मंगळवार, ३१ जानेवारी, २०२३

फिअर ऑफ मिसिंग आऊट | गमावण्याची भीती | Fear of Missing Out

 

फिअर ऑफ मिसिंग आऊट | गमावण्याची भीती

आपल्यासोबत असे कधी घडले आहे का, की ऑफिसमधील काही तातडीच्या कामामुळे तुम्ही पार्टीला जाऊ शकला नाही किंवा तुम्हाला मित्रांसोबतची सहल काही वैयक्तिक कारणास्तव चुकवावी लागली आहे. अशा परिस्थितीत, ऑफिसचे काम सांभाळताना तुम्हाला वारंवार एक विचित्र अस्वस्थता जाणवली आहे का? या अस्वस्थतेवर मात करण्यासाठी तुम्ही तुमचे सोशल मीडियाचे खाते वारंवार स्क्रोल करून त्या पार्टीच्या किंवा सहलीच्या पोस्ट तपासल्या आहेत का? तुमचे मित्र काय खात आहेत आणि कोठे फिरत आहेत? तुमच्याकडून काय मिस झाले? तुम्ही ज्या परिस्थितीमध्ये आहात याची तुलना त्यांच्या आनंदाशी करता का?

जर याचे उत्तर होय असेल, तर काळजी करण्यासारखे काहीही नाही. हे बहुसंख्य लोकांसोबत घडत असते आणि यास ​​Fear of Missing Out म्हणजे FoMO असे म्हणतात. म्हणजेच काहीतरी गमावण्याची किंवा काहीतरी मिस करण्याची भीती. फोमो अर्थात 'फिअर ऑफ मिसिंग आऊट' सरळ शब्दात सांगायचं तर, आयुष्याच्या शर्यतीत इतरांच्या मागे पडण्याची भीती. आपणास ही भीती सतावत असेल तर आपण मानसिक अस्वस्थतेचे शिकार तर नाहीत ना याचा विचार करायला हवा. साधरणतः अधिकतर लोकांच्या मानसिक अस्थैर्यासाठी सोशल मीडिया जबाबदार असल्याचे अलिकडील संशोधनातून समोर आले आहे.

फोमो ही भावना किंवा समज असे दर्शवते की इतर लोक अधिक मजा करत आहेत, चांगले जीवन जगत आहेत किंवा आपल्यापेक्षा चांगल्या गोष्टींचा अनुभव घेत आहेत. यात तीव्र मत्सराची भावना असू शकते आणि त्याचा स्व-आदर आणि आत्मविश्वासावर परिणाम होतो. आपण कितीही चांगल्या गोष्टी किंवा क्षण अनुभवत असू पण त्याहून भिन्न काही गोष्टी किंवा क्षण इतर लोक अनुभवत असतील आणि त्यामुळे आपण ती मूलभूतपणे महत्त्वाची गोष्ट गमावत आहोत ही भावना निर्माण होणे म्हणजेच 'फिअर ऑफ मिसिंग आऊट’.

फोमो संकल्पनेचा उदय

आपण कदाचित चांगला वेळ गमावत असाल ही कल्पना आपल्या युगासाठी नवीन नाही. तथापि, हे बहुधा अनेक पिढ्यानुपिढ्या चालत आलेले आहे, अनेक युद्ध, हत्त्या, मारामारी आणि कटकारस्थान ही त्याचीच उदाहरणे आहेत. फोमोचा अभ्यास गेल्या काही दशकांमध्येच केला गेला आहे, ज्याची सुरुवात मार्केटिंग स्ट्रॅटेजिस्ट, डॉ. डॅन हर्मन यांच्या 1996 च्या शोधनिबंधापासून झाली आहे. सोशल मीडियाच्या आगमनापासून, फोमो अधिक प्रकर्षाने जाणवत आहे आणि त्याचा अधिक अभ्यास केला गेला आहे. सोशल मीडियाने फोमो घटनेला अनेक प्रकारे गती दिली आहे. फोमोमुळे अशी परिस्थिती निर्माण होते ज्यामध्ये आपण आपल्या दैनंदिन जीवनाची तुलना इतरांच्या जीवनातील ठळक गोष्टींशी करत राहतो. त्यामुळे, आपली सामान्यत्वाची भावना विस्कळीत होते आणि आपण आपल्या समवयस्कांपेक्षा अप्रगत आहोत असे वाटू लागते. आपल्या मित्रमैत्रिणींचे मजेशीर क्षणांचा आनंद लुटणारे तपशीलवार प्रसंग किंवा क्षण आपणास सोशल मीडियामुळे कदाचित दिसू शकतात, पण मागील पिढ्यांमध्ये इतकी सहज माहिती उपलब्ध होत नव्हती.

सोशल मीडियामुळे फुशारकी मारण्याचे व्यासपीठ निर्माण होते; येथेच गोष्टी, घटना आणि अगदी आनंद यांची जणू स्पर्धाच लागली आहे असे वाटते. लोक त्यांच्या उत्कृष्ट चित्रांची, परिपूर्ण अनुभवांची तुलना करत आहेत (ते खरं असतं का?), ज्यामुळे आपणास आश्चर्य वाटेल की आपण काहीतरी मिस करत आहोत याची भावना निर्माण होत आहे. कपिल शर्माच्या शोमध्ये गौर गोपाल दास यांनी छान मेसेज दिला आहे, ते म्हणतात ‘When people smile, it doesn't mean that they are doing good; it just means they are chosen to smile’.

फोमोशी संबंधित इतर संज्ञा

FOMO द्वारे प्रेरित, इतर अनेक संबंधित संकल्पना देखील उदयास आलेल्या आहेत:

FOBO (उत्तम पर्यायांची भीती): याचा संदर्भ असा आहे की आपण संभाव्यत: चांगले पर्याय गमावत आहोत.

MOMO (मिसिंग आउटचे रहस्य): याचा संदर्भ असा आहे की आपण काहीतरी गमावत आहात ही भीती परंतु आपण काय गमावत आहोतत याबद्दल कोणतेही संकेत नाहीत.

ROMO: (मिसिंग आउटची वास्तविकता): याचा अर्थ आपण काहीही गमावत नाही हे जाणून घेणे होय.

FOJI (जॉईन होण्याची भीती): सोशल मीडियावर गोष्टी शेअर केल्यानंतर कोणताही प्रतिसाद मिळत नाही याची भीती.

JOMO (जॉय ऑफ मिसिंग आउट): हे FOMO च्या विरुद्ध संकल्पना आणि सोशल मीडियापासून दूर गेल्याबद्दल किंवा डिस्कनेक्ट होण्याबद्दलच्या सकारात्मक भावनांना सूचित करते.

आनंद किंवा यश हे प्रदर्शन करण्याची गोष्ट नसून तो एक वैयक्तिक अनुभव असतो आणि प्रत्येकाचे असे स्वतःचे मार्ग आसतात ज्याद्वारे ते व्यक्त होतात. प्रसिद्धीच्या हव्यासापोटी लाईक्स आणि कमेंटसाठी भलतसलत चालू आहे. पण याचा अर्थ असा नाही की आपणही इतरांच्यासारखेच व्यक्त झाले पाहिजे किंवा आपले आनंद किंवा यश प्रसारित केले पाहिजे. अलिकडे सोशल मीडियामुळे याला भरभराटी आलेली आहे. सोशल मीडियाचा वापर कशासाठी, का आणि केंव्हा करावे यांचे भानच काही लोकांना राहिलेले नाही. एकंदर जीवनातील या बाबी लक्षात घेता फोमो निर्माण होण्यामागची करणे काय असतील याची चर्चा करू या.

इतरांशी तुलना

आपण सर्वजण नेहमी स्वतःची तुलना इतरांसोबत करत असतो. इतरांकडे आपल्या पेक्षा चांगल्या गोष्टी आहेत, त्यांचं आयुष्य आपल्याहून अधिक सुखकर आहे, त्यांच्याकडे अनेक सोई-सुविधा आहेत असा विचार केल्याने आपण स्वतःला कमी लेखायला सुरूवात करतो आणि हळूहळू हा विचार फोमोचं भयानक रूप धारण करतो. थ्री इडियेट्स मधील फरहान त्याचा वडिलांना तो फोटोग्राफी करणार हे सांगायला जातो त्यावेळी वडीलांशी झालेला संवाद

फरहानचे वडील : 5 वर्षांनंतर, जेव्हा तु तुझ्या मित्राना कार खरेदी करताना, स्वतःचे घर बांधताना बघशील, तेव्हा तुला पश्चाताप होईल.

फरहान : इंजिनिअर झाल्यानंतर मी निराश झालो तर आयुष्यभर तुम्हाला शिव्याशाप देईन.

फरहानचे वडील: लोक हसतील, फायनल इयरला आल्यावर इंजिनिअरींग सोडून दिल, कपूर सर म्हणत होते की तुमचा मुलगा ICE मध्ये शिकतोय हे भाग्याची गोष्ट आहे, त्यांना काय वाटेल?

लोक काय म्हणतील या विचारातच आपले निम्याहून अधिक जीवन संपते पण प्रत्यक्षात लोकांना काहीही पडलेले नसते, आपणच तयार केलेले ते भ्रम असते. आपल्या आनंदाचा रिमोट दुसऱ्याच्या हातात देऊ नका लोक तयारच आहेत ऑपरेट करायला, तर आपल्या भावनांवर आणि विचारांवर स्वतःचेच नियंत्रण हवे तर आणि तरच आपण आनंदी राहू.

माझ्याच बाबतीत असं का घडत?

फोमोग्रस्त लोकांना नेहमी लहान अडचणी सुद्धा त्यांच्या आयुष्यातल्या भल्यामोठ्या समस्या वाटू लागतात. जगभरातल्या सर्व समस्या त्यांच्याच वाट्याला आली असल्याचा त्यांचा समज असतो. त्यांना समस्यांमध्ये संधी दिसत नाहीच उलट ते संधीला सुद्धा समस्याच मानतात. अशा लोकांना सेंटर ऑफ अट्रॅक्सन व्हायला आवडते. आपण नेमके चुकतो कुठे हे जर माणसाला कळले असते, तर प्रत्येक वेळी त्याने यशाची नवीन रेसिपी तयार करून प्रत्येक क्षेत्र पादाक्रांत केले असते, पण असे होत नाही. आपल्या प्रत्येकाला जीवनात विजय हवा असतो, हार कुणालाही नको असते. पण हार आणि जीत या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत हे सांगायला कुण्या विद्वानाची गरज नाही, पण प्रत्येकाने काही ऊन पावसाळे अनुभवायला हवेत हे नक्की!

​​कम्पलसिव डिझायर (अनिवार्य इच्छा)

इतरांच्या आयुष्यातलं स्वतःचं महत्व कमी होण्याची आणि इतरांच्या आयुष्यातून बाहेर फेकले जाण्याची भीती सतत अशा व्यक्तींच्या मनात असते. मानसशास्त्रामध्ये फोमोची व्याख्या 'कम्पलसिव डिझायर' अशी केली जाते. इतरांच्या आयुष्यात स्वतःची जागा कायमस्वरूपी टिकून राहावी असं त्यांना वाटतं. फेसबुक, व्हॉट्सअॅप, ट्विटर, इंस्टाग्राम आदी सोशल मीडिया साइटवरून इतरांच्या आयुष्यात स्वतःचे महत्व किती आहे, हे तपासण्याचा त्यांचा नेहमी प्रयत्न असतो. या प्रवृत्तीमुळे ते नैराश्यतेच्या गर्तेत सापडतात.

लाइक्स आणि रिअॅक्शन्सचा खेळ

फोमोग्रस्त लोक दिवसभर सोशल मीडियावर सक्रिय असतात. इतरांच्या आयुष्यात काय नवं घडतं आहे. स्वतःच्या पोस्टवर लोकं कसे रिअॅक्ट होत आहेत. एखाद्या पोस्टला किती लाइक्स आणि रिअॅक्शन्स आल्या आहेत, हे दर दुसऱ्या मिनिटाला ते चेक करतात. यामुळे त्यांच्या नकारात्मक विचारांना चालना मिळते. त्यामुळे अशा लोकांपासून चार हात लांब रहा!

सोशल मिडिया आणि मानसिक आजार

सोशल मीडियावर जास्त सक्रिय असणाऱ्या तरूण-तरूणी विविध प्रकारच्या मानसिक आजारांना बळी पडत असल्याचे संशोधनाअंती स्पष्ट झालेले आहे. कमी आत्मविश्वास, असुरक्षिततेची भावना, वाढती नकारात्मकता, आणि डिप्रेशन सारख्या मानसिक विकारांचा  सामना त्यांना करावा लागत आहे. सोशल मीडियाचा प्रमाणापेक्षा जास्त वापर या त्रासाचे प्रमुख कारण आहे.

FoMO आणि मार्केटिंग

सध्या सहज उपलब्ध नसलेल्या गोष्टींकडे लक्ष वेधणे म्हणजे फोमोचा वापर मार्केटिंगमध्ये करणे. एखादे उत्पादन किंवा सेवा विकताना, विशिष्ट कालावधीसाठी ग्राहकांना सेवा मिळण्याची शक्यता किती कमी आहे यावर ते जोर देत असतात. संभाव्य ग्राहक त्यांच्या ऑफरकडे आकर्षित होतील कारण ते संधी गमावण्याच्या भीतीने आणि कंपनी या संधीचा फायदा घेते. अशाप्रकारे FoMO विपणन टंचाईची भावना निर्माण करेल आणि विक्री वाढविण्यास मदत होईल. शेवटची एकच गाडी, मोबाईल, सायकल, तसेच हॉटेल्समध्येही लिमिटेड रूम्स उपलब्ध, पिक्चर थेटरमध्ये लिमिटेड सीट्स उपलब्ध इत्यादी............

फोमोमुळे बर्‍याच वेळा लोकांना खूप एकटेपणा, मत्सर आणि दुःखी वाटत असते. टाईम्स ऑफ इंडियावर प्रकाशित झालेल्या अहवालानुसार, आपण खालील पद्धतींचा अवलंब करून फोमोपासून मुक्त होऊ शकतो.

1. आपल्या आयुष्यात घडणाऱ्या सकारात्मक गोष्टींची यादी तयार करा. हे आपणास अनेक प्रकारे मदत करते आणि आपल्या जीवनात सकारात्मक परिणाम घडवून आणते. आपल्यासोबत घडलेल्या सर्व चांगल्या किंवा सकारात्मक गोष्टी लिहून काढा. हे आपणास आठवण करून देईल की अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्यासाठी आपण कृतज्ञ असले पाहिजे. हे आपणास सकारात्मक विचार करण्यास आणि आपली चिंता कमी करण्यास मदत करेल. हे करण्यासाठी आपणास केवळ 5 मिनिटे लागतील त्यामुळे दिवसाच्या शेवटी आपण अनुभवलेल्या सर्व सकारात्मक गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करून एखादी डायरी घालावी आणि अशा अनुभवांची शिदोरी एकत्र करावी.

2. प्रत्येकजण भिन्न आहे हे समजून घेणे आवश्यक आहे. प्रत्येकाच्या जीवनात भिन्न आव्हाने आणि ध्येये आहेत. स्वतःची इतरांशी, विशेषतः सेलिब्रिटींशी तुलना करणे थांबवले पाहिजे. सोशल मीडियावर एखाद्याचा आनंदी किंवा उत्साहवर्धक फोटो पोस्ट केल्याने तो खरोखर आनंदी आणि परिपूर्ण झाला आहे याची हमी देत ​​नाही. प्रत्येकाच्या स्वतःच्या म्हणून अशा वेगळ्या समस्या आहेत.

3. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म आम्हाला जगाशी, आमचे मित्र आणि परदेशात राहणार्‍या कुटुंबाशी कनेक्ट होण्यास मदत करतात, परंतु प्रत्येक गोष्टीप्रमाणेच, त्याचे नकारात्मक बाजू देखील आहेत. सोशल मीडिया आपणास एका अवास्तव जगात घेऊन जातो, जिथे आपण आपल्या आयुष्याची त्या आभासी जगाशी तुलना करू लागतो. या भावनेपासून मुक्तता करून घेण्यासाठी, सोशल मीडियावर कमीतकमी वेळ घालवा.

4. डिजिटल डिटॉक्स वापरून पहा, आपला फोन किंवा सोशल मीडिया अॅप्सवर जास्त वेळ घालवल्याने FOMO वाढू शकतो. आपला वापर कमी करणे, किंवा डिजिटल डिटॉक्स देखील करणे जिथे आपण डिजिटल उपकरणांपासून ब्रेक घेतो, त्यामुळे आपणास सतत तुलना न करता आपल्या जीवनावर अधिक लक्ष केंद्रित करण्यात मदत होऊ शकते. संपूर्ण डिजिटल डिटॉक्स करणे शक्य नसल्यास, काही सोशल मीडिया अॅप्सचा वापर मर्यादित करण्याचा विचार करा. कपिल शर्माच्या शोमध्ये गौर गोपाल दास यांनी छान मेसेज दिला आहे, आपण अनेक उपवास करतो जसे एकादशी, महाशिवरात्री, रोजा किंवा इतर उपवास पण कधी आपण आपल्या स्मार्टफोन शिवाय तसेच फेसबुक, व्हॉट्सअॅप, ट्विटर, इंस्टाग्राम, लिंकडेन, स्नॅपचॅट आदी सोशल मिडियाशिवाय एक घालवणे म्हणजे आजच्या काळात खरा उपवास, करून तर बघा छान वाटेल!

5. व्यस्त जीवनातून विश्रांती घेऊन गुणवत्ता पूर्ण वेळ घालवा. निसर्गाच्या जवळ राहिल्याने आपले मन शांत होते आणि आपली चिंता कमी होण्यास मदत होते. इतरांच्या अपेक्षेप्रमाणे जीवन जगण्यापेक्षा, स्वत:च्या इच्छेप्रमाणे जीवन जगण्याचे धैर्य दाखविले असते तर, मला असे वाटते की मी इतके कठोर परिश्रम केले नसते तर, मला मा‍झ्या भावना व्यक्त करण्याचे धैर्य मिळाले असते तर, मी मा‍झ्या मित्रांच्या संपर्कात राहिलो असतो तर आणि मला असे वाटते की मी स्वतःला अधिक आनंदी होऊ दिले असते तर.... ब्रॉनी वेअर यांनी इन्स्पिरेशन आणि चाई नावाच्या ब्लॉगवर रुग्णांच्या मृत्यूच्या अगोदर त्यांच्याकडून ऐकलेला दिव्यत्वाचा किंवा अलौकिक अस्तित्वाचा साक्षात्कार प्रकट केला, या लेखन प्रपंचाने इतके लक्ष वेधले की तिने तिची निरीक्षणे द टॉप फाइव्ह रिग्रेट्स ऑफ द डायिंग (2012) नावाच्या पुस्तकात नोंदविलेली आहेत. त्यामुळे वेळीच सावध व्हा! https://www.psychologywayofpositivelife.com/2022/09/top-five-regrets-of-dying.html 

      फोमोमुळे गेल्या काही वर्षापासून 'अॅंटीडिप्रेशन' औषधांच्या विक्रीत प्रचंड वाढ झाली आहे. यावरून फोमोची गंभीरता लक्षात येते. या रोगापासून बचाव करण्यासाठी सोशल मीडियापासून जास्ती जास्त दूर राहायला हवं. सोशल मीडियाच्या अभासी जगात आपलं अस्तित्व निर्माण करण्यापेक्षा वास्तविक जगात आपली ओळख बनवावी. परिस्थिती नियंत्रणात येत नसल्यास समुपदेशक आणि सायकॅट्रिस्टची मदत घ्यायला हवी.   

 

(सर्व फोटो, चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Gupta, M. and Sharma, A.  (2021). Fear of missing out: A brief overview of origin, theoretical underpinnings, and relationship with mental health. World J Clin Cases. 9(19), 4881-4889

Herman, D. (2000). Introducing short-term brands: A new branding tool for a new consumer reality. Journal of Brand Management. J Brand Manag 7, 330–340

McGinnis, P. J. (2020). Fear of Missing Out: Practical Decision-making in a World of Overwhelming Choice. Sourcebooks.

Przybylski, Andrew, K.; Murayama, Kou; DeHaan, Cody R. and Gladwell, Valerie. (2013). Motivational, emotional, and behavioural correlates of fear of missing out. Computers in Human Behavior. 29(4),1841-1848

Wolniewicz, C.A.; Tiamiyu, M.F.; Weeks, J.W. and Elhai, J. D. (2018). Problematic smartphone uses and relations with negative affect, fear of missing out, and fear of negative and positive evaluation. Psychiatry Res. 262, 618-623

सोमवार, ९ जानेवारी, २०२३

मिसइन्फॉरमेशन इफेक्ट | दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव | Misinformation Effect

 

मिसइन्फॉरमेशन इफेक्ट | दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव | Misinformation Effect 

दृश्यम चित्रपट येण्यापूर्वी 2 ऑक्टोबर हा दिवस केवळ गांधीजी आणि शास्त्रीजी यांचा जन्मदिन म्हणून ओळखला जात असे, तसा आजही तो ओळखला जातो. दृश्यम चित्रपटानंतर मात्र यात आणखी एका घटनेने भर घातली, ज्या घटनेचे मिम्स गेली ७ वर्षे या दिवशी हमखास सोशल मीडियाच्या माध्यमातून आपल्या सर्वांच्या मोबाईलवर येऊन धडकतात. “लक्षात आहे ना आज 2 ऑक्टोबर आहे, आजच्याच दिवशी विजय साळगावकर आणि त्याचे कुटुंबीय गोव्याला गेले होते स्वामी चिन्मयानंदजींच्या सत्संगला, आणि तिथून परत येतांना त्यांनी पाव भाजी खाल्ली आणि सिनेमा बघितला.” हा मेसेज आणि त्यासोबत दृश्यम चित्रपटातील अजय देवगण चा फॅमिली फोटो दिवसभर विविध सोशल मीडियावर फिरत असतो. या चित्रपटात नायकाने निर्माण केलेली परिस्थिती ही लोंकाच्या स्मृतीत निर्माण केलेला दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव होता. अनेकवेळा खालील तीनही संकल्पना एकाच अर्थाने संबोधली जाते पण प्रत्येकात सूक्ष्म असा फरक आहे.

चुकीची माहिती (Disinformation): एखादी व्यक्ती, सामाजिक गट, संस्था किंवा देशाला हानी पोहोचवण्यासाठी खोटी आणि जाणूनबुजून तयार केलेली आणि पसरविलेली माहिती.

दिशाभूल करणारी माहिती (Misinformation): खऱ्या माहितीमध्ये जुजबी बदल करून सादर केली असते परंतु हानी पोहोचवण्याच्या उद्देशाने तयार केलेली नसते.

दुर्भावनापूर्ण माहिती (Mal-information): वास्तविकतेवर आधारित असलेली माहिती, मुद्दामहून व्यक्ती, सामाजिक गट, संस्था किंवा देशाला हानी पोहोचवण्यासाठी वापरली जाते.

आपण सदर लेखात दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावाविषयी चर्चा करणार आहोत. एखाद्या घटनेनंतर मिळालेल्या माहितीचे मूळ घटनांच्या स्मृतीमध्ये व्यत्यय आणण्याची प्रवृत्ती म्हणजे दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव होय. संशोधनात असे आढळून आले आहे की लोकांनी पाहिलेल्या किंवा अनुभवलेल्या घटनासंबंधी नंतरच्या काळात अगदी तुलनेने सूक्ष्म नवीन माहितीचा फेरफार केल्याने माहिती कशी लक्षात ठेवतात यावर नाट्यमय प्रभाव पडतो. यावरून दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव आठवणींवर किती सहजतेने प्रभाव टाकू शकतो हे स्पष्ट होते. हे स्मरणशक्तीच्या विश्वासार्हतेबद्दल देखील चिंताजनक आहे, विशेषत: जेव्हा प्रत्यक्षदर्शींच्या आठवणींचा वापर गुन्हेगारी अपराध निश्चित करण्यासाठी केला जातो, ज्याला प्रत्यक्षदर्शी साक्ष म्हणून संबोधले जाते.

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव चुकीच्या आठवणींना कारणीभूत ठरू शकतो आणि काही प्रकरणांमध्ये, नसलेल्या आठवणी तयार होऊ शकतात.

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव काय आहे?

मानसशास्त्रज्ञ एलिझाबेथ लफ्टस, ज्यांना खोट्या स्मृतीच्या (false memory) अभ्यासासाठी ओळखले जाते, त्या म्हणतात, "दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव म्हणजे भूतकाळातील स्मरणशक्तीतील कमतरतेचा संदर्भाने ही दिशाभूल करणारी माहिती उद्भवते."

फ्टस आणि तिच्या सहकाऱ्यांच्या प्रयोगाने हे दाखवून दिले आहे की एखादी घटना पाहिल्यानंतर, विचारले जाणारे प्रश्न एखाद्या व्यक्तीच्या त्या घटनेच्या स्मरणशक्तीवर प्रभाव टाकू शकतात. दुसऱ्या शब्दांत, जर एखाद्या प्रश्नामध्ये दिशाभूल करणारी माहिती असेल, तर ती घटनेची स्मरणशक्ती विकृत करू शकते, या घटनेला मानसशास्त्रज्ञांनी "दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव" असे नाव दिलेले आहे.

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावाचे उदाहरण

फ्टस आणि सहकारी यांच्याद्वारे आयोजित केलेल्या प्रसिद्ध प्रयोगात, सहभागींना एका वाहतूक अपघाताचे व्हिडिओ फुटेज दाखवण्यात आले. व्हिडिओ फुटेज पाहिल्यानंतर, सहभागींना काय पहिले याबद्दल जसे पोलीस अधिकारी, अपघात अन्वेषक आणि वकील प्रत्यक्षदर्शीला अनेक प्रश्न विचारतात तसे त्यांना अनेक प्रश्न विचारले गेले.

विचारलेल्या प्रश्नांपैकी एक होता, "व्हिडिओ फुटेजमध्ये गाड्या एकमेकांना धडकल्या तेव्हा किती वेगाने जात होत्या?" यामध्ये एक सूक्ष्म बदल केला गेला आणि सहभागींना विचारण्यात आले की कार किती वेगाने जात होत्या जेव्हा "चेंगराचेंगरी झाली". संशोधकांनी "हिट" ऐवजी "स्मॅश" शब्द वापरल्याने सहभागींना अपघात कसा झाला हे आठवण्यामध्ये बदल होऊ शकतो हे शोधून काढले. कारण सहभागींनी धडकणे आणि चेंगराचेंगरी यामध्ये अंदाज लावला की धडकण्यापेक्षा चेंगराचेंगरीसाठी कारचा वेग अधिक असावा लागतो.

एका आठवड्यानंतर, सहभागींना पुन्हा एकदा "तुम्ही कारची तुटलेली काच पाहिली होती का?" असे अनेक प्रश्न विचारले गेले. अनेक सहभागींनी नाही असे उत्तर दिले. पण ज्यांना सुरुवातीच्या मुलाखतीत प्रश्नाची "कारची चेंगराचेंगरी झाली" असे सूक्ष्म बदल केलेले प्रश्न विचारण्यात आली होती, त्यांचा असा विश्वास असण्याची शक्यता जास्त होता की त्यांनी तुटलेली काच पाहिलेली होती. अशा किरकोळ बदलामुळे व्हिडीओ फुटेजच्या खोट्या आठवणी कशा निर्माण होतात? तज्ञ सुचवतात की हे कार्यातील दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावाचे उदाहरण आहे.

ब्रेन गेम्स नावाच्या एका कार्यक्रमात हा प्रयोग केला गेला होता त्याची लिंक https://www.youtube.com/watch?v=qQ-96BLaKYQ

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचे प्रभाव: सिद्धांत

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव का होतो, संभाव्यत: खोट्या आठवणी तयार होतात? यासंबंधी काही भिन्न सिद्धांत आहेत.

आठवणींचे मिश्रण: एक स्पष्टीकरण असे आहे की मूळची माहिती आणि वस्तुस्थितीनंतर सादर केलेली दिशाभूल करणारी माहिती व्यक्तीच्या स्मरणशक्तीमध्ये एकत्र मिसळली जाते.

आठवणी बदलणे: आणखी एक शक्यता अशी आहे की दिशाभूल करणारी माहिती प्रत्यक्षात घटनेची मूळ स्मृती ओव्हरराईट करते.

आठवणींची पुनर्प्राप्ती: संशोधकांनी असेही सुचवले आहे की दिशाभूल करणारी माहिती स्मृतीमध्ये अलीकडील असल्याने, ती पुनर्प्राप्त करणे सोपे होते.

स्मृतीधील पोकळी भरणे: काही प्रकरणांमध्ये, मूळ घटनामधील प्रासंगिक माहिती कदाचित सुरुवातीला स्मृतीमध्ये संकेतन केला गेला नसेल. म्हणून, जेव्हा दिशाभूल करणारी माहिती सादर केली जाते, तेव्हा स्मरणशक्तीतील ही पोकळी भरून काढण्यासाठी ती मानसिक कथनात समाविष्ट केली जाते.

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावावर परिणाम करणारे घटक

संशोधनात असे दिसून आले आहे की दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावास हातभार लावणारे अनेक घटक आहेत, ज्यामुळे घटना विकृत होण्याची आणि चुकीच्या आठवणींना कारणीभूत होण्याची शक्यता अधिक असते.

इतर साक्षीदारांसह घटनेची चर्चा करणे: एखाद्या घटनेनंतर इतर साक्षीदारांशी बोलणे एखाद्या व्यक्तीची मूळ स्मृती विकृत करू शकते. त्यांचे स्पष्टीकरण एखाद्या घटनेच्या मूळ स्मृतीशी विरोधाभास असू शकतात आणि नवीन माहिती साक्षीदाराच्या घटनांच्या मूळ स्मृती बदलू शकतात किंवा विकृत करू शकतात.

बातम्यांचे अहवाल वाचणे किंवा पाहणे: बातम्या वाचणे आणि अपघात किंवा घटनेचे दूरदर्शन अहवाल पाहणे देखील दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या परिणामास कारणीभूत ठरू शकते. लोक बर्‍याचदा माहितीचा मूळ स्त्रोत विसरतात, याचा अर्थ असा की त्यांचा चुकून असा विश्वास असू शकतो की माहितीचा एक भाग त्यांनी वैयक्तिकरित्या पाहिला होता, जेव्हा प्रत्यक्षात, त्यांनी इव्हेंटनंतरच्या बातम्यांच्या अहवालात ऐकले होते.

चुकीची माहिती वारंवार समोर येणे: लोक जितक्या जास्त वेळा दिशाभूल करणारी माहिती समोर येतात, तितकीच चुकीची माहिती ही मूळ घटनेचा भाग होती यावर त्यांचा चुकीचा विश्वास असण्याची शक्यता जास्त असते.

कालबाह्यता: जर दिशाभूल करणारी माहिती मूळ स्मृतीनंतर काही वेळाने सादर केली गेली, तर ती स्मृतीमध्ये अधिक सुलभ होण्याची शक्यता आहे. या प्रकरणांमध्ये, दिशाभूल करणारी माहिती पुनर्प्राप्त करणे खूप सोपे आहे, मूळ, योग्य माहिती पुनर्प्राप्त करणे प्रभावीपणे अवरोधित करते.

दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचा प्रभाव कसा कमी कराता येईल?

माहिती आणि घटनांना स्मृती बदलण्यापासून किंवा खोट्या आठवणी तयार करण्यापासून काय रोखू शकते? एखादी महत्त्वाची घटना घडल्यानंतर लगेच त्याची आठवण लिहून ठेवणे ही एक रणनीती आहे जी परिणाम कमी करण्यास मदत करू शकते. लक्षात ठेवा की या रणनीतीमुळे काही प्रमाणात सूक्ष्म चूक होऊ शकते आणि या चुका लिहून ठेवल्याने त्या तुमच्या स्मरणशक्तीमध्ये आणखी वाढू शकतात. तुमची स्मरणशक्ती प्रभावित होऊ शकते याची जाणीव असणे ही आणखी एक उपयुक्त आणि महत्त्वाची रणनीती आहे. तुमची स्मरणशक्ती चांगली असली तरी, प्रत्येकजण दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावाला बळी पडतो हे समजून घ्या.

असे म्हटले आहे की, आकलनशक्तीची कमी गरज असलेल्या लोकांसाठी संवेदनशीलता अधिक असू शकते. दिशाभूल करणाऱ्या माहितीच्या प्रभावाचा नमुना शोधून काढलेल्या संशोधनात असे आढळून आले की उच्च बोधात्मक क्षमता असलेल्या व्यक्ती मूळ घटना स्मृती आणि चुकीची माहिती यांच्यातील फरक शोधण्यात अधिक चांगली असतात. उच्च बोधात्मक क्षमता असलेले लोक कल्पनांबद्दल विचार करतात आणि अवघड कोडे सोडविणे यासारखी मानसिकदृष्ट्या आव्हानात्मक कार्ये करतात.  

समारोप

भारत हा चुकीची माहिती पसरवणारा एक प्रमुख दक्षिण आशियाई देश आहे. जरी भारतात राजकीय चुकीची माहिती सामान्य असली, तरीही आरोग्य आणि धार्मिक चुकीच्या माहितीमुळे ती अनेकदा ओळखला जातो. राजकीय चुकीची माहिती केवळ महत्त्वाच्या राजकीय कार्यक्रमांच्या आधी किंवा दरम्यान वाढलेली आढळून येते, प्रामुख्याने इलेक्शनच्यावेळी. विद्यमान राजकीय वातावरण राजकीय आणि चुकीच्या माहितीच्या इतर श्रेणींसाठी जबाबदार आहे. दोन राजकीय परिस्थिती सहसा चुकीच्या माहितीसाठी अनुकूल असतात, समाजाचे ध्रुवीकरण आणि लोकवादी संवाद. याव्यतिरिक्त, बातम्यांवर कमी विश्वास, कमकुवत सार्वजनिक सेवा माध्यम, अधिक खंडित प्रेक्षक आणि अधिक सोशल मीडियाचा वापर हे देखील भारतातील चुकीच्या माहितीसाठी जबाबदार घटक असू शकतात. विशेष म्हणजे, चुकीची माहिती रोखण्यासाठी सर्वसमावेशक आणि सर्जनशील पाऊल उचलण्याऐवजी, भारत सरकार अनेकदा इंटरनेट सेवा बंद करते (नझमी, 2019 मध्ये 95 वेळा). बऱ्याचदा आपण काहीही आणि कोणतीही गोष्ट फरवर्ड करत असतो, त्यामुळे त्याचा इतरांना त्रास होणार याची काळजी घ्यायला हवी. बहुतेक देश एकाच वेळी दोन साथीच्या रोगांशी लढत होते; कोरोनाव्हायरस आणि चुकीची महिती पसरविणे, दोन्ही तितकेच हानिकारक. कोविड-19 साथीच्या महामारीपेक्षा चुकीची महिती पसरविणाऱ्यांचे आव्हान सद्या अधिक आहे.


(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Loftus, Elizabeth (1999). Lost in the Mall: Misrepresentations and misunderstandings. Ethics & Behavior, 9(1), 51–60.

Loftus, E. F. (2005). Planting misinformation in the human mind: A 30-year investigation of the malleability of memory. Learning & Memory, 12(4), 361–366.

Loftus, E. F., Miller, D. G., & Burns, H. J. (1978). Semantic integration of verbal information into a visual memory. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4(1), 19–31

Murphy, G., Loftus, E. F., Grady, R. H., Levine, L. J., & Greene, C. M. (2019). False memories for fake news during ireland’s abortion referendum. Psychological Science, 30(10), 1449–1459

गुरुवार, ५ जानेवारी, २०२३

प्लेसिबो इफेक्ट | कृतक गुटी | Placebo Effect

 

प्लेसिबो इफेक्ट/प्रभाव | कृतक गुटी | Placebo Effect

            अनेक डॉक्टरांनी ''मिस्टर राइट,'' जो लिम्फ नोड्सच्या अंतिम टप्प्यातील कर्करोगाने ग्रस्त होता त्याच्याकडे काहीच दिवस शिल्लक आहेत असे सांगितले होते.  1957 मध्ये  मिस्टर राइटला लाँग बीच, कॅलिफोर्निया येथे संत्र्याच्या आकाराच्या ट्यूमरसह रुग्णालयात दाखल केले, त्याने ऐकले होते की शास्त्रज्ञांनी घोड्याचे सीरम, क्रेबिओझेन शोधले आहे, जे कर्करोगावर प्रभावी असल्याचे आढळून आले आहे. मिस्टर राइटने डॉक्टरांकडे ते मिळवण्यासाठी विनवणी केली.

      त्याचे डॉक्टर, डॉ. फिलिप वेस्ट यांनी शेवटी सहमती दर्शवली आणि शुक्रवारी दुपारी मिस्टर राइट यांना एक इंजेक्शन दिले. इंजेक्शन दिल्यानंतर पुढच्या सोमवारी, डॉक्टर चकित झाले कारण त्यांचा पेशंट त्याच्या ''मृत्यू शय्येवरून'' बाहेर पडून, तो परिचारिकांशी विनोद करत होता. ट्यूमर, ''गरम स्टोव्हवरील बर्फाच्या गोळ्याप्रमाणे वितळले होते.''

      दोन महिन्यांनंतर, मिस्टर राइट यांनी वैद्यकीय अहवाल वाचले की घोड्याचे सीरम हा एक बनावट उपाय आहे. त्यानंतर त्याला तात्काळ रोगाची लक्षणे दिसू लागली. ''तुम्ही पेपरमध्ये जे वाचता त्यावर विश्वास ठेवू नका,'' असे डॉक्टरांनी मिस्टर राइटला सांगितले. त्यानंतर डॉक्टरांनी त्याला एक इंजेक्‍शन दिले आणि त्यास सांगितले की त्या औषधाची 'नवीन सुपर-रिफाइंड डबल स्ट्रेंथ' आवृत्ती आहे. वास्तविक, ते पाणी होते, परंतु पुन्हा, ट्यूमरचा मास वितळला. मिस्टर राइट आणखी दोन महिने आरोग्य पूर्ण जीवन जगले,  जोपर्यंत त्यांनी क्रेबिओझेन निरुपयोगी असल्याचे सांगणारा निश्चित अहवाल वाचला नाही, त्यानंतर लगेचच दोन दिवसांनी त्यांचा मृत्यू झाला.

      ज्या डॉक्टरांना ही कथा माहित आहे त्यांनी ती त्या विचित्र कथांपैकी एक म्हणून नाकारली ज्याचे उत्तर वैद्यकशास्त्र देऊ शकत नाही. रुग्णाच्या विश्वासामुळे प्राणघातक आजार बरा होऊ शकतो किंवा नाहीसा होऊ शकतो ही कल्पना खूपच विचित्र आहे, यालाच प्लेसिबो इफेक्ट म्हणतात. 

"विश्‍वासाच्या जोरावर जग जिंकता येते", असे आपण आपल्या वाडवडीलांना बोलताना अनेकदा ऐकले असेल. हे विधान केवळ मानवी जीवनातच नव्हे तर वैद्यकीय व्यवहारात देखील वापरले जाते. होय, प्लेसिबो इफेक्ट ही अशीच एक वैद्यकीय पद्धत आहे ज्यामध्ये रुग्ण कोणत्याही औषधाने बरा होत नाही तर त्याच्या विश्वासाच्या आधारावर बरा होतो. या प्रकारच्या थेरपीमध्ये डॉक्टर रुग्णाच्या मनात असा विश्वास निर्माण करतात की तो त्यांच्या औषधाने बरा होईल. मात्र प्रत्यक्षात या उपचारात रुग्णाला कोणतेही औषध दिले जात नाही. आधुनिक वैद्यकशास्त्रातील उपचारांसाठी प्लेसिबो इफेक्टचा यशस्वीपणे वापर केला जात आहे. केवळ डॉक्टरच नाही तर पंडित-पुजारी, बुवा-बाबाही प्लेसिबो ​​इफेक्टचा वापर करतात. जेव्हा तुम्ही तुमची समस्या बाबांकडे घेऊन जाता तेव्हा ते तुम्हाला उपाय सांगतात. त्याच्या तोडग्याने आपली समस्या दूर होईल असे आश्वासन तो देतो आणि तसे घडते. जेव्हा एखादी व्यक्ती एखाद्या गोष्टीवर विश्वास ठेवते तेव्हा प्लेसिबो प्रभाव अधिक प्रभावी असतो.

प्लेसबो प्रभावाचा अर्थ

प्लेसिबो हा लॅटिन शब्द आहे. 'प्लेसबो डोमिनो' हा शब्द पाचव्या शतकात बायबलच्या एका उताऱ्यातही वापरण्यात आला होता, ज्याचा अर्थ - "मी देवाला संतुष्ट करीन." ही वैद्यकीय पद्धत 18 व्या शतकात प्रथमच वापरली गेली. प्लेसिबो थेरपीमध्ये, रुग्णाला बरे करण्यासाठी त्याच्या विश्वासाच्या आधारावर उपचार केले जातात. प्लेसिबो हे असे औषध आहे ज्याला कोणताही वैज्ञानिक आधार नाही.  मानसशास्त्रीय शब्दकोशानुसार प्लेसिबो इफेक्ट यास कृतक गुटी असे म्हणतात.

रुग्णाच्या भ्रमावर उपचार केले जातात

बहुतांशपणे असे घडते की त्या व्यक्तीला प्रत्यक्षात कोणताही आजार नसून तो आजारी असल्याचा केवळ भ्रम असतो. प्लेसिबो थेरपीमध्ये या भ्रमाचा उपचार केला जातो. उदाहरणार्थ, तुम्हाला तीन ते चार दिवस सर्दी आणि खोकला आहे. तुम्ही उपचारासाठी डॉक्टरकडे जाता आणि तो तुम्हाला औषध देतो.

डॉक्टर तुम्हाला दररोज एक टॅब्लेट घेण्यास आणि आठवड्यानंतर परत येण्यास सांगतात. तुम्ही औषध घेता आणि तुमचे दुखणे बरे होते कारण तुम्ही त्या डॉक्टरवर विश्वास ठेवता. आता प्रत्यक्षात काय होते की डॉक्टर तुम्हाला अशी गोळी देतात ज्यामध्ये कोणतेही रासायनिक द्रव्य नसते, म्हणजे त्यात कोणतेही औषध नसते. वास्तविक, सर्दी-खोकला 4-5 दिवसांत स्वतःच बरा होतो. परंतु तुम्हाला वाटते की औषध आश्चर्यकारक आहे. आधुनिक वैद्यकीय पद्धतींमध्ये अशा गोळ्या यशस्वीपणे वापरल्या जात आहेत.

संशोधकाच्या मते प्लेसिबो

या थेरपीचा प्रत्यक्ष कोणताही परिणाम होत नाही आणि जरी रुग्णाच्या तब्येतीत काही सुधारणा होत असेल तर ती इतर काही कारणांमुळे होत असते, याला प्लेसिबो इफेक्ट किंवा प्लेसबो प्रभाव म्हणतात. असे नाही की, रुग्णाला याची जाणीव नसते तेव्हाच प्लेसिबो ​​इफेक्ट काम करेल, पण अनेक संशोधनांमध्ये असेही आढळून आले आहे की असे अनेक रोग आहेत ज्यामध्ये रुग्णाला माहित असते की त्याच्या उपचारासाठी प्लेसिबोचा वापर केला जात आहे, पण तरीही अशा आजारांवर प्लेसिबो प्रभावी ठरते.

हॉवर्ड मेडिकल स्कूलमध्ये प्लेसिबो इफेक्टवर संशोधन करण्यात आले. या संशोधनात अपचनाचा त्रास असलेल्या काही लोकांना उपचारासाठी औषध देण्यात आले. यामध्ये केवळ मिठाई असून त्यात औषध नसल्याचेही त्यांना सांगण्यात आले, पण तरीही संशोधनात सहभागी झालेल्या लोकांना या गोळ्यांनी अपचनाच्या समस्येपासून आराम मिळाला.

प्लेसिबो प्रभावाची परिणामकारकता

प्लेसिबो इफेक्ट एखाद्या व्यक्तीच्या धारणा आणि अपेक्षांच्या तत्त्वावर आधारित असतो. या वैद्यकीय पद्धतीचा परिणाम एखाद्या व्यक्तीचे मन आणि त्याचे शरीर यांच्यातील संबंधांवर आधारित आहे. सोप्या भाषेत समजून घ्यायचे झाले तर एखाद्या व्यक्तीला काही औषधाने किंवा गोळीने तो बरा होईल अशी अपेक्षा असेल तर त्याच्या शरीरात असे काही परिणाम होतात जे प्रत्यक्ष औषधाने होतात. या कारणास्तव, तो प्लेसिबो ​​असलेल्या गोळीने देखील बरा होतो.

      अनेक संशोधकांचा असा विश्वास आहे की प्लेसिबो प्रभावामुळे व्यक्तीच्या शरीरात बदल झालेले आहेत. एका संशोधनात असे आढळून आले की प्लेसिबो इफेक्ट शरीरातील एंडोर्फिन नावाच्या रसायनाचे उत्पादन वाढवते, जे नैसर्गिक वेदना कमी करणारे आहे. संशोधनात असेही आढळून आले आहे की, अनेक वेळा, एखाद्या व्यक्तीची धारणा बदलणारे विविध घटक प्लेसिबो प्रभावाचे परिणाम बदलू शकतात. अशाच एका संशोधनानुसार, प्लेसिबो उपचारात दिलेल्या टॅब्लेटचा रंग आणि आकार यांचा परिणामकारकतेत फरक असतो. फिकट रंगाच्या गोळ्यांपेक्षा गडद रंगाच्या गोळ्यांचा प्रभाव चांगला असतो. त्याचप्रमाणे प्लेसिबो थेरपीमध्ये उपचारासाठी गोळ्यांपेक्षा कॅप्सूल अधिक प्रभावी असल्याचे आढळून आले आहे.

मानसशास्त्रीय संशोधनात प्लेसिबो प्रभाव

      मानसशास्त्रीय प्रयोगात, प्लेसिबो ही एक अचल उपचार किंवा पदार्थ आहे ज्याचे कोणतेही ज्ञात परिणाम नसतात. संशोधक प्लेसिबोचा वापर नियंत्रण समूहावर करू शकतात, जो प्लेसिबो किंवा फसव्या स्वतंत्र परिवर्त्याच्या संपर्कात असलेल्या सहभागींचा एक गट आहे. या प्लेसिबो उपचाराच्या परिणामाची नंतर प्रायोगिक गटाच्या परिणामांशी तुलना केली जाते.

उपचारांच्या परिणामकारकतेची चाचपणी घेण्यासाठी वैद्यकीय चाचण्यांमध्ये प्लेसबोचा वापर केला जातो. उदाहरणार्थ, एका गटातील लोकांना वास्तविक औषध मिळते, तर इतरांना निष्क्रिय औषध किंवा प्लेसबो मिळते. वैद्यकीय ट्रायलमधील सहभागींना माहीत नसते की त्यांना खरी गोष्ट मिळाली की प्लेसबो. अशा प्रकारे, दोन्ही गटांच्या प्रतिसादाची तुलना करून संशोधक औषध कार्य करते की नाही हे शोधू शकतो. जर दोनही गटाची समान प्रतिक्रिया असेल किंवा सुधारणा दिसून येत नसेल तर औषध कार्य करत नाही असे मानले जाते.

      नवीन औषधाचे मूल्यमापन करताना प्लॅसिबो वापरण्याचा मोठा फायदा हा आहे की ते परिणामावर अपेक्षेचा प्रभाव कमकुवत करते किंवा काढून टाकते. जर संशोधकांना विशिष्ट परिणामाची अपेक्षा असेल, तर ते नकळतपणे सहभागींना त्यांनी कसे वागावे याबद्दल संकेत देऊ शकतात. याचा परिणाम अभ्यासाच्या निकालांवर होऊ शकतो.

      अपेक्षा परिणाम कमी करण्यासाठी, संशोधक कधीकधी दुहेरी-अंधत्व अभ्यास म्हणून ओळखले जाणारे अभ्यास करतात. या प्रकारच्या अभ्यासात भाग घेणार्‍यांना किंवा संशोधकांना हे माहित नसते की कोणाला प्लॅसिबोची मात्रा दिली जात आहे आणि कोणाला खरे उपचार मिळत आहेत. अभ्यासावर प्रभाव टाकणाऱ्या या सूक्ष्म पूर्वग्रहांचा धोका कमी करून, संशोधक औषध आणि प्लॅसिबोचे परिणाम अधिक चांगल्या प्रकारे तपासू शकतात.

प्लॅसिबोसंबंधी दंतकथा

      समाज माध्यमाद्वारा प्रसारित झालेली कथा आपल्याला माहिती असेल. ती कथा अशी आहे कि, अमेरिकेत जेव्हा एका कैद्याला फाशीची शिक्षा सुनावली, तेव्हा तेथील काही वैज्ञानिकांनी विचार केला, की आपण ह्या कैद्यावर काही प्रयोग करूयात. शास्त्रज्ञांना प्रयोग करण्यास परवानगी देण्यात आली. कैद्याला सांगितलं गेलं, की तुला फाशी न देता विषारी साप डसवून मारण्यात येइल. त्याला खुर्चीला बांधून एक मोठा साप त्याच्यासमोर आणण्यात आला. त्यानंतर त्याच्या डोळ्यावर पट्टी बांधली गेली. त्याला साप डसवून नाही, तर दोन सेफ्टी पिन्स टोचविण्यात आल्या आणि आश्चर्यकारकरित्या त्या कैद्याचा दोन सेकंदात मृत्यू झाला. त्या कैद्याचे पोस्टमॉर्टम केल्यानंतर असे दिसून आले की त्याला हृदयविकाराचा झटका आला होता आणि त्याच्या शरीरात सापाच्या 'व्हेनम' सदृश्य विष सापडले. साप न चावताही हे विष त्या कैद्याच्या शरीरात कोठून आलं, की ज्यामुळे कैद्यांचा जीव गेला? तर ते विष मानसिक धक्क्यामुळे त्याच्या शरीरानेच उत्पन्न केलं होतं. यावरून हे सिद्ध होते की सकारात्मक आणि नकारात्मक ऊर्जा हार्मोन्स आणि विषारी पदार्थ सोडतात. आपल्यावर परिणाम करणारे 75% रोग आपण निर्माण करत असलेल्या नकारात्मक ऊर्जेने मोठ्या प्रमाणावर प्रभावित होतात. भस्मासुर या पौराणिक राक्षसाप्रमाणे, त्याने ज्याच्या डोक्यावर हात ठेवला त्याला मारण्याचे वरदान मिळाले होते. वरदानाच्या संशयाने, त्याने स्वतःच्या डोक्यावर हात ठेवण्याचा प्रयत्न केला आणि आपला जीव गमावला.

वयाच्या 25 व्या वर्षापर्यंत इतर आपल्याबद्दल काय विचार करतात याची आपल्याला पर्वा नसते. 25 ते 50 दरम्यान इतर आपल्याबद्दल काय विचार करतात याची आपण काळजी करतो. 50 शी नंतर, आम्हाला कळते की लोक स्वत:चाच विचार करण्यात खूप व्यस्त होते. चला तर जगाचा विचार सोडूया आणि जीवनाचा आनंद घेऊया. कदाचित हे कायमचे टिकणार नसेल परंतु जर आपण जीवनाकडे योग्य दृष्टीकोनातून पाहिल्यास जीवन सुंदर आहे.


(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Banagiri, V. (2014). The Placebo Effect: I Think, Therefore It Exists. Author Solutions.

Brown, W. A., & Brown, W. A. (2013). The Placebo Effect in Clinical Practice. OUP USA.

Colloca, L. (Ed.). (2018). Neurobiology of the Placebo Effect, Part I. Elsevier Science.

Colloca, L. (Ed.). (2018). Neurobiology of the Placebo Effect, Part II. Elsevier Science.

Erik, Vance (2016). Suggestible You: The Curious Science of Your Brain's Ability to Deceive, Transform, and Heal. National Geographic

Hall, K. T. (2022). Placebos. MIT Press


समाधान-केंद्रित संक्षिप्त उपचार पद्धती (SFBT) | Solution-Focused Brief Therapy

  समाधान-केंद्रित संक्षिप्त उपचार पद्धती | Solution - Focused Brief Therapy गौतम बुद्ध दररोज वेगवेगळे उदाहरणे दाखले देऊन आपल्या शिष्यांन...