करिअर निवडीतील मानसशास्त्र: सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत | Social Cognitive Career Theory (SCCT)

 

करिअर निवडीतील मानसशास्त्र: सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत

सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत (Social Cognitive Career Theory – SCCT) हा एक आधुनिक, संशोधनाधिष्ठित करिअर विकास सिद्धांत आहे, जो अल्बर्ट बंडूरा (Albert Bandura) यांच्या सामाजिक बोधन सिद्धांतावर (Social Cognitive Theory) आधारित आहे. SCCT 1990 च्या दशकात रॉबर्ट डब्ल्यू. लेंट (Robert W. Lent), स्टीव्हन डी. ब्राउन (Steven D. Brown), आणि गेल हॅक्सेट (Gail Hackett) यांनी विकसित केला. या सिद्धांतात करिअर निवड, कामगिरी, आणि संबंधित निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत वैयक्तिक आणि सामाजिक घटकांचा सखोल विचार केला जातो.

सिद्धांताचा आधार: सामाजिक बोधन (Social Cognitive Foundation):

SCCT या सिद्धांताची मुळे प्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञ अल्बर्ट बंडूरा यांच्या Social Cognitive Theory (SCT) मध्ये खोलवर रुतलेली आहेत. बंडूराने मांडलेली Triadic Reciprocal Determinism ही संकल्पना हे या सिद्धांताचे प्रमुख तत्त्व आहे. या संकल्पनेनुसार, मानवी वर्तन, वैयक्तिक घटक, आणि पर्यावरणीय घटक हे तिन्ही घटक परस्परांवर सतत परिणाम करतात आणि एकमेकांवर प्रभाव टाकतात. हे संबंध एकमार्गी किंवा रेषात्मक नसून, परस्परसंबंधात्मक (reciprocal) आणि गतीशील (dynamic) स्वरूपाचे असतात. म्हणजेच, व्यक्ती केवळ बाह्य परिस्थितीचा परिणाम असत नाही, तर तीही परिस्थितीवर परिणाम करू शकते.

अ. वैयक्तिक घटक (Personal Factors): SCCT मध्ये वैयक्तिक घटकांचा अर्थ व्यक्तीच्या अंतर्गत मानसिक प्रक्रियांशी संबंधित असतो. यामध्ये मुख्यतः खालील बाबींचा समावेश होतो:

• स्व-संकल्पना (Self-concept): व्यक्ती स्वतःला कसे पाहते? आपली कौशल्ये, मर्यादा, आणि सामाजिक ओळख यांचा काय भान आहे? – हे सर्व आत्मसमजात येते. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला वाटते की तो "म्हणजे एक गरीब घरचा मुलगा जो मोठं काही करू शकत नाही", अशी नकारात्मक आत्मसमज असेल, तर तो स्वतःला मोठ्या करिअरमधून वगळू शकतो.
• स्व-सामर्थ्य (Self-efficacy): बंडूराच्या मते, स्व-कार्यक्षमता म्हणजे एखादे कार्य यशस्वीपणे पार पाडण्याबाबत असलेला स्वतःवरचा विश्वास. हे SCCT मधील मूलभूत संकल्पना आहे. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मुलीला वाटते की ती संगणक प्रोग्रामिंग शिकू शकत नाही, तर तिची करिअर निवड तंत्रज्ञान क्षेत्रापासून दूर राहील, जरी तिच्याकडे बुद्धिमत्ता असली तरी.
• स्व-मूल्यांकन (Self-appraisal): आपली स्वतःची पात्रता, गुणवत्ता, आणि सामर्थ्य यांचे समतोल मूल्यांकन आत्म-मूल्यांकनात येते. हे आत्मविश्वास आणि निर्णयक्षमता यांच्यावर प्रभाव टाकते. चुकीचे आत्म-मूल्यांकन करिअर निर्णयात अडथळा निर्माण करू शकते.

ब. वर्तनात्मक घटक (Behavioural Factors): SCCT मध्ये व्यक्तीच्या पूर्वीच्या वर्तनांचा विचार महत्त्वाचा मानला जातो, विशेषतः तिच्या यशस्वी किंवा अयशस्वी अनुभवांवर आधारित:

• पूर्वीची यशस्वी-अयशस्वी कृती (Past performance outcomes): एखाद्या कार्यात पूर्वी यश आले असेल, तर ती व्यक्ती त्या कार्याशी संबंधित करिअरकडे झुकते. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला निबंध स्पर्धांमध्ये सतत बक्षीसे मिळाली असतील, तर तो पत्रकारिता किंवा लेखन क्षेत्र निवडण्याची शक्यता अधिक असते. याउलट, वारंवार अयशस्वी झाल्यास आत्मविश्वास कमी होतो आणि त्या क्षेत्राची निवड टाळली जाते.
• स्व-अवलोकन (Self-monitoring): SCCT मध्ये असे मानले जाते की व्यक्ती तिच्या वर्तनाचे निरीक्षण करते आणि त्यावर आधारित सुधारणा करते. यामध्ये learning from failure हा एक महत्त्वाचा भाग आहे. त्यामुळे अयशस्वी कृती देखील शिकण्याचे साधन ठरते.

क. पर्यावरणीय घटक (Environmental Factors): मानवी करिअरविषयक निवड आणि प्रवासावर सामाजिक व भौतिक पर्यावरणाचा मोठा प्रभाव असतो. SCCT मध्ये या घटकांना 'Contextual Influences' असे म्हणतात आणि ते दोन प्रकारात विभागले जातात: Distal (दूरस्थ) आणि Proximal (समिपस्थ) प्रभाव.

• सामाजिक पाठिंबा (Social Support): पालक, शिक्षक, मित्रमंडळी, आणि समाजाकडून मिळणारा पाठिंबा व्यक्तीला स्वप्नं पाहण्याची आणि ती पूर्ण करण्याची संधी देतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला पालकांनी विज्ञान विषयात पुढे जायला प्रोत्साहन दिल्यास, त्याचा आत्मविश्वास वाढतो आणि त्या क्षेत्रात करिअर घडते.
• आर्थिक परिस्थिती (Economic Conditions): गरीबी किंवा आर्थिक दुर्बलता अनेकदा करिअरच्या पर्यायांवर मर्यादा घालते. जसे – गरीब कुटुंबातील विद्यार्थी मोठ्या महाविद्यालयात प्रवेश घेऊ शकत नाही किंवा त्याला तातडीने नोकरी मिळवण्याचा दबाव असतो. त्यामुळे त्याच्या स्व-कार्यक्षमता आणि outcome expectations या दोघांवर परिणाम होतो.
• संस्कृती, लिंग, आणि वंश (Culture, Gender, Ethnicity): समाजात अस्तित्वात असलेली मूल्यप्रणाली, लिंगभेद, जातीयता, आणि रूढ सामाजिक भूमिकांमुळे व्यक्तीच्या करिअर निवडीत अडथळे येऊ शकतात. उदाहरणार्थ, काही समुदायांमध्ये मुलींनी विज्ञान किंवा व्यवसाय क्षेत्रात जाणे "अनुचित" समजले जाते. त्यामुळे मुलींच्या outcome expectations वर नकारात्मक परिणाम होतो आणि त्या क्षेत्रातील self-efficacy कमी भासते.

SCCT हे मानते की करिअर निवड किंवा कामगिरी ही एका घटकामुळे ठरत नाही, तर ती वैयक्तिक विश्वास आणि आत्मधारणांवर, पूर्वीच्या अनुभवांवर, आणि सामाजिक-सांस्कृतिक व आर्थिक वातावरणावर या तीन परस्परसंबंधित घटकांवर आधारित असते. हे परस्परसंवादी मॉडेल व्यक्तीला करिअरच्या निर्णयात अधिक सुसंगत आणि वास्तवदर्शी पद्धतीने विचार करण्यास मदत करते.

SCCT चे तीन मुख्य पैलू:

1. व्यावसायिक आवड (Career Interest) कशी निर्माण होते?

SCCT नुसार व्यक्तीच्या व्यावसायिक आवडी त्या व्यक्तीच्या स्व-कार्यक्षमता (self-efficacy beliefs) आणि त्यांच्या अपेक्षित परिणामांवर (outcome expectations) आधारित असतात. म्हणजेच, जर एखाद्याला वाटत असेल की "मी विज्ञानात चांगले आहे" (उच्च स्व-कार्यक्षमता) आणि त्याला वाटत असेल की "शास्त्रज्ञ झाल्यास सामाजिक प्रतिष्ठा आणि समाधान मिळेल" (सकारात्मक outcome expectation), तर तो विज्ञान क्षेत्रातील करिअर निवडण्याची शक्यता जास्त असते.

2. करिअर निवडीचे निर्णय कसे घेतले जातात?

SCCT नुसार करिअर निवडीचे निर्णय हा एक गतिशील, वैयक्तिक आणि पर्यावरणीय घटकांवर आधारित असलेला संवादात्मक (interactive) निर्णय असतो. काही वेळा व्यक्तीच्या स्वप्नांना समाज, लिंगभेद, आर्थिक अडचणी यांसारखे अडथळे असतात, जे त्या निर्णयांवर प्रभाव टाकतात.

3. व्यावसायिक कामगिरी आणि टिकाव कसा येतो?

SCCT सांगतो की, जर व्यक्तीला आपल्या क्षमतांवर विश्वास असेल, पर्यावरणाचा पाठिंबा मिळत असेल, आणि स्वतःला सकारात्मक परिणाम मिळणार यावर विश्वास असेल, तर ती व्यक्ती त्या करिअरमध्ये सातत्य ठेवू शकते.

SCCT मधील मुख्य संकल्पना:

1. Self-Efficacy Beliefs (स्व-सामर्थ्य विश्वास)

SCCT मध्ये सर्वांत मूलभूत संकल्पना म्हणजे स्व- सामर्थ्य विश्वास, म्हणजेच एखाद्या विशिष्ट कार्यात आपण यशस्वी होऊ शकतो, असा स्वतःवरचा आत्मविश्वास. हा आत्मविश्वास चार मुख्य घटकांवर आधारित असतो: (i) पूर्वीचा यशस्वी अनुभव (performance accomplishments), (ii) दुसऱ्यांना पाहून शिकणे (vicarious learning), (iii) सामाजिक प्रोत्साहन (verbal persuasion), आणि (iv) भावनिक-शारीरिक प्रतिक्रिया (physiological/emotional states). उदाहरणार्थ, जर एखाद्या विद्यार्थ्याने शालेय विज्ञान प्रदर्शनात यश मिळवले असेल, तर त्याच्या मनात ‘मी विज्ञान विषयात चांगलं करू शकतो’ असा आत्मविश्वास निर्माण होतो. हा आत्मविश्वास भविष्यात तो विज्ञानाशी संबंधित करिअर निवडेल का, हे ठरवू शकतो.

Albert Bandura (1997) यांनी या संकल्पनेचा मूलाधार दिला आणि तो SCCT मध्ये केंद्रस्थानी ठेवण्यात आला. संशोधनात आढळते की उच्च स्व- सामर्थ्य असलेल्या व्यक्ती अधिक महत्त्वाकांक्षी ध्येय निश्चित करतात आणि अडथळ्यांवर मात करण्याची प्रेरणा ठेवतात (Lent, Brown, & Hackett, 2000).

2. Outcome Expectations (परिणाम अपेक्षा)

स्व- सामर्थ्य म्हणजे "मी करू शकतो" यावर विश्वास आहे, तर परिणाम अपेक्षा म्हणजे "हे केल्याने काय मिळेल?" यावरील विश्वास. Outcome expectations म्हणजे व्यक्तीच्या कृतीमुळे कोणते सामाजिक, आर्थिक, किंवा वैयक्तिक फायदे किंवा तोटे होऊ शकतात, याचे अनुमान. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला वाटते की डॉक्टर झाल्यास समाजात प्रतिष्ठा मिळेल, चांगले उत्पन्न मिळेल, आणि लोकांची मदत करता येईल, तर अशा अपेक्षा त्याला वैद्यकीय करिअरकडे वळण्यास प्रवृत्त करतात.

या अपेक्षा अनुभव, समाजातील प्रतिमा, पालकांचे दृष्टिकोन, आणि माध्यमातून मिळणाऱ्या संदेशांवर आधारित असतात. उदाहरणार्थ, ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना एखाद्या करिअरमधून काय फायदे मिळतील याची पुरेशी माहिती नसेल, तर त्या क्षेत्रात outcome expectations कमी राहतात, आणि त्या करिअरकडे आकर्षण होत नाही.

3. Goals (ध्येय)

SCCT मध्ये ध्येय म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या करिअरशी संबंधित आकांक्षा किंवा उद्दिष्टे, जी त्या व्यक्तीच्या कृतीला दिशा देतात. या ध्येयांचे स्वरूप तात्पुरते (short-term) किंवा दीर्घकालीन (long-term) असू शकते. ध्येय ठरवताना व्यक्तीची स्व-कार्यक्षमता आणि परिणाम अपेक्षा महत्त्वाची भूमिका बजावतात. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या विद्यार्थ्याला वाटते की तो संगणक प्रोग्रामिंग शिकू शकतो आणि त्यात भविष्य आहे, तर तो "मी पुढच्या वर्षी Python शिकणार" हे ध्येय ठरवतो.

ध्येय ही व्यक्तीची प्रयत्नशक्ती, चिकाटी आणि सातत्य निश्चित करतात. SCCT मते, स्पष्ट आणि व्यवस्थित ध्येय असलेली व्यक्ती करिअरमध्ये अधिक पुढे जाते, कारण तिची कृती एका निश्चित दिशेने चालते (Lent et al., 1994). शिक्षक आणि करिअर मार्गदर्शक जर विद्यार्थ्यांना प्रभावी पद्धतीने ध्येय ठरवायला शिकवतात, तर त्याचे सकारात्मक परिणाम दिसून येतात.

4. Contextual Influences (संदर्भीय प्रभाव)

SCCT मध्ये संदर्भीय प्रभाव म्हणजे व्यक्तीच्या सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक पर्यावरणातील असे घटक, जे करिअर निवडीवर किंवा प्रगतीवर प्रभाव टाकतात. यामध्ये पालकांचे विचार, घरातील आर्थिक स्थिती, लिंग आणि जात-पातसंबंधी भेद, शैक्षणिक संधी यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मुलीला इंजिनीअर व्हायचं आहे, पण तिच्या कुटुंबात "मुलींनी फक्त शिक्षिका व्हावं" अशी धारणा आहे, तर हा एक contextual influence ठरतो.

Lent आणि सहकाऱ्यांनी या संकल्पनेला "proximal and distal contextual factors" असे दोन प्रकारात विभागले. Distal factors म्हणजे बालपणीचे वातावरण, शैक्षणिक प्रवेशयोग्यता, आणि proximal factors म्हणजे करिअर निवडीच्या वेळी अस्तित्वात असलेले अडथळे व संधी (Lent, Brown, & Hackett, 2000).

5. Barriers and Supports (अडथळे व पाठिंबा)

SCCT मध्ये करिअर निवडीच्या प्रक्रियेत अडथळे आणि पाठिंबा हे महत्त्वाचे पर्यावरणीय घटक मानले जातात. अडथळे म्हणजे अशा परिस्थिती किंवा घटक जे व्यक्तीच्या ध्येयपूर्तीत अडचण निर्माण करतात — जसे की लिंगभेद, आर्थिक अडचणी, सामाजिक भेदभाव, किंवा गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाचा अभाव. पाठिंबा म्हणजे अशा साधनसामग्री किंवा व्यक्ती (पालक, शिक्षक, मित्र, शिष्यवृत्ती), जे त्या व्यक्तीला तिचं ध्येय गाठण्यास मदत करतात.

उदाहरणार्थ, जर एखाद्या अनुसूचित जातीतील विद्यार्थ्याला आयएएस बनण्याचं ध्येय आहे, तर समाजातील जातीय पूर्वग्रह आणि व्यवस्थात्मक अडथळे हे त्याच्यासाठी अडथळे ठरू शकतात. मात्र त्याला जर चांगले मार्गदर्शन, शैक्षणिक सल्ला आणि आर्थिक मदत मिळाली, तर त्याचे स्वप्न प्रत्यक्षात येऊ शकते.

SCCT नुसार अडथळ्यांची उपस्थिती स्व-कार्यक्षमतेवर नकारात्मक परिणाम करू शकते, आणि पाठिंबा हा स्व-कार्यक्षमतेला बळकटी देतो. म्हणूनच करिअर मार्गदर्शन करताना केवळ वैयक्तिक मानसिकता नव्हे, तर पर्यावरणीय अडथळे आणि संधींचाही विचार महत्त्वाचा ठरतो.

SCCT चे शैक्षणिक व सामाजिक उपयोग

अ. शाळांमधील करिअर मार्गदर्शन:

SCCT शाळांमधील करिअर मार्गदर्शन प्रक्रियेमध्ये वैयक्तिक आत्म-विश्वास (self-efficacy), विद्यार्थ्यांच्या आवडीनिवडी, आणि त्यांच्याभोवती असलेले सामाजिक व पर्यावरणीय घटक यांचा समन्वय साधतो. पारंपरिक करिअर मार्गदर्शन बहुतेक वेळा केवळ गुणांवर आधारित असते, परंतु SCCT त्याहून अधिक खोलवर जाऊन विचार करतो—उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला डॉक्टर व्हायचं आहे, पण त्याला वाटतं की "मी हे करू शकणार नाही," किंवा "माझ्या कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती माझा अभ्यास थांबवेल," अशा नकारात्मक भावना त्याच्या निर्णय प्रक्रियेत अडथळा ठरू शकतात.

SCCT अंतर्गत शिक्षक आणि करिअर गाइडन्स कौन्सेलर विद्यार्थ्यांशी संवाद साधून त्यांच्या स्व-कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी सकारात्मक फीडबॅक, रोल मॉडेल्स, आणि यशाच्या कहाण्या वापरू शकतात. यामुळे विद्यार्थ्यांना आपले ध्येय स्पष्ट करता येते आणि समाजाच्या किंवा आर्थिक अडथळ्यांचा सामना करण्याची मानसिक ताकद मिळते.

ब. महिलांचे व अल्पसंख्याकांचे करिअर प्रोत्साहन:

SCCT लिंग, जात, वंश, किंवा सामाजिक-आर्थिक स्थितीमुळे निर्माण होणाऱ्या करिअर अडथळ्यांना ओळखतो आणि त्या व्यक्तींच्या दृष्टीने योग्य हस्तक्षेप सुचवतो. उदाहरणार्थ, अनेक ग्रामीण भागांतील मुलींना उच्चशिक्षण घेणे अशक्य वाटते कारण त्यांच्या पालकांचा विश्वास नसतो की शिक्षणाने त्यांच्या आयुष्याला दिशा मिळेल. SCCT या ठिकाणी व्यक्तीच्या स्व-कार्यक्षमता विश्वासावर लक्ष केंद्रित करून सकारात्मक परिणामाची अपेक्षा निर्माण करण्यास मदत करतो.

या दृष्टिकोनातून, शिक्षणसंस्था किंवा NGO संस्था विशेषत: मुलींसाठी "Mentorship Programs" तयार करू शकतात ज्यात महिलांनी घेतलेली यशस्वी करिअर वाटचाल दाखवली जाते. यामुळे सामाजिक अडथळ्यांवर मात करत असलेल्या मुली स्वतःला त्या जागी पाहू लागतात (vicarious learning), आणि त्यांच्या आत्ममूल्यांकनाची पातळी वाढते.

क. करिअर ट्रान्झिशन (Career Change):

SCCT केवळ किशोरावस्थेतील विद्यार्थ्यांपुरते मर्यादित नाही, तर प्रौढांनाही नवीन करिअर निवडताना मार्गदर्शन करते. उदाहरणार्थ, ३०-४० वयोगटातील एखादी व्यक्ती जी पूर्वी IT क्षेत्रात काम करत होती, पण आता शिक्षण किंवा मानसिक आरोग्य क्षेत्रात प्रवेश करू इच्छिते. अशा वेळी ती व्यक्ती स्वतःच्या क्षमतांबद्दल साशंक असते – "मी ही नवीन गोष्ट शिकू शकेन का?" "या क्षेत्रात माझं वय अडथळा ठरेल का?"

SCCT त्याला तीन पातळ्यांवर मदत करू शकतो:

• Self-efficacy वाढवून – पूर्वीच्या अनुभवातून आत्मविश्वास उभा करून.
• Outcome Expectations सकारात्मक ठेऊन – नवीन क्षेत्रात समाधानी जीवनाची कल्पना बळकट करून.
• Contextual Factors समजावून घेऊन – आवश्यक प्रशिक्षण, कौशल्यवृद्धी, कुटुंबाचा पाठिंबा यावर लक्ष केंद्रित करून.

समारोप:

सामाजिक बोधनिक करिअर सिद्धांत हा करिअर निर्णय प्रक्रियेचा एक समग्र, संशोधनाधिष्ठित आणि वास्तवाशी नातं सांगणारा दृष्टीकोन आहे. अल्बर्ट बंडूराच्या सामाजिक बोधन सिद्धांतावर आधारित असलेला हा दृष्टिकोन केवळ वैयक्तिक गुणधर्मांवर लक्ष केंद्रित करत नाही, तर सामाजिक, पर्यावरणीय, आणि संदर्भीय घटकांच्या परस्परसंबंधांचा सखोल विचार करतो. स्व-सामर्थ्य विश्वास, अपेक्षित परिणाम, ध्येय, आणि पर्यावरणीय पाठिंबा किंवा अडथळे यांमधील संवाद SCCT च्या गाभ्यात आहे. या सिद्धांताच्या आधारे विद्यार्थ्यांना आणि करिअर मार्गदर्शकांना अधिक सजग, आत्ममूल्यित, आणि वास्तवदर्शी निर्णय घेण्याची दिशा मिळते. आजच्या वेगाने बदलणाऱ्या सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भात SCCT ही एक मार्गदर्शक चौकट ठरते, जी केवळ काय निवडावे याचे उत्तर देत नाही, तर "का" आणि "कसे" निवडावे हेही शिकवते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Prentice-Hall.

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. W. H. Freeman.

Lent, R. W., & Brown, S. D. (2006). Integrating person and situation perspectives on work satisfaction: A social-cognitive view. Journal of Vocational Behavior, 69(2), 236–247.

Lent, R. W., & Brown, S. D. (2013). Social cognitive model of career self-management: Toward a unifying view of adaptive career behavior across the life span. Journal of Counselling Psychology, 60(4), 557–568.

Lent, R. W., Brown, S. D., & Hackett, G. (1994). Toward a unifying social cognitive theory of career and academic interest, choice, and performance. Journal of Vocational Behavior, 45(1), 79–122.

Lent, R. W., Brown, S. D., & Hackett, G. (2000). Contextual supports and barriers to career choice: A social cognitive analysis. Journal of Counselling Psychology, 47(1), 36–49.