घटना घडून गेल्यावर वाटणारा अंदाज: 'I-knew-it-all-along' परिणाम

 

घटना घडून गेल्यावर वाटणारा अंदाज: 'I-knew-it-all-along' परिणाम

आपण जेव्हा एखादी घटना घडून गेल्यानंतर म्हणतो की "हे तर आधीच माहित होतं", तेव्हा आपण एका सूक्ष्म पण प्रभावी बोधनिक फसवणुकीचा अनुभव घेत असतो. यालाच मानसशास्त्रात हिंडसाईट पूर्वग्रह (Hindsight Bias) असे म्हणतात. हा पूर्वग्रह आपल्याला असा भास निर्माण करून देतो की, एखाद्या परिणामाचा आपण पूर्वीच अचूक अंदाज लावला होता, जरी प्रत्यक्षात तो अंदाज मांडलेला नसला तरी. या लेखामध्ये आपण या पूर्वग्रहाचा उगम, मानसशास्त्रीय मांडणी, त्यामागील मेंदूची यंत्रणा, विविध क्षेत्रांतील परिणाम आणि वैज्ञानिक संशोधनाच्या आधारे याचे सखोल विश्लेषण पाहणार आहोत. आपली निर्णयक्षमता, स्मरणशक्ती आणि न्यायबुद्धी या पूर्वग्रहामुळे कशी प्रभावित होते हे समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे, कारण हाच पूर्वग्रह व्यक्तिगत तसेच सामाजिक पातळीवर चुकीचे निष्कर्ष काढण्यास कारणीभूत ठरतो.

हिंडसाईट पूर्वग्रह म्हणजे काय?

हिंडसाईट पूर्वग्रह (Hindsight Bias) हा एक बोधनिक पूर्वग्रह आहे ज्यामध्ये एखादी घटना घडून गेल्यानंतर त्या घटनेचा परिणाम आपणास आधीच माहीत होता, असा भास होतो. याला मानसशास्त्रात "I-knew-it-all-along effect" असेही म्हटले जाते (Fischhoff, 1975). एखादी गोष्ट घडल्यानंतर तीच गोष्ट अनिवार्य किंवा स्पष्ट होती असा अनुभव येतो, जणू आपण आधीच त्या गोष्टीचा अंदाज बांधला होता. परंतु वस्तुत: त्या घटनेच्या आधी आपल्याला तिचा नेमका परिणाम माहीत नव्हता. हा आत्मविश्वास खोटा असतो, पण तरीही तो आपल्याला योग्य वाटतो.

उदाहरणार्थ, एखाद्या क्रिकेट सामन्याचा विचार करा. समजा भारत-पाकिस्तान यांच्यातील एक क्रिकेट सामना अखेरच्या काही चेंडूंवर भारत हरतो. सामन्यानंतर बरेच लोक म्हणतात, “मला माहितच होतं, भारत हरणारच होता! बघ ना, शेवटच्या ओव्हरमध्येच धोका होता.” हे विधान ऐकायला तर्कसंगत वाटते, पण याच लोकांनी सामना सुरू असताना तसा अंदाज व्यक्त केलेला नसेल. त्यांना प्रत्यक्षातच 'हरणार' हे माहिती नव्हतं, पण परिणाम समजल्यावर त्यांच्या मेंदूने मागील माहिती 'पुन्हा लिहिली' आणि तो निर्णय पूर्वीपासूनच घेतल्याचा भास दिला. हाच भास म्हणजे हिंडसाईट पूर्वग्रह.

हा पूर्वग्रह फक्त खेळापुरता मर्यादित नाही. राजकारण, आरोग्य, न्याय व्यवस्था, शिक्षण यासारख्या क्षेत्रांमध्ये तो वारंवार आढळतो. उदाहरणार्थ, 9/11 च्या दहशतवादी हल्ल्यानंतर अनेक लोकांनी म्हटलं की, “हे तर घडणारच होतं, अमेरिका इतकी निष्काळजी कशी राहिली?” पण प्रत्यक्षात त्याआधी कुणीच अशा स्वरूपाचा अचूक इशारा दिला नव्हता. परंतु घटनेनंतर ती अपरिहार्य होती असं वाटणं, हेच हिंडसाईट पूर्वग्रहाचं प्रमुख लक्षण आहे (Roese & Vohs, 2012).

मानसशास्त्रीयदृष्ट्या, ह्या पूर्वग्रहाचा उगम माणसाच्या बोधनिक सुसंगततेच्या गरजेत आणि आत्मसंतुष्टतेत आहे. आपला मेंदू घटनांचा मागोवा घेत असताना त्यांना एकसंध अर्थ लावतो आणि यशस्वी अंदाज लावल्याचा भास निर्माण करून आपला स्व-सन्मान टिकवतो. म्हणूनच हा पूर्वग्रह इतका सामान्य आणि प्रभावी आहे.

उगम आणि इतिहास (Origin and History)

हिंडसाईट पूर्वग्रह या बोधनिक पूर्वग्रहाचा उगम आधुनिक मानसशास्त्रात 1970च्या दशकात झाला. या पूर्वग्रहाची संकल्पना सर्वप्रथम Baruch Fischhoff या सामाजिक मानसशास्त्रज्ञाने 1975 साली प्रसिद्ध केलेल्या प्रयोगात्मक संशोधनातून मांडली. त्याचा उद्देश हा होता की, “माणसे घटना घडल्यानंतर त्या घटनांची पूर्वकल्पना असल्याचा दावा का करतात?”

# बारूच फिशहॉफचा मूलभूत प्रयोग (Baruch Fischhoff’s, 1975)

या प्रयोगात फिशहॉफने सहभागी लोकांना एक काल्पनिक राजकीय संघर्षाचा वर्णनात्मक मजकूर दिला. उदाहरणार्थ, त्याने ब्रिटन आणि भारत यांच्यातील काल्पनिक लष्करी संघर्ष (simulated military conflict) यावर आधारित निवेदन दिलं. त्यानंतर त्यांना विचारले, “तुमच्या मते या संघर्षात कोण जिंकेल याची शक्यता किती आहे?” काही सहभागी याच्याबाबत निष्पक्ष माहितीवर आधारित उत्तर देत होते (उदा. ‘भारताच्या विजयाची शक्यता 40%, ब्रिटनची 60%’ इ.)

दुसऱ्या गटाला त्या कथानकासह निकालाची माहिती दिली गेली उदाहरणार्थ, “ब्रिटनने युद्ध जिंकलं” आणि नंतर त्यांच्याकडून मागील उत्तरांची आठवण करून विचारलं की, “तुम्ही आधी काय अंदाज लावला होता?” हे महत्त्वाचं ठळकपणे दिसून आलं की ज्यांना निकाल माहीत होता, त्यांनी त्यांच्या मूळ अंदाजाची अचूकता अधिक दाखवली, जणू काही तो निकाल अगदी स्पष्ट होता.

फिशहॉफने या अभ्यासातून दाखवलं की, निकालानंतरची माहिती माणसाच्या स्मरणशक्तीवर आणि निर्णय प्रक्रियेवर परिणाम करते. ते भूतकाळात घडलेल्या गोष्टींच्या संदर्भात आपली पूर्वीची समजूत अधिक अचूक होती, असे मानतात जरी प्रत्यक्षात ती अचूक नसली तरी. फिशहॉफ यांनी असा सिद्धांत मांडला की, एकदा एखाद्या घटनेचा निकाल माहीत झाल्यावर, लोक त्या निकालाच्या शक्यतेचा आपला पूर्वीचा अंदाज अधिक अचूक असल्याचे मानतात.

फिशहॉफच्या प्रयोगानंतर या क्षेत्रात अनेक प्रयोग झाले, ज्यात Tversky आणि Kahneman (1970s) यांच्या निर्णयशास्त्रातील सिद्धांतांचाही प्रभाव होता. त्यांनी दाखवलं की, बोधनिक पूर्वग्रह हे मानवी निर्णय प्रक्रियेचा अविभाज्य भाग आहेत आणि हिंडसाईट पूर्वग्रह त्यापैकी एक प्रभावी उदाहरण आहे.

उदाहरणार्थ, Hawkins & Hastie (1990) यांनी दाखवलं की, वैद्यकीय निर्णयप्रक्रियेत डॉक्टर एखादं निदान बरोबर ठरल्यावर त्या निदानाच्या शक्यतेबाबत मागे वळून बघताना असं मानतात की ती शक्यता त्यांना आधीच ठाऊक होती. याचाच वापर नंतर कायदेशीर मानसशास्त्र, राजकीय विश्लेषण, वैद्यकीय चुका, आणि शिक्षणतज्ज्ञांच्या निर्णयप्रक्रियेतल्या चुका शोधण्यासाठी केला गेला.

हिंडसाईट पूर्वग्रहाची कारणे:

हिंडसाईट पूर्वग्रह हा मानवी बोधनातील एक स्थायी दोष आहे. एखादी घटना घडल्यानंतर, ती "अपरिहार्य" होती, असा समज होतो. परंतु हा समज आपण आपल्या आधीच्या ज्ञानाच्या आधारे नव्हे, तर बोधनिक प्रक्रियांतील विशिष्ट दोषांमुळे करतो. या पूर्वग्रहाची निर्मिती काही विशिष्ट मानसिक प्रवृत्ती व प्रक्रियांमुळे होते. खाली त्याचे चार प्रमुख कारणांचे विश्लेषण केले आहे.

अ. बोधनिक सुसंगतता (Cognitive Consistency)

माणसाचे मन बोधनिक सुसंगतता साधण्याचा सातत्यपूर्ण प्रयत्न करत असते. म्हणजेच आपल्या पूर्वीच्या विश्वासांशी, ज्ञानाशी किंवा अनुभवांशी नवीन माहिती जुळवून बघण्याची प्रवृत्ती असते. Leon Festinger यांनी मांडलेल्या Cognitive Dissonance Theory (1957) नुसार, दोन परस्परविरोधी माहिती किंवा विश्वासांमध्ये विसंगती आढळल्यास ती व्यक्ती मानसिक अस्वस्थतेला सामोरी जाते. त्यामुळेच घटना घडल्यावर, आपली मूळ अपेक्षा काहीही असली तरीही, आपण त्या घटनेला आपल्याच आधीच्या ज्ञानाशी सुसंगत करून घेऊन समजावतो.

उदाहरणार्थ, जर निवडणुकीत एखादा पक्ष जिंकल्यानंतर लोक म्हणतात, "हे तर अपेक्षितच होतं", जरी प्रत्यक्षात त्यांनी त्या पक्षाला मत दिलेलं नसलं तरीही, ते आपल्या मनात सुसंगतता निर्माण करतात. Pezdek et al. (1997) यांच्या अभ्यासात असे आढळले की लोक एखाद्या निर्णयाच्या संभाव्य परिणामाविषयी माहिती दिल्यानंतर, ते त्या निर्णयाची पूर्वीच शक्यता वाटत होती असे मानतात.

ब. स्मृतीतील फेरफार (Memory Distortion)

स्मृती ही स्थिर नसते; ती लवचिक आणि संदर्भानुसार बदलणारी असते. जेव्हा एखादी घटना घडते, तेव्हा तिची माहिती आपल्या आधीच्या आठवणींमध्ये मिसळून जाते. त्यामुळे आपण पूर्वी काय विचार करत होतो, हे आपण योग्य रीतीने आठवू शकत नाही. Baruch Fischhoff (1975) यांच्या प्रसिद्ध प्रयोगांमध्ये, सहभागींना ऐतिहासिक घटनांच्या संभाव्य परिणामांबद्दल विचारण्यात आलं. नंतर त्यांना सांगण्यात आले की कोणता परिणाम खरा ठरला, आणि त्यानंतर त्यांनी आपल्या मूळ उत्तरांची आठवण करून दिली. बहुतेक लोकांनी आपल्या मूळ उत्तरांमध्ये स्वतःहून फेरफार केला होता, जणू त्यांनी खरा परिणाम आधीच सांगितला होता.

उदाहरणार्थ, जर आपण कोविड-१९ महामारीची सुरुवातीची परिस्थिती आठवली, तर अनेक लोक म्हणतात की “हे तर चीनमध्ये सुरु झालं तेव्हाच समजलं होतं की जगभर पसरणार.” पण प्रत्यक्षात त्यावेळी बहुतांश लोकांनी याला फारसं गंभीर मानलं नव्हतं.

क. स्व-संरक्षण (Self-enhancement)

माणसाला स्वतःविषयी सकारात्मक भावना ठेवण्याची नैसर्गिक गरज असते. त्यामुळे निर्णय चुकला असला तरी, तो निर्णय आपण "तसं होणारच होतं" या भासाद्वारे योग्य ठरवण्याचा प्रयत्न करतो. यामुळे स्व-सन्मान टिकतो. Sedikides & Gregg (2008) यांनी स्पष्ट केले की स्व-संरक्षण ही एक प्रमुख मानसशास्त्रीय प्रेरणा आहे जी बोधानिक पूर्वग्रहांना चालना देते.

उदाहरणार्थ, जर एखादा गुंतवणूकदार शेअर्समध्ये तोटा झाल्यावर म्हणतो, “मला माहित होतं ही कंपनी पडणार”, तरी तो तोट्याचा मानसिक धक्का कमी करण्यासाठी हे म्हणतो. अशा प्रकारे हिंडसाईट पूर्वग्रह स्व-सन्मान टिकवण्याचे एक साधन बनते.

ड. प्रभावी कारणमीमांसा (Causal Reasoning)

माणूस एका ज्ञात परिणामाच्या आधारे त्या मागे असलेली कारणं शोधण्याचा प्रयत्न करतो. एखादी गोष्ट का घडली, हे समजून घेण्याची इच्छा नैसर्गिक आहे. मात्र, ही प्रक्रिया आपल्या बोधनातील एक भ्रम निर्माण करू शकते, जिथे आपण विशिष्ट कारणं "ओळखल्याचे" समजतो, जे प्रत्यक्षात आपण घटनेनंतरच जोडतो. Kahneman & Tversky यांच्या कार्याने दाखवून दिलं की आपण परिणाम पाहिल्यानंतर त्या मागे असलेल्या कारणांचा अचूक अंदाज केल्याचा भ्रम निर्माण होतो.

उदाहरणार्थ, जर एखादा खेळाडू चुकलेल्या गोलमुळे संघ हरतो, तर प्रेक्षक म्हणतात, “त्याने सुरुवातीपासूनच चुकीचा खेळ केला होता”. हे विधान खरं वाटतं, कारण तो परिणाम आता आपल्याला माहीत आहे. पण हा निष्कर्ष आपण मागे जाऊन लावतो.

हिंडसाईट पूर्वग्रहाचा परिणाम

अ. न्यायप्रक्रियेवर परिणाम (Judicial Decision-Making)

हिंडसाईट पूर्वग्रहाचा प्रभाव न्यायव्यवस्थेवर गंभीर स्वरूपाचा दिसून येतो. एखादी घटना घडल्यानंतर न्यायाधीश, पोलीस अधिकारी किंवा वकील ही घटना अपरिहार्य होती, असा ग्रह करून निर्णय देऊ शकतात. विशेषतः, आरोपीच्या वर्तनाला "अत्यंत संशयास्पद" किंवा "स्वाभाविक गुन्हेगाराचे लक्षण" असे समजण्याची शक्यता वाढते.

उदाहरणार्थ, Neal v. State (1996) या प्रकरणात न्यायालयाने एका आरोपीवर आरोप लावताना, न्यायमूर्तीने असा उल्लेख केला की "हे कृत्य त्याच्याकडून अपेक्षितच होतं, दिलेल्या परिस्थितीत." मात्र न्यायपूर्व विश्लेषणात असे कोणतेही लक्षण दिसत नव्हते. Fischhoff (1975) च्या प्रसिद्ध अभ्यासानुसार, न्यायाधीश किंवा कायदेशीर सल्लागार एखाद्या प्रकरणाचा निकाल माहिती झाल्यावर त्या निकालाच्या दिशेनेच पुर्वीची माहिती सुसंगतपणे आठवतात. त्यामुळे, न्यायाची निष्पक्षता धोक्यात येते.

ब. शैक्षणिक क्षेत्रात प्रभाव (Educational Assessment)

शिक्षक किंवा परीक्षक एखाद्या उत्तरपत्रिकेवर चुकीचं उत्तर पाहिल्यानंतर विद्यार्थी चुकीच्या पद्धतीने का विचार करत होते याकडे गंभीरपणे न पाहता, "हे तर स्पष्टच होतं" अशा विचाराने त्यांच्या बोधानिक प्रक्रियेची खरी तपासणी करत नाहीत.

उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी गणिताच्या प्रश्नात चुकीचं सूत्र वापरतो आणि नंतर परीक्षक म्हणतो, "हे तर कोणालाही समजेल" छुल्लक चूक आहे, तर विद्यार्थ्याच्या शिकण्याच्या गरजा नजरेआड होतात. हे निरीक्षण Hawkins & Hastie (1990) यांच्या अभ्यासात स्पष्ट झाले आहे. त्यांनी सांगितले की, हिंडसाईट पूर्वग्रहामुळे शिक्षक शिक्षणप्रक्रियेतील त्रुटी समजून घेण्यात अपयशी ठरतात.

क. आरोग्यसेवा क्षेत्रात परिणाम (Medical Decision-Making)

हिंडसाईट पूर्वग्रह वैद्यकीय निदानांमध्ये गंभीर चुकांची दखल घेण्यास अडथळा ठरतो. एखादं निदान नंतर योग्य ठरल्यावर, वैद्यकीय कर्मचारी असं मानतात की, “हे तर स्पष्ट होतं,” आणि त्यामुळे पूर्वी घेतलेल्या चुकीच्या चाचण्या किंवा निदान प्रक्रियेतील त्रुटी लक्षात घेतल्या जात नाहीत.

उदाहरणार्थ, Croskerry (2003) यांच्या वैद्यकीय अभ्यासात दाखवले आहे की, रुग्णाच्या लक्षणांचे विश्लेषण करताना जेव्हा डॉक्टरांना अंतिम निदान आधीच माहित असते, तेव्हा ते मागील प्रक्रिया चुकीची होती हे मान्य करत नाहीत. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला नंतर अपेंडिसायटिस असल्याचं स्पष्ट झालं, तर डॉक्टर पूर्वीचा संदिग्ध रिपोर्ट "स्पष्ट संकेत" असल्यासारखा वाचतात.

ड. राजकीय निर्णयांचा आढावा (Political Analysis)

राजकीय धोरणे किंवा सरकारी निर्णय अयशस्वी ठरल्यानंतर सामान्य नागरिक, राजकीय विश्लेषक किंवा पत्रकार म्हणतात की “हे तर होणारच होतं.” परंतु, त्यावेळी तसा कोणताही स्पष्ट विरोध किंवा इशारा दिला गेला नव्हता.

उदाहरणार्थ, 2008 चा जागतिक आर्थिक मंदीचा उद्भवल्यावर अनेक तज्ज्ञांनी म्हटलं की “हे संकट अपरिहार्य होतं”, परंतु यापूर्वी कोणीही फारसा गंभीर इशारा दिला नव्हता. हीच प्रतिक्रिया आपण नोटबंदी (भारत, 2016) किंवा कोविड-19 लॉकडाउन धोरण यांच्या अन्वयार्थातही पाहतो, निर्णय अयशस्वी ठरल्यानंतरच लोक म्हणतात, “हे चुकणारच होतं”. Fischoff आणि Beyth-Marom (1975) यांच्या संशोधनात असं दिसून आलं आहे की, राजकीय किंवा सामाजिक घटनेनंतर लोक त्यातील कारण पुन्हा जुळवून "हे तर स्पष्ट होतं" असं समजतात, जे निर्णय प्रक्रियेच्या अचूकतेला बाधा ठरतं.

हिंडसाईट पूर्वग्रह टाळण्यासाठी प्रभावी मार्ग

अ. पूर्वकल्पना आणि अनुमान दस्तऐवजीकरण (Pre-mortem analysis)

पूर्वकल्पना किंवा प्री-मॉर्टेम विश्लेषण ही एक कार्यपद्धती आहे ज्यात एखाद्या निर्णय किंवा कार्यक्रम यशस्वी होण्यापूर्वीच संभाव्य अडचणी, चुका, आणि अपयशांच्या शक्यता स्पष्टपणे समोर आणल्या जातात आणि त्यांचे निवारण करण्याचा प्रयत्न केला जातो. हे एक प्रकारे “घटना घडल्यानंतर” होणाऱ्या हिंडसाईट पूर्वग्रहाला प्रतिबंधित करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.

उदाहरणार्थ, 2005 मध्ये अमेरिकेच्या व्यवस्थापन क्षेत्रात गॅरी क्रोक्सटन यांनी या पद्धतीचा वापर करून सादर केलेल्या संशोधनातून हे स्पष्ट झाले की, प्री-मॉर्टेम विश्लेषण केल्याने संघटनात्मक धोके, संभाव्य चुका लवकर ओळखता येतात. जेव्हा लोक एखाद्या निर्णयाच्या यशस्वीतेची पूर्वकल्पना करतात, तेव्हा ते त्या निर्णयावर अधिक जागरूक आणि यथार्थ विचार करतात (Klein, 2007). यामुळे हिंडसाईट पूर्वग्रहामुळे नंतर होणाऱ्या "हे तर घडणारच होतं" अशा विचारांचा अंधार कमी होतो.

प्रत्यक्ष आयुष्यातील उदाहरण म्हणजे, NASA च्या चॅलेंजर स्पेस शटल अपघातानंतर, ज्यावेळी अपघातानंतर ‘हे तर माहित होतं’ अशी प्रतिक्रिया आली, त्या आधीच NASA ने जर प्री-मॉर्टेम विश्लेषण केल असत तर अनेक धोके वेळेवर समोर येऊन अपघात टाळता आला असता (Vaughan, 1996).

ब. मेटाकॉग्निशनचा वापर (Metacognition)

मेटाकॉग्निशन म्हणजे स्वतःच्या विचारांवर विचार करण्याची क्षमता. याचा अर्थ म्हणजे आपण आपल्या ज्ञानाची, समजुतीची आणि निर्णयांची तपासणी करणे. हिंडसाईट पूर्वग्रह कमी करण्यासाठी मेटाकॉग्निशन अत्यंत आवश्यक आहे, कारण यामुळे व्यक्तीला "माझा हा अंदाज खरा आहे का?" असा प्रश्न पडतो आणि ती परिस्थिती अधिक न्याय्य व वस्तुनिष्ठपणे पाहू लागते.

उदाहरण म्हणून, शिक्षण क्षेत्रातील संशोधनाने दाखवले आहे की जे विद्यार्थी मेटाकॉग्निशनचा वापर करतात, ते त्यांच्या चुका ओळखून शिकण्यास अधिक तत्पर असतात (Schraw & Dennison, 1994). तसेच निर्णय घेणाऱ्या लोकांनी आपल्या विचार प्रक्रियेवर सतत प्रश्न विचारल्यास पुढील निर्णय अधिक पारदर्शक आणि अचूक होतात (Flavell, 1979). समाजातील निर्णयांमध्ये मेटाकॉग्निशनचा वापर करण्यासाठी अनेक संस्थांनी ‘Reflective Practice’ म्हणजेच विचारपूर्वक अभ्यास यावर प्रशिक्षण सुरु केले आहे, ज्यामुळे मनुष्याच्या पूर्वग्रहांची जाणीव होते आणि चुकीचे निर्णय घेण्याचा धोका कमी होतो (Schön, 1983).

क. गटचर्चा आणि वैविध्यपूर्ण दृष्टीकोन

गटामध्ये चर्चा करणे, वेगवेगळ्या लोकांच्या दृष्टीकोनातून निर्णय पाहणे, हा हिंडसाईट पूर्वग्रह कमी करण्याचा एक महत्त्वाचा मार्ग आहे. कारण वैविध्यपूर्ण दृष्टीकोनामुळे व्यक्तींच्या व्यक्तिगत पूर्वग्रहांमुळे होणाऱ्या चुकीचा समन्वय साधता येतो.

उदाहरणार्थ, बिझनेस वर्ल्डमध्ये ‘डिव्हर्सिटी इन टीम’ (विविधतेने भरलेले संघ) निर्णय प्रक्रियेत अधिक परिणामकारक असतात, कारण वेगवेगळ्या अनुभवांनी भरलेले लोक वेगवेगळ्या शक्यतांचा विचार करतात (Page, 2007). यामुळे निर्णय नंतर ‘हे तर समजलंच होतं’ असे वाटण्याची शक्यता कमी होते. न्यायालयीन प्रक्रियेतही अनेक जज आणि न्यायाधीशांच्या गटांमध्ये चर्चा झाल्यामुळे संभाव्य पूर्वग्रहांवर नियंत्रण मिळू शकते. एका संशोधनात असेही आढळले की जेव्हा निर्णय घेणारे वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून चर्चा करतात, तेव्हा त्यांच्या निर्णयांमध्ये न्याय्यतेचा आणि वस्तुनिष्ठतेचा समावेश वाढतो (Nemeth, 1995).

ड. निर्णयप्रक्रियांचा मागोवा ठेवणे (Decision Logging)

निर्णयप्रक्रियेचा लेखाजोखा ठेवल्यास, पुढे त्या निर्णयाच्या मूळ कारणांचा आणि विचारांचा मागोवा घेता येतो. यामुळे लोक नंतर झालेल्या घटनांनंतर आपली पूर्वकल्पना किंवा अंदाज बदलण्यापासून वाचतात. उदाहरणार्थ, काही कंपन्या आणि संस्था ‘डिसीजन लॉग’ किंवा ‘डिसीजन ट्रॅकिंग’ पद्धत वापरतात. जसे की, Microsoft, Google सारख्या मोठ्या तंत्रज्ञान कंपन्यांमध्ये कोणताही महत्वाचा निर्णय घेण्यापूर्वी त्या निर्णयाशी संबंधित सर्व शक्यता, धोके आणि कारणे दस्तऐवजीकरण केले जातात. त्यामुळे नंतर जर निर्णय चुकीचा ठरला तरी ‘मी आधीच हे विचारले होते’ असा अप्रमाणित दावा होऊ शकत नाही (Davenport & Harris, 2007). यामुळे हिंडसाईट पूर्वग्रहाचा धोका कमी होतो, कारण मूळ निर्णयापासून तटस्थ माहिती उपलब्ध राहते.

इ. साक्षरता आणि मानसशास्त्रीय प्रशिक्षण (Cognitive Bias Literacy and Psychological Training)

हिंडसाईट पूर्वग्रह टाळण्यासाठी बोधानिक पूर्वग्रहांविषयी जास्तीत जास्त लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे. शिक्षण संस्था, संघटना, आणि सार्वजनिक धोरणकर्ते यांना पूर्वग्रहांच्या परिणामांची माहिती देणे आणि त्यावर योग्य प्रशिक्षण देणे अशा उपाययोजना आवश्यक आहेत.

उदाहरणार्थ, महाराष्ट्र सरकारने 2023 मध्ये शिक्षकांसाठी बोधानिक पूर्वग्रहांविषयी कार्यशाळा आयोजित केल्या, ज्यामुळे शिक्षकांना त्यांच्या निर्णयांतून होणाऱ्या चुका कमी करण्यास मदत झाली (Maharashtra Education Dept., 2023). तसेच, विविध मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांनी मानसशास्त्रीय साक्षरता वाढवण्यावर भर दिला आहे कारण पूर्वग्रह ओळखून आणि त्यावर मात करून व्यक्तीचे मानसिक स्वास्थ्य आणि निर्णयक्षमता सुधारता येते (Kahneman, 2011).

समारोप:

हिंडसाईट पूर्वग्रह ही केवळ एक संज्ञा नसून मानवी मेंदूच्या कामकाजातील एक मूलभूत दोष आहे, जो आपल्याला भूतकाळातील घटनांना नवीन माहितीच्या संदर्भात पुन्हा लिहण्याचा भास निर्माण करतो. हा पूर्वग्रह आपल्या आत्मसंतुष्टतेस पोसतो, परंतु त्याचबरोबर निर्णयक्षमतेला आणि वस्तुनिष्ठतेला बाधा पोचवतो. न्यायव्यवस्था, वैद्यकीय निदान, शिक्षण, आणि राजकीय विश्लेषण यांसारख्या महत्त्वाच्या क्षेत्रांमध्ये हा पूर्वग्रह गंभीर चुकांचे मूळ ठरू शकतो. त्यामुळे व्यक्ती आणि संस्था दोघांनीही या पूर्वग्रहाची जाणीव ठेवून अधिक साक्षेपी आणि सजग विचारांची प्रक्रिया अंगीकारणे आवश्यक आहे. वैज्ञानिक विचारसरणी, आत्मपरीक्षण, आणि विविध दृष्टिकोनांची तपासणी हेच या पूर्वग्रहावर उपाय आहेत. कारण ‘माहित होतं’ असं वाटणं आणि खरोखरच ‘माहित असणं’ यात एक फार मोठा फरक असतो – आणि तो समजून घेणं हीच खरी बौद्धिक प्रगल्भता आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Baruch Fischhoff. (1975). Hindsight ≠ foresight: The effect of outcome knowledge on judgment under uncertainty. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 1(3), 288–299. https://doi.org/10.1037/0096-1523.1.3.288

Blank, H., Nestler, S., von Collani, G., & Fischer, V. (2008). How many hindsight biases are there? Cognition, 106(3), 1408–1440.

Croskerry, P. (2003). The importance of cognitive errors in diagnosis and strategies to minimize them. Academic Medicine, 78(8), 775–780.

Davenport, T. H., & Harris, J. G. (2007). Competing on Analytics: The New Science of Winning. Harvard Business School Press.

Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.

Fischhoff, B. (1975). Hindsight ≠ foresight: The effect of outcome knowledge on judgment under uncertainty. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 1(3), 288–299.

Fischhoff, B., & Beyth, R. (1975). “I knew it would happen”–Remembered probabilities of once-future things. Organizational Behavior and Human Performance, 13(1), 1–16.

Flavell, J. H. (1979). Metacognition and cognitive monitoring: A new area of cognitive–developmental inquiry. American Psychologist, 34(10), 906–911.

Guthrie, C., Rachlinski, J. J., & Wistrich, A. J. (2001). Inside the judicial mind. Cornell Law Review, 86(4), 777–830.

Hawkins, S. A., & Hastie, R. (1990). Hindsight: Biased judgments of past events after the outcomes are known. Psychological Bulletin, 107(3), 311–327.

Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux.

Kahneman, D., & Tversky, A. (1982). The simulation heuristic. In D. Kahneman, P. Slovic, & A. Tversky (Eds.), Judgment under uncertainty: Heuristics and biases (pp. 201–208). Cambridge University Press.

Klein, G. (2007). Performing a project pre-mortem. Harvard Business Review.

Maharashtra Education Dept. (2023). Teacher Training Workshop on Cognitive Bias Awareness.

Nemeth, C. J. (1995). Dissent as Driving Cognition, Attitudes, and Judgments. Social Cognition.

Page, S. E. (2007). The Difference: How the Power of Diversity Creates Better Groups, Firms, Schools, and Societies. Princeton University Press.

Pezdek, K., Lam, S., & Sperry, K. (1997). Memory for real-world events: The Hindsight Bias in eyewitness memory. Memory, 5(1–2), 21–33. https://doi.org/10.1080/741941149

Redelmeier, D. A., Ferris, L. E., Tu, J. V., Hux, J. E., & Schull, M. J. (2001). Problems for clinical judgment: Hindsight bias in medical decision making. Journal of the American Medical Association, 285(12), 1600–1605.

Roediger, H. L., & DeSoto, K. A. (2014). Confidence and memory: Assessing the eyewitness. Applied Cognitive Psychology, 28(2), 265–273.

Roese, N. J., & Vohs, K. D. (2012). Hindsight bias. Perspectives on Psychological Science, 7(5), 411–426.

Schön, D. A. (1983). The Reflective Practitioner: How Professionals Think in Action. Basic Books.

Schraw, G., & Dennison, R. S. (1994). Assessing metacognitive awareness. Contemporary Educational Psychology, 19(4), 460–475.

Sedikides, C., & Gregg, A. P. (2008). Self-enhancement: Food for thought. Perspectives on Psychological Science, 3(2), 102–116.

Tversky, A., & Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Science, 185(4157), 1124–1131.

Vaughan, D. (1996). The Challenger Launch Decision: Risky Technology, Culture, and Deviance at NASA. University of Chicago Press.