहोत.

नोकरीसाठी मुलाखत ही एक अशी मुलाखत आहे ज्यामध्ये नोकरीसाठी  इच्छुक व्यक्ती आणि नियुक्ती प्रतिनिधी यांच्यातील संभाषण समाविष्ट असते. यामध्ये उमेदवाराची आकांक्षा पातळी ही संस्थेच्या आकांक्षा पातळीशी मिळतीजुळती आहे का? हे तपासण्यासाठी मुलाखत घेतली जाते. कर्मचारी निवडीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या सर्वात लोकप्रिय प्रक्रियापैकी मुलाखत ही एक आहे.

मुलाखतीचे प्रकारः

• पारंपारिक नोकरीची मुलाखत (येथे कंपनीच्या प्रतिनिधीद्वारे मुलाखत घेतली जाते).
• वर्तणूक मुलाखत (आपण पूर्वीच्या विविध नोकरीच्या ठिकाणी परिस्थिती कशी हाताळली आहे).
• केस मुलाखत (आपणास व्यवसायाचे दृष्य दिले जाते आणि आपल्याला त्या परिस्थितीचे व्यवस्थापन करण्यास सांगितले जाते.)
• समूह मुलाखती (उमेदवारांना नोकरीवर घेण्यासाठी जलद चाळणी प्रक्रिया करण्यासाठीची मुलाखत),
• फोन आणि व्हिडिओ मुलाखती (फोन किंवा स्काईपद्वारे घेतलेल्या मुलाखती),
• व्दितीय मुलाखती (एक अधिक तपशीलवार मुलाखत जी बऱ्याच काळापर्यंत सुरु राहू शकते) आणि जेवणाच्या वेळेतसुद्धा मुलाखती घेतल्या जातात. याद्वारे आपल्या सामाजिक कौशल्यांचे मूल्यांकन होते आणि आपण दबाव किती कुशलतेने हाताळू शकतो हे पाहण्यासाठी ही प्रक्रिया चालू असते.

मुलाखत प्रक्रियाः

मुलाखत प्रक्रिया ही एक विविध टप्प्यातून पुढे सरकणारी प्रक्रिया आहे. मुलाखत प्रक्रियेत सामान्यत: पुढील टप्पे समाविष्ट असतात:

नोकरीतील कामाचे तपशील लिहिणे, नोकरीची जाहिरात करणे, मुलाखतीचा कार्यक्रम तयार करणे, प्रारंभिक मुलाखती घेणे, वैयक्तिक मुलाखती घेणे, उमेदवारांचा पाठपुरावा करणे, आणि शेवटी नोकर भरती करणे.

रचना:

सर्वोत्तम उमेदवार निवड करण्यासाठी अनेक मार्ग आहेत पण मुलाखत ही रणनीती किंवा रचना ओळखण्यासाठी मदत करतात. नोकरी-संबंधित सामग्री आणि मुलाखतीची दोन कार्ये निवडली गेली आहेत.

नोकरी संबंधी सामग्रीमध्ये सामान्य वैशिष्ट्ये आहेत (जसे की मानसिक क्षमता, व्यक्तिमत्व आणि स्वारस्य, ध्येय आणि मूल्ये), अनुभवात्मक घटक (जसे की शिक्षण, प्रशिक्षण आणि अनुभव) आणि नोकरीसाठी मुलभूत घटक (जसे की निर्देशनात्मक ज्ञान, प्रक्रियात्मक कौशल्ये आणि क्षमता) यांचा समावेश असतो.

मुलाखतीमधील कामगिरी प्रामुख्याने दोन प्रमुख विभागांशी संबंधित आहे उदा. सामाजिक प्रभावशीलता कौशल्य आणि आंतर वैयक्तिक सादरीकरण. सामाजिक परिणामकारकता कौशल्यांमध्ये प्रामुख्याने प्रभावी व्यवस्थापन समाविष्ट आहे (नोकरीसाठी आलेले उमेदवार मुलाखत घेणाऱ्यावर सकारात्मक प्रभाव तयार करण्याचा प्रयत्न करतात) आणि सामाजिक कौशल्ये (उमेदवाराच्या परिस्थितीनुसार त्यांच्या वर्तनास अनुकूल बदल करण्याची क्षमता मुलाखतकार तपासतो). मौखिक अभिव्यक्तीमध्ये आंतर वैयक्तिक व्यवस्थापन (संभाषणादरम्यान चढउतार, वेग आणि बोलण्यात विराम/खंड) आणि अशाब्दिक वर्तन (मुलाखती दरम्यान एकाग्रता, हसणे, हातवारे, शारीरिक हालचाली आणि शारीरिक ठेवण इ.) तपासले जाते.

उपरोक्त मुद्द्यांनुसार आपण यशस्वीरित्या मुलाखत देण्यास सक्षम व्हावे. आपल्या तांत्रिक क्षमता आणि अनुभव आपण मुलाखतकारास दाखवू शकतो. आपण एक चांगला संवाददाता, एक संघटक, कोणत्याही कामासाठी तत्पर आणि तार्किक विचार क्षमता आणि संस्थेच्या नावलौकिकास मूल्य जोडणारे कोणीतरी आहात हे दर्शवू शकतो.

मुलाखतीस यशस्वीरित्या तोंड कसे द्यावे:

काही सोप्या पायऱ्यामधून मुलाखतीमध्ये यश मिळवण्याच्या शक्यतांमध्ये आपण लक्षणीय वाढ करू शकतो.

चांगला गोषवारा (Resume) तयार करा: शैक्षणिक आणि व्यावसायिक यश, कौशल्ये, प्रमाणपत्रे आणि नोकरीसाठी उपयोगी ठरेल अशा इतर तपशीलांचा विचार करुन एक चांगला गोषवारा पुन्हा तयार करा. सहसा कंपनी आणि उमेदवार यांच्यातील हा पहिला संपर्क असतो.

मुलाखत सुरु करण्यापूर्वी:

1. संस्थेचा अभ्यास करा: कंपनीची तपशीलवार माहिती घ्या. त्यांचे प्रतिस्पर्धी तपासा. त्यांचे शेवटचे वार्षिक अहवाल वाचा. त्या कंपनीचा इतिहास आणि भविष्य जाणून घ्या. त्यांचे भूतकाळातील आणि  वर्तमानातील बाजारामधील स्थान समजून घ्या आणि भविष्यासाठीचे त्यांचे उद्दिष्टे जाणून घ्या.

2. मुलाखतीचा सराव करा: मुलाखतीमध्ये सामान्यतः विचारल्या जाणाऱ्या संभाव्य प्रश्नांची यादी करा. एका मित्रास मुलाखतकार म्हणून तयार करा आणि मुलाखत परिस्थितीचा सराव करा.

येथे काही मुलाखतीचे सामान्य प्रश्न आहेत:

अ) स्वत:विषयी माहिती द्या.

ब) आपले बलस्थाने आणि कमतरता कोणती आहेत?

क) आपल्या अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन उद्दिष्टांबद्दल सांगा.

ड) कंपनीबद्दल आपणास काय माहिती आहे?

ई) आपण सदर कंपनीसाठी का काम करू इच्छिता?

च) आम्ही आपणास कामावर का ठेवावे?

ग) आपले सर्वात मोठे व्यावसायिक यश कोणते मानता?

ज) आपल्या नेतृत्वाची शैली कोणती?

ए) आपले मित्र आपले वर्णन कसे करतात?

ज) आपण स्वतःला 5 वर्षानंतर कोठे पाहता?

के) तुमच्या छंद सांगा?

ल) आपली वेतनाची अपेक्षा किती आहे? आपण त्यास न्याय देऊ शकता.

म) आपण बदली किंवा प्रवास करण्यास इच्छुक आहात का?

3. व्यावसायिक पोशाख: मुलाखतकारावर आपण पाडलेली प्रथम छाप अविश्वसनीयपणे महत्वाची असते. जेव्हा आपण एखाद्या संभाव्य मुलाखतकारास पहिल्यांदा भेटतो तेव्हा आपण जे कपडे घातलेले असतात आणि स्वत:ला कसे सादर करता त्यावर आधारित ते तात्काळ आपल्याबद्दल मत तयार करतात. आपण ज्यासाठी अर्ज करीत आहात त्या व्यवसायासाठी योग्य अशा पद्धतीने पोशाख करा.

4. मुलाखतीच्या ठिकाणी आपले आगमनः आपल्या नियोजित मुलाखतीच्या वेळेपूर्वी 15 ते 20 मिनिटे मुलाखतीच्या ठिकाणी पोहोचण्याचा प्रयत्न करा. खोल श्वास घ्या, "मी सक्षम आणि बुद्धिमान आहे" व "ही मुलाखत खरोखरच चांगली होणार आहे" यासारखे सकारात्मक विचारांची पुनरावृत्ती करा.

मुलाखती दरम्यान:

1. प्रथम छाप: प्रथम छाप पाडण्यास केवळ एक मिनिट घ्या. सुसंवाद साधा, प्रत्यक्ष आणि विश्वासदर्शक डोळ्यांचा संपर्क स्थापित करा, आत्मविश्वासपूर्ण हस्तांदोलन, प्रेमळ हास्य, स्वत:ला आत्मविश्वासपूर्ण सादर करणे ही चांगली प्रथम छाप पाडण्यास आवश्यक गोष्टी आहेत.

2. देहबोली: शरीराची ठेवण चांगली असू द्या आणि मुलाखतकाराच्या डोळ्यांशी विश्वासदर्शक संपर्क स्थापित करा. सरळ व ताठ बसा. कधीही खाली मन घालून बसू  नका.

3. स्पष्टपणे बोला: स्पष्टपणे आणि मोठ्याने बोला. गोंधळ करू नका त्यामुळे आत्मविश्वास कमी असल्याचे दर्शविते.

4. उत्तर देण्यापूर्वी ऐका: मुलाखतकाराच्या प्रश्नाकडे काळजीपूर्वक लक्ष द्या. आपल्याला प्रश्न समजला असल्याची खात्री करा. नसल्यास मुलाखतदारास नाम्रपणे तशी विनंती करा. उत्तर देण्यापूर्वी थोडा वेळ घेण्यास घाबरू नका.

5. ठराविक आणि संक्षिप्त उत्तरे द्या: आपले उत्तर संक्षिप्त आणि मुद्देसूद असू द्या. रॅम्पलिंगने असे सुचविले आहे की आपणास प्रश्नाचे खरे उत्तर माहित नसते त्यामुळे आपले मत व्यक्त करा. जसे मला असे वाटते की.......इ.

6. नेहमी सत्य बोला: मुलाखती दरम्यान प्रामाणिक रहा. आपण जे केले नाही त्याबद्दल विचारल्यावर खोटे बोलू नका.

7. मुलाखतकाराचे आभार माना: मुलाखत संपल्यावर मुलाखत घेण्याकरिता मुलाखतकाराचे शाब्दिक आभार माना.

चांगल्या मुलाखतीसाठी टिप्सः

• सकारात्मक व उत्साहपूर्ण सादरीकरणावर लक्ष केंद्रित करा.
• आपणास कमजोरपणाचे वर्णन करण्यास सांगितल्यास, कमकुवतपणामुळे घेतलेले धडे सांगा आणि नकारात्मक वर्णनांपासून दूर रहा.
• आपल्या वैयक्तिक गुणधर्मांबद्दल, आपण शिकलेल्या कौशल्यांबद्दल, आणि संबंधित अनुभवांबद्दल तीन किंवा चार महत्त्वाच्या मुद्द्यांविषयी विचार करा ज्यामुळे आपण चांगले कार्य करू शकत असल्याचे दर्शविते.
• आपल्याबद्दल महत्वाचे मुद्दे स्पष्ट करू शकतील असे विशिष्ट स्वानुभवातील उदाहरणे स्पष्ट करा.
• प्रश्नांची उत्तरे देताना, लवचिकता, अनुकूलता, जबाबदारी, प्रगती, यश, सर्जनशीलता, पुढाकार आणि नेतृत्व दर्शविणाऱ्या अनुभवांवर लक्ष केंद्रित करा.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF

प्रभावी संप्रेषण | Effective Communication |

संप्रेषण म्हणजे काय?

ही एक प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे आपण इतरांशी संवाद साधतो किंवा आपले विचार, मते, भावना, बातम्या आणि ज्ञान यांची देवाणघेवाण करतो. ऑक्सफर्ड शब्दकोषानुसार बोलणे, लिहिणे किंवा इतर माध्यमांद्वारे माहितीची देवाणघेवाण करणे म्हणजे संप्रेषण होय. संप्रेषण तोंडी किंवा लिखित स्वरुपात किंवा देहबोलीद्वारे केले जाऊ शकते. उदा. हातवारे, देहबोली, शरीराची ठेवण आणि चेहऱ्यावरील हावभाव.

प्रभावी संप्रेषण म्हणजे काय?

इच्छित परिणाम मिळविण्यासाठी आपल्या विचारांना आणि कल्पनांना इतरांपर्यंत स्पष्टपणे, अचूक आणि सौजन्याने व्यक्त करण्याची क्षमता म्हणजे प्रभावी संप्रेषण होय. यामध्ये कधी, केंव्हा, कसे आणि कोणत्या पद्धतीने बोलावे हे शिकणे समाविष्ट असते.

प्रभावी संप्रेषणाची आवश्यकता किंवा महत्त्व:

प्रभावी संप्रेषण ही एक कला आहे त्यासाठी आपणास बऱ्याच काळापासून तयारी आणि सराव केला पाहिजे. आपल्याला निरंतर संवाद साधण्याची आणि निरनिराळ्या पातळीवर व विविध लोकांबरोबर संवाद साधण्याची गरज असते; अशा प्रकारे आपल्या स्वत:च्या वैयक्तिक तसेच व्यावसायिक विकासासाठी संप्रेषण कौशल्ये विकसित करणे महत्त्वाचे आहे.

प्रभावी संप्रेषणामुळे:

संदेश स्पष्ट समजून घेतले जातात.

1. मन वळविता येते किंवा वाटाघाटी करण्याची शक्ती वाढते.
2. योग्य निर्णय घेता येईल.
3. दीर्घकालीन आणि चांगले वैयक्तिक संबंध निर्माण करता येईल.
4. ज्ञानाचे योग्य शेअरिंग करता येईल.
5. आत्मविश्वास आणि जीवन कल्याणाची भावना वाढीस लागते.
6. परिपक्व, आत्मविश्वास, विश्वासार्ह आणि सक्षम म्हणून  आपली प्रथम छाप चांगली पाडता येते.
7. संघ भावना (चैतन्य) सुधारते.

"आपण केवळ संप्रेषणाने गोष्टी विकत घेऊ शकतो, परंतु कुशलतेने संप्रेषण साधल्यास आपण हवे ते विकू शकतो." - जिम रॉम

प्रभावी संप्रेषणसाठी 6 C:

1. पूर्णत्व (Completeness): सर्व व्यक्त केलेली माहिती परिपूर्ण असावी जेणेकरून शंका घेण्यास जागा नसावी. त्यामुळे निर्णय घेणे सुलभ बनते आणि अप्रत्यक्षपणे, आपल्याला इच्छित परिणाम देण्यासाठी इतर घटकांना प्रभावित करते.

2. सुसंगतता (Conciseness): याचा अर्थ आपण शक्य तितक्या कमीतकमी संभाव्य शब्दांत आणि जितके  शक्य असेल तितक्याच स्पष्ट शब्दात सांगावे; असा संदेश अधिक आकर्षक आणि समजून घेण्यास सोपा असतो.

3. स्पष्टता (Clarity): याचा अर्थ आपले विचार किंवा कल्पना स्पष्टपणे पारदर्शक असण्याबरोबरच आपले ध्येय किंवा उद्दीष्टाला अनुसरून असावे व संदिग्धता नसावी.

4. अचूकता (Correctness): सर्व तथ्ये, आकडेवारी, तारीख, रेखाचित्र आणि माहिती योग्यरित्या आणि शक्य असल्यास कालनुक्रमाने नमूद केलेली असावी.

5. संलग्नता (Cohesiveness): संदेशाची सामग्री सलग्न असावी. एका बिंदूपासून दुसऱ्या बिंदूकडे सहजतेने आणि तार्कीकपणे जाणारी हवी. एका बिंदूपासून दुसऱ्या बिंदूकडे अचानक उडी मारू नका. कारण त्यामुळे संदेश सहज समजण्यास अडथळा निर्माण होतो.

6. नम्रता (Courtesy): सौजन्य म्हणजे संप्रेषण करताना नम्र असणे होय. इतरांबद्दल आदर बाळगल्यामुळे बंध मजबूत करण्यास आणि प्रतिकूल परिस्थिती टाळण्यास मदत करते.

संप्रेषण प्रभावी करण्यासाठीची कौशल्ये:

1. भाषिक कौशल्ये: प्रभावीपणे संवाद साधण्यासाठी, भाषेवर चांगले प्रभुत्व असणे आवश्यक आहे. त्यामध्ये शब्द आणि वाक्यांचा योग्य वापर आवश्यक असतो. व्याकरणाबद्दलचे आपले ज्ञान तपासून पहा. आपला शब्दसंग्रह वाढवा. साधी आणि लहान वाक्ये वापरा. आकलनास अवघड आणि अत्यंत तांत्रिक संज्ञा टाळा. चांगली वाचन सवयी विकसित करा.

2. देहबोली आणि वक्तृत्व कौशल्ये: एखाद्या व्यक्तीच्या देहबोलीमध्ये त्याच्या शब्दांपेक्षा कितीतरी अधिक माहिती सादर होते. देहबोली आणि व्यक्तीचा आवाज (स्वर) आपल्या भावनिक स्थितीबद्दल बरेच काही सांगून जातात. चांगल्या देहबोली संकेताबद्दल जाणून घ्या. चेहऱ्यावरील हावभाव आणि शारीरिक ठेवण चांगली कशी राहील यावर काम करा. डोळ्यात डोळे घालून संपर्क साधा. स्थिर आणि खालच्या आवाजात हळू हळू बोलण्याने आत्मविश्वास आणि अधिकार वाढतो. आवाजातील चढ-उतार, संवाद फेक आणि उच्चार याविषयी जाणून घ्या.

3. श्रवण कौशल्ये: चांगला श्रोता बनायला शिका. इतरांना बोलण्याची संधी द्या. इतरांच्या बोलण्यात व्यत्यय आणू नका. त्यांना काय म्हणायचे आहे ते काळजीपूर्वक आणि स्वारस्यपूर्ण ऐका. महत्त्वपूर्ण गोष्टींच्या मानसिक नोट्स बनवा किंवा त्यांची नोंद ठेवा. सर्व मुद्दे समजून घ्या, विश्लेषण आणि मूल्यांकन करा आणि नंतर आपला दृष्टीकोन तयार करा.

4. वाचन कौशल्ये: चांगल्या वाचन सवयी विकसित करा. वाचा, समजून घ्या, स्मरण करून माहिती एकत्रित करा. गरज असल्यास नोट्स तयार करा. प्राप्त माहिती सुज्ञपणे वापरा. आपण जे वाचता आहात भावपूर्ण अर्थ समजून घेण्याचा प्रयत्न करा दोन ओळींमधील गर्भित  अर्थाचा शोध घ्या.

5. भावनिक कौशल्ये: शांत चित्ताने राग, तणाव आणि असुखद परिस्थितींचा सामना करण्यास शिका. स्वत:विषयी स्व-आदर आणि सकारात्मक दृष्टीकोन विकसित करा. पूर्वग्रह आणि चुकीच अंदाज विकसित होऊ नये यासाठी प्रयत्न करा. विविध सामाजिक प्रसंगात  सक्रिय व्हा. छंद जोपासा, व्यायाम आणि ध्यान-धारणा करा.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:
अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF

आंतरवैयक्तिक कौशल्ये | Interpersonal Skills | soft skills | सॉफ्ट स्किल्स

तांत्रिक कौशल्ये आणि जीवन कौशल्ये (Hard and Soft Skills):

समजा रमेश आणि सुरेश दोघेही प्रसिद्ध डॉक्टर आहेत ते वेगवेगळ्या रोगांसाठी योग्यरित्या निदान आणि औषधोपचार करतात. त्यांची मनोवृत्ती आणि व्यक्तिमत्त्वांकडे पाहता, रमेश गर्विष्ठ, तापट आणि स्वतःचेच खर म्हणणारा असा आहे. रुग्णांवर उपचार करताना भावनांचा विचार करू नये असे डॉ. रमेशला वाटते. याउलट, डॉ. सुरेश रुग्णांबद्दल सहानुभूती आणि दया दाखवतो, तो त्यांना धीर देतो, त्यांना तणाव मुक्त करतो, त्यांच्याशी चर्चा करतो, त्यांच्या अतार्किक शंका दूर करतो आणि रुग्णांशी मैत्री करतो. आपणास दोघांपैकी दीर्घकाळापर्यंत डॉक्टर म्हणून कोण अधिक यशस्वी आणि परिणामकारक असेल असे वाटते? तुमचे उत्तर डॉ. सुरेश असेल तर तुम्ही बरोबर आहात डॉ. सुरेश यांनी तांत्रिक आणि जीवन कौशल्यांचे योग्य पद्धतीने उपयोजन केले तर डॉ. रमेश यांनी फक्त तांत्रिक कौशल्ये वापरली आहेत. आपल्याला व्यवसायात तग धरण्यास तांत्रिक कौशल्ये मदत करतात आणि जीवन कौशल्ये ही आपल्याला स्टार परफॉरमर (उत्कृष्ट निष्पादक) बनवतात!

तांत्रिक कौशल्ये आणि जीवन कौशल्ये यामध्ये फरक काय आहे?

      तांत्रिक कौशल्ये ही ज्ञानाशी संबधित कौशल्ये आहेत. ती आपणास व्यावसायिक व तांत्रिक क्षेत्रातील तज्ज्ञता प्रदान करतात. त्यांना सामान्यतः 'तांत्रिक कौशल्ये' म्हणून ओळखली जातात. ती कौशल्ये विशिष्ट कार्यक्षेत्राशी संबंधीत असतात. प्रामुख्याने औपचारिक शिक्षण (शाळा आणि उच्च शिक्षण), कौशल्य प्रशिक्षण कार्यक्रम, मूलभूत ते प्रगत पातळी अभ्यासक्रम, नोकरी प्रशिक्षणार्थी व ऑनलाइन अभ्यासक्रम इत्यादींद्वारे हि कौशल्ये शिकविली जातात. तांत्रिक कौशल्यांना कोणतीही नोकरी मिळविण्यासाठी अत्यावश्यक गरज समजली जाते. दुसरीकडे, जीवन (सॉफ्ट) कौशल्ये आंतर-वैयक्तिक आणि देवाणघेवाणीच्या संबंधीत क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या व्यक्तीच्या अभिवृत्ती आणि व्यक्तिमत्त्वाशी जोडलेल्या आहेत. सामान्यतः जीवन कौशल्ये ही 'अतांत्रिक कौशल्ये' म्हणून ओळखली जातात. जीवनाच्या प्रत्येक कार्यक्षेत्रामध्ये ती कौशल्ये आवश्यक असतात. विशेषतः शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये ही कौशल्ये शिकवली जात नाहीत. निरीक्षण, आत्मनिरीक्षण, प्रयत्न-प्रमाद पध्दती आणि आदर्शाच्या अनुकरणाद्वारे (भूमिका अनुरूपण) सामान्यपणे ही कौशल्ये आत्मसात केली जातात. आजकाल, सॉफ्ट-स्किल्स प्रशिक्षण कार्यक्रम ऑनलाइन देखील उपलब्ध आहेत. जीवन कौशल्ये आपल्याला संस्थेमध्ये एक स्टार कलाकार बनवतात.

आईसबर्ग मॉडेल तांत्रिक कौशल्यांचे आणि जीवन कौशल्यांच्या वैशिष्ट्यांचे वर्णन करते. आपणास हे सहजपणे जाणवेल की इतर लोक तांत्रिक कौशल्य सहजतेने पाहू शकतील ती समुद्र पातळीवरील बर्फाचा पृष्ठभागाच्या वर असतात. तर जीवन कौशल्ये सहजपणे दिसत नाहीत कारण ती अभिवृत्तीच्या स्वरूपात बर्फाच्या पृष्ठभागाखाली लपलेले असतात. ज्ञान आणि तांत्रिक कौशल्ये प्रभावी सादरीकरणासाठी, आपणाकडे आंतर वैयक्तिक आणि सामाजिक कौशल्यांसह उचित अभिवृत्ती आवश्यक असते. यशस्वी आणि परिणामकारक करियरसाठी तांत्रिक कौशल्ये आणि जीवन कौशल्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

तांत्रिक कौशल्ये विरुद्ध जीवन कौशल्ये:

तांत्रिक आणि जीवन कौशल्ये यातील भेद पुढील तक्त्यामध्ये स्पष्ट होतो

तांत्रिक कौशल्ये

जीवन कौशल्ये

· ही कौशल्ये तांत्रिक आणि व्यावसायिक कार्यक्षेत्रांमधील ज्ञान आणि तज्ञतेच्या विशिष्ट क्षेत्राशी संबंधित असतात. ·  डावा मेंदू हा विश्लेषणात्मक आणि तार्किक प्रक्रियेशी अधिक संबंधित आहे आणि 'बुद्धिमत्तेच्या संकल्पनांचे वर्णन करण्यासाठी त्याचा वापर केला जातो. · ही कौशल्ये मूर्त नियम आणि प्रक्रियांवर आधारित आहेत आणि म्हणून कार्य वातावरण बदलले तरीही ते कायम राहतात. · ही कौशल्ये सामान्यत: औपचारिक शिक्षणाद्वारे (शाळा आणि उच्च शिक्षणाद्वारे) शिकविली जातात. ·      आपण ही कौशल्ये अंक, ग्रेड, क्रेडिट्स, प्रमाणपत्रे, पदवी तसेच व्यावहारिक क्रियांच्या सहाय्याने मोजमाप करू शकतो. उदाहरणे: टंकलेखन कौशल्ये, संगणक प्रोग्रामिंग, वैद्यकीय ज्ञान, अभियांत्रिकी कौशल्ये, लेखांकन आणि लेखापरीक्षा क्षमता, लेखन कौशल्य, अभिनय कौशल्ये, फोटोग्राफीतील कौशल्ये इ. · ही कौशल्ये नोकरी  आणि पदोन्नतीसाठी आवश्यक असतात.

·   जीवन कौशल्ये 'अतांत्रिक’ आहेत जी अभिवृत्ती आणि व्यक्तिमत्त्वाशी संबंधित आहेत. ती वैयक्तिक आणि परस्पर संवादादरम्यान वापरली जातात आणि जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात ती  अत्यावश्यक असतात. ·     उजवा मेंदू हा वैयक्तिक आणि सर्जनशील प्रक्रियेशी अधिक संबंधित आहे आणि 'भावनिक बुद्धिमत्तेच्या संकल्पनेचे वर्णन करण्यासाठी त्यांचा वापर केला जातो. · ही कौशल्ये कामाच्या स्वरूपानुसार आधारित असतात जे वेळोवेळी बदलतात आणि ती संस्थात्मक संस्कृती आणि सहकार्यांच्या अपेक्षांवर अवलंबून असतात. · ही कौशल्ये शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये शिकविली जात नाहीत. त्यांना सामान्यतः प्रयत्न प्रमाद, निरीक्षण, आत्मनिरीक्षण, स्व-मुल्यांकन, आणि रोल मॉडेल इत्यादीद्वारे शिकले जाते. ·     हही कौशल्ये संख्यात्मक पद्धतीने मोजणे कठिण आहे. आपण वैयक्तिक कौशल्याच्या माध्यमातून त्यांचे गुणात्मक निरीक्षण करू शकतो. या कौशल्यांमध्ये सुधारणा होण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना अभिप्राय देण्यासाठी अनेक नवीन साधने आणि चाचण्यांचा वापर केला जातो उदाहरणे: रीति-रिवाज, सक्रिय ऐकणे, लवचिकता, प्रभावी संवाद, संयम, एकत्रीकरण, सहकार्याची मनोवृत्ती, नेतृत्व, व्यवस्थापनातील विविधता, ताण व्यवस्थापन, तणाव अंतर्गत कार्य करणे इ. · या कौशल्यांची चाचपणी मुलाखत तसेच  अप्रेंटीसशिप दरम्यान आणि कनिष्ठ, समवयस्क व वरीष्ठांनी केलेल्या निरीक्षणांच्या सहाय्याने केले जाऊ शकते.

जीवन कौशल्ये का महत्वाची ठरतात?

जागतिकीकरणाच्या युगात, ज्ञान आणि तांत्रिक कौशल्ये (हार्ड कौशल्ये), कितीही महत्त्वाची असली तरी करियरच्या टप्प्यावर पुढे जाण्यासाठी ती पुरेसी नाहीत. नोकरीची बाजारपेठ व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्व आणि अभिवृत्तीशी संबंधित कौशल्ये (जीवन कौशल्ये) यांना समान महत्व देत आहेत. टीमवर्क, प्रकल्प नेतृत्व, सल्ला देणे, नेटवर्किंग, समन्वय यासारखे शब्द बहु-सांस्कृतिक कार्यस्थळांमध्ये बझवर्ड्स बनत आहेत. म्हणूनच, ही दोन्ही कौशल्ये असणारा उमेदवार नियुक्तीसाठी आदर्श ठरतो. उच्च स्तरावरील पदासाठी विशेषतः जीवन कौशल्ये महत्त्वपूर्ण मानली जातात. त्यामुळे संस्थात्मक वातावरण निरोगी रहाते आणि कार्यसंघाची उत्पादकता वाढते. महाविद्यालयीन जीवन हे प्रयोग, अभ्यास आणि कौशल्ये मिळवण्याचा एक योग्य काळ आहे.

समृद्ध करिअर आणि जीवनासाठी खालील काही महत्त्वाच्या कौशल्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे:

1. प्रभावी संप्रेषण

संप्रेषण ही मानवाची चौथी मूलभूत गरज असल्याचे मानले जाते. आपण निवडलेल्या क्षेत्राचा विचार न करता संप्रेषण आपल्या जीवन आकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी मदत करते. तसेच संप्रेषण आपणास कल्पना आणि सूचना हस्तांतरित करण्यात मदत करते आणि त्याद्वारे कार्य करण्यासाठी कार्यसंघ सदस्यांना अग्रस्थानी ठेऊन अधिकार प्रदान करते. परंतु प्रत्येकाला हे समजले पाहिजे की गुळगुळीत भाषण देणे किंवा आकर्षक शब्द वापरणे परिणामकारक असले तरी दीर्घ काळापर्यंत प्रभावी असेल असे  नाही. प्रभावी संभाषणाचा वास्तविक निकष हा लक्षपूर्वक ऐकणे आणि श्रोत्यांना संदेश देणे हा आहे. समंजस भाषेतील जटिल समस्यांचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी प्रभावी संभाषक आपला आवाज, देहबोली आणि शैली नियंत्रित करू शकतात. सहकाऱ्यांना सांगण्यापूर्वी ते त्यांच्या कल्पनांवर आणि कार्यांवर विशेष प्रयत्न घेतात. त्यांचे संदेश स्पष्ट, वेळेवर आणि चांगल्या शब्दासह पोहोचवितात.

1930 मधील महात्मा गांधीच्या अहिंसा नागरी असहकार दांडी सत्याग्रहाद्वारे मीठांवरील अन्यायकारक कराच्या विरोधात ब्रिटिश सरकारला त्यांनी प्रभावीपणे संदेश दिला. निवडलेले प्रतीक 'मीठ', ही प्रत्येक घरातील दैनंदिन गरज, ज्याने सर्व भारतीयांना एकत्र केले. गांधीजी एक चांगले संवादक होते, त्यांनी स्वातंत्र्य चळवळीत भारतीय समाजातील सर्व घटकांना प्रभावित केले.

2. समूह कार्य (टीमवर्क)

आपली बहुतेक ध्येये समूहकार्याशिवाय साध्य होऊ शकत नाहीत. एखाद्या समूहाचे सदस्य होण्यासाठी, एखाद्या व्यक्तीने आपल्या व्यक्तिगत महत्वाकांक्षेच्या पलीकडे जाणे आवश्यक असते. सर्वांनी स्वार्थी वृत्ती व ईर्ष्या बाजूला ठेवली पाहिजे. सामुदायिकपणे ठरविलेल्या सामान्य ध्येयास सर्वाचे प्राधान्य असावे. चांगल्या संघातील खेळाडू  इतरांची काळजी घेतात आणि इतरांच्या गरजा जाणतात. एकदा निर्णय घेतल्यानंतर गंभीर मतभेद असली तरीदेखील ते आपली जबाबदारी मनापासून निभावतात.

याचे सर्वोत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे 2011 चा क्रिकेट विश्वकरंडक विजेता भारतीय क्रिकेट संघ होय. त्या स्पर्धेतील अंतिम सामन्यातील सर्वोत्तम फलंदाज आणि मॅन ऑफ द सीरीज युवराज सिंग हा खेळत होता; सामन्यातील सर्वात महत्त्वाच्या टप्प्यात महेंद्रसिंग धोनी त्याच्यापुढे फलंदाजी करण्यास आला होता. असे का झाले? याचे उत्तर म्हणजे सचिन तेंडुलकरच्या सल्ल्याचा आदर करणे हा होता! "जर डावखुरा फलंदाज बाद झाला तर डावखुरा फलंदाज युवराज जाईल आणि उजव्या हाताचा फलंदाज गेला तर धोनी जाईल." सेहवागकडून धोनीला (कर्णधार) पाठविलेले हा सल्ला होता. हा वरिष्ठ खेळाडूंचा सल्ला ऐकण्यात आला आणि बाकी इतिहास आपणास ठाऊकच आहे. हे खरच खूप उत्तम समूहकार्याचे उदाहरण आहे.

3. विविधतेचे व्यवस्थापन

बहु-सांस्कृतिक कार्य वातावरणामध्ये आवश्यक असलेले हे अत्यंत महत्त्वाचे कौशल्य आहे. अभिवृत्ती, मूल्ये, विचारांची प्रक्रिया ह्या लिंग, शिक्षण, संस्कृती वगैरेमुळे प्रभावित होतात. अनेक ठिकाणी या विविधतेसह लोक वावरत असतात. या विविधतेला बलस्थानामध्ये रूपांतरित करण्यासाठी योग्य मानसिकतेची आवश्यकता लागते. त्यासाठी आपण सहिष्णु, जुळवून घेणारे आणि शांत स्वभावाचे असणे आवश्यक आहे. विशेषतः समस्यांच्या निराकरणासाठी नाविन्यपूर्ण आणि सर्जनशील उपाय मदतीचे ठरतात. समूहामधील विविधतेचे मूल्यमापन करून नवीन आव्हानांना प्रभावीपणे तोंड देता येते.

भारत हा जगातील सर्वात वेगळा आणि विविधतेने नटलेला देश आहे. सर्व प्रकारच्या विविधता उदा. धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, भौगोलिक इत्यादी भारतामध्ये स्पष्टपणे जाणवतात. खरोखर भारतीय बनण्यासाठी आपल्याला या विविधतेचा आदर करणे आणि सर्वांना जोडून घेणे शिकले पाहिजे. आपले संविधानिक मूल्य आपल्याला 'विविधतेमध्ये एकता' यासाठी मार्गदर्शन करते.

4. दबावामध्ये कार्य करण्याची क्षमता:

या स्पर्धात्मक जगात ‘ध्येय/लक्ष्य' हा शब्द सर्वत्र चर्चिला जातो. त्यामुळे लोकांना सतत विविध आव्हानांना सामोरे जावे लागते. ज्यायोगे दबाव निर्माण होते. जर आपण या धक्क्यांना सहन करू शकत नसाल तर ते शारीरिक किंवा मानसिक आजारांमध्ये रुपांतरीत होतात. यात शिस्त, प्रेरणा आणि वेळेचे व्यवस्थापन याविषयी चर्चा केली जाते. स्पष्टपणे विचार करणे आणि योग्य निर्णय घेणे आपल्याला सुसंघटन करण्यास मदत करतात. चुकांपासून तात्काळ शिकणे आणि शक्य तितक्या लवकर नकारात्मक भावना बाजूला ठेवणे या क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करते. आपण गोष्टी यशस्वीरित्या प्राधान्यक्रमित केल्या आणि तणाव मर्यादित केला तर आपण तणावातही आनंदी राहू शकतो.

याचे सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे लष्करातील जवान जे प्रचंड दबावाखाली काम करूनही शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या तंदुरुस्त असतात. त्यांच्यावर दबाव  जसा वाढतो तशी त्यांची अनुकूलता वाढते हे पहाणे खूप उत्साहपूर्ण असते.

5. लवचिकता:

लोक जेव्हा त्यांच्या सवयी, कौशल्ये आणि मूल्ये बदलतात तेव्हा ते स्वाभाविकपणे/नैसर्गिकपणे असुरक्षित होतात. पण सध्याचे व्यवसाय/ करियर नाविन्यतेने आणि बदलांनी भरलेले आहे. जर आपण आपल्या 'कंम्फर्ट झोन' (सुरक्षित क्षेत्रामध्ये) मध्ये राहत असू तर आपण लवकरच कालबाह्य ठरू. जीवनात यशस्वी होण्यासाठी, आपल्याला नवीन ज्ञान शिकावे आणि आपली कौशल्ये अद्यावत करावी लागतील. आपल्याला नवीन आव्हानांना जुळवून घेण्यास लवचिकता मदत करते. लवचिकता आपली मनाची दारे उघडी करून नवीन गोष्टी शिकण्याची इच्छा निर्माण करते.

शेतीतील जुन्या पारंपारिक पद्धतीने भारतीय शेतक-यांचे जीवन दुःखी झाले आहे. या समस्येचे निराकरण करण्यास सरकार मदत करू शकत नाही. तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने शेतक-यांनी शेतीच्या नवनवीन पद्धती स्वीकारल्या पाहिजेत. हवामान अहवाल प्राप्त करण्यासाठी ई-चौपाल प्लॅटफॉर्मचा वापर करुन, शेतीविषयक नवनवीन पध्दती चांगल्या रीतीने जाणून घ्याव्यात, मागणीनुसार पुरवठा करा आणि शेती उत्पादनांची विक्री स्वत: करा. वरील चित्रातील शेतकरी या प्लॅटफॉर्मचा वापर करीत आहेत. कारण त्यांनी आपल्या पारंपारिक दृष्टिकोनामध्ये लवचिकता दर्शविलेली आढळते.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:
अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from  

http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF