करिअर विकासाचा सुपर दृष्टिकोन | Donald E. Super

 

करिअर विकासाचा सुपर दृष्टिकोन

व्यक्तीचे करिअर हे केवळ एक काम नसते, तर त्याच्या संपूर्ण जीवनप्रवासाचा एक महत्त्वाचा भाग असतो. करिअर निवड आणि विकास यावर अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी संशोधन केले आहे, मात्र डोनाल्ड सुपर (Donald E. Super) यांनी मांडलेला Career Development Theory हा करिअरच्या विकासाकडे जीवनकाल आणि वैयक्तिक वाढीच्या दृष्टिकोनातून पाहणारा एक प्रभावी सिद्धांत मानला जातो. सुपर यांचे म्हणणे होते की, व्यक्तीचे करिअर हे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा, मूल्यांचा, गरजांचा, आणि जीवनातील विविध टप्प्यांचा परिणाम असतो. त्यांच्या सिद्धांताने करिअर निवडीला एक स्थिर घटना न मानता, सतत बदलणारी प्रक्रिया म्हणून स्पष्ट केले आहे.

डोनाल्ड सुपर यांच्या करिअर विकास सिद्धांताचा मूलभूत पाया म्हणजे Life-Span, Life-Space Approach, जो करिअर म्हणजे एक सतत घडणारी आणि बहुआयामी प्रक्रिया आहे हे अधोरेखित करतो. पारंपरिक दृष्टिकोन करिअरला एक निश्चित व्यावसायिक भूमिका म्हणून पाहतो, परंतु सुपर यांच्या मते, करिअर ही संकल्पना व्यक्तीच्या संपूर्ण जीवनप्रवासाशी जोडलेली आहे—केवळ कामाची भूमिका नव्हे तर त्या व्यक्तीच्या जीवनातील विविध भूमिका, वयोगट, आणि वैयक्तिक अनुभवांचे एकत्रित प्रतिबिंब आहे. हे दोन पैलूंमध्ये स्पष्ट करता येते: Life Span (जीवन कालखंड) आणि Life Space (जीवनभूमिका).

जीवन कालखंड (Life Span):

डोनाल्ड सुपर यांच्या सिद्धांतानुसार, करिअर विकास ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे जी व्यक्तीच्या बाल्यापासून ते निवृत्तीनंतरच्या कालखंडापर्यंत विस्तारते. त्यांनी व्यक्तीच्या आयुष्याला पाच प्रमुख टप्प्यांमध्ये विभागले आहे, आणि प्रत्येक टप्पा वेगवेगळ्या व्यावसायिक व वैयक्तिक गरजांशी निगडित असतो.

उदाहरणार्थ, एका व्यक्तीने लहानपणी शिक्षक व्हायचे स्वप्न पाहिले (Growth Stage), महाविद्यालयात शिक्षण घेत असताना वेगवेगळे पर्याय तपासले (Exploration Stage), नंतर खऱ्या अर्थाने शाळेत नोकरी करून अनुभव घेतला व स्थिरता मिळवली (Establishment Stage), पुढे त्याने शाळेतील वरिष्ठ पद भूषवले व अनेक शैक्षणिक प्रकल्प हाताळले (Maintenance Stage), आणि शेवटी निवृत्त झाल्यानंतर शिक्षक म्हणून विद्यार्थ्यांना स्वयंसेवक मार्गदर्शन दिले (Disengagement Stage).

या सर्व टप्प्यांत त्याचे कार्य, जबाबदाऱ्या, उद्दिष्टे आणि ओळख ही सतत बदलत होती, जे सुपर यांच्या जीवनकाल दृष्टीकोनाशी सुसंगत आहे. सुपर यांनी या टप्प्यांचा विचार करताना व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनेच्या (self-concept) विकासालाही महत्त्व दिले आहे. प्रत्येक टप्प्यावर व्यक्ती आपल्याबद्दल, आपल्या क्षमतांबद्दल आणि सामाजिक भूमिकांबद्दल जे आत्मसात करते, ते करिअर निवडीसाठी निर्णायक ठरते.

जीवन भूमिकांचे परिप्रेक्ष्य (Life Space):

सुपर यांच्या सिद्धांताचा दुसरा महत्त्वाचा भाग म्हणजे Life Space, म्हणजेच व्यक्तीच्या जीवनातील विविध भूमिका आणि त्या भूमिका काळानुरूप कशा बदलतात, याचा अभ्यास. या संकल्पनेनुसार, प्रत्येक व्यक्ती एकाच वेळी किंवा वेगवेगळ्या कालखंडात विविध सामाजिक भूमिका पार पाडत असते; मुलगा किंवा मुलगी, विद्यार्थी, मित्र, कर्मचारी, जोडीदार, पालक, नागरिक, निवृत्त व्यक्ती इत्यादी.

उदाहरणार्थ, एका महिलेने महाविद्यालयात शिकताना विद्यार्थिनीची भूमिका पार पाडली, नंतर नोकरी करताना ती एक कर्मचारी होती, पुढे तिचं लग्न झाल्यावर ती पत्नी व नंतर आई झाली. या सर्व भूमिकांमध्ये तिच्या वेळेचे, ऊर्जेचे, आणि मानसिक क्षमतेचे विभाजन झाले. यामुळे तिच्या करिअरविषयक निर्णयांवर आणि प्रगतीवर मोठा परिणाम झाला.

सुपर यांनी हे देखील स्पष्ट केले की जीवनातील प्रत्येक भूमिका समांतरपणे अस्तित्वात असते आणि त्या एकमेकींवर प्रभाव टाकतात. करिअर हे फक्त "नोकरी" या दृष्टिकोनातून न पाहता, त्या व्यक्तीच्या एकूण जीवनसंधींचा आणि जबाबदाऱ्यांचा समतोल कसा राखला जातो यावर अवलंबून असते.

त्यांनी Life-Career Rainbow या संकल्पनेद्वारे हे अधिक स्पष्ट केले. या मॉडेलमध्ये आयुष्याच्या विविध वयोगटांतील भूमिका व त्यांचे बदल दाखवले आहेत. यातून दिसते की, एखाद्या व्यक्तीचे करिअर हे केवळ एका भूमिकेवर आधारित नसते, तर त्या व्यक्तीच्या सामाजिक व वैयक्तिक आयुष्यातील विविध पैलूंवर आधारित असते.

डोनाल्ड सुपर यांच्या Life-Span, Life-Space Approach नुसार करिअर हा केवळ एक कामकाजाचा मार्ग नसून, तो संपूर्ण जीवनाच्या विविध टप्प्यांतील भूमिका, अनुभव, आणि स्व-संकल्पनेचा एक समृद्ध संगम आहे. त्यांनी करिअर मार्गदर्शनाच्या प्रक्रियेत व्यक्तीचे वय, सामाजिक भूमिका, आणि जीवनप्रवासातील बदलांचा विचार अनिवार्य मानला आहे. हा दृष्टिकोन आजच्या बदलत्या सामाजिक संदर्भात विशेषतः उपयुक्त ठरतो, कारण यामध्ये करिअरला केवळ "पगार मिळवण्याचे साधन" न मानता, तो व्यक्तिमत्त्वविकास आणि जीवनसमृद्धीचा मार्ग मानला जातो.

करिअर विकासाचे पाच टप्पे:

सुपर यांच्या करिअर विकास सिद्धांतातील पाच टप्पे म्हणजेच "Stages of Career Development" हे त्यांच्या Life-Span, Life-Space Theory चा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. हे टप्पे मानवी आयुष्याच्या विशिष्ट वयोगटांनुसार विभागले गेले आहेत, आणि प्रत्येक टप्प्यात व्यक्तीचे स्व-संकल्पना, व्यावसायिक ओळख, आणि करिअरविषयीची उद्दिष्टे वेगवेगळी असतात. खाली प्रत्येक टप्प्याचे सविस्तर विवेचन केले आहे:

1. Growth Stage (वाढ – वय 4 ते 13):

या टप्प्यात मूल शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिकदृष्ट्या वाढत असते. त्याला जगाविषयीच्या प्राथमिक संकल्पना, सामाजिक भूमिका, आणि मूल्यांची जाणीव होऊ लागते. हा टप्पा करिअरच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो कारण याच काळात मुलाची स्व-संकल्पना विकसित होऊ लागते. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मुलीला शाळेत चित्रकलेत सतत कौतुक मिळते, तर ती भविष्यात आपले कलाकार म्हणून अस्तित्व निर्माण करण्याकडे झुकते.

या टप्प्यातील अनुभव आणि प्रतिक्रिया मुलामुलींच्या आत्मविश्वासावर आणि कामाविषयीच्या दृष्टिकोनावर प्रभाव टाकतात. शिक्षक, पालक, आणि माध्यमे यांच्याकडून मिळणारा अभिप्राय त्यांच्या स्वप्रतिमेला आकार देतो. यावेळी मुलं "मी मोठेपणी काय बनणार?" या प्रश्नाची उत्तरं शोधू लागतात – जसे की डॉक्टर, शिक्षक, पोलीस इ. ही काल्पनिक उत्तरे भविष्यातील गंभीर विचारांची बीजे बनतात.

2. Exploration Stage (अन्वेषण – वय 14 ते 24):

ही व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासातील एक निर्णायक अवस्था असते. या वयोगटात तरुण वर्ग स्वतःची ओळख, आवडीनिवडी, क्षमता, आणि व्यावसायिक जगत यामधील संभाव्यता तपासून पाहतो. शिक्षणक्रम, प्रशिक्षण, इंटर्नशिप, स्वयंसेवा, आणि करिअरविषयक मार्गदर्शन या गोष्टींमुळे त्या व्यक्तीला आपली दिशा ठरवण्यास मदत होते.

उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी विज्ञान शाखेत असल्यामुळे इंजिनीअरिंग, वैद्यकीय, किंवा रिसर्च क्षेत्रात जायचा विचार करू शकतो. परंतु त्याचबरोबर त्याला सामाजिक कार्यामध्ये आवड असल्यास तो समाजशास्त्र, मानसशास्त्र किंवा NGOs कडेही वळू शकतो. या टप्प्यात करिअर ट्रायल्स, कॉलेज कोर्सेस, समर जॉब्स, व स्वयंसेवी कामं यामुळे निवडीची स्पष्टता येते.

या कालावधीत Super ने "Crystallizing", "Specifying" आणि "Implementing" हे तीन उप-टप्पे मांडले आहेत:

• Crystallizing (सुस्पष्टता): व्यक्ती आपल्या आवडी, मूल्ये, आणि ध्येये तपासून संभाव्य पर्याय निश्चित करते.
• Specifying (निर्धारितीकरण): एक निश्चित करिअर मार्ग निवडतो.
• Implementing (अमलबजावणी): त्या मार्गात प्रत्यक्ष पावले टाकतो—शिक्षण पूर्ण करणे, अर्ज करणे, प्रथम नोकरी घेणे.

3. Establishment Stage (स्थिरता – वय 25 ते 44):

या टप्प्यात व्यक्ती स्वतःच्या निवडलेल्या व्यावसायिक क्षेत्रात स्थिरता मिळवण्याचा प्रयत्न करते. सुरुवातीच्या काळात व्यक्ती नवीन नोकऱ्या शोधते, कौशल्ये विकसित करते, आणि आपल्या कामगिरीद्वारे विश्वास संपादन करण्याचा प्रयत्न करते. हळूहळू, अनुभव मिळाल्यानंतर, ती व्यक्ती संस्थेमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावू लागते.

उदाहरणार्थ, एखाद्या तरुण अभियंत्याने पदवी घेतल्यानंतर एका कंपनीत जॉइन केले, आणि काही वर्षांमध्ये तो वरिष्ठ अभियंता किंवा प्रकल्प प्रमुख बनतो. हे यश मिळवण्यासाठी सातत्य, समर्पण, आणि आत्मविकास आवश्यक असतो.

या काळात "Trial", "Advancement", आणि "Stabilization" ही उप-स्तर मांडली जातात:

• Trial: नोकऱ्यांची चाचणी घेणे, योग्य काम शोधणे.
• Advancement: बढती मिळवणे, नेतृत्व गुण दाखवणे.
• Stabilization: एका निश्चित व्यावसायिक ओळखीमध्ये स्थिर होणे.

4. Maintenance Stage (टिकवून ठेवणे – वय 45 ते 64):

या टप्प्यात करिअरची घडलेली स्थिती टिकवून ठेवणे आणि पुढे चालू ठेवण्याचा प्रयत्न केला जातो. व्यक्ती अनेक वेळा एकाच व्यवसायात दीर्घ अनुभव घेऊन सुदृढ स्थितीत पोहोचलेली असते. तिचे स्व-मूल्य वाढलेले असते, आणि ती संस्था किंवा समाजासाठी एक सशक्त आधार बनलेली असते.

तथापि, तंत्रज्ञानातील बदल, नवीन पिढीतील स्पर्धा, वयातील मर्यादा यामुळे काही प्रमाणात दबावही जाणवतो. अशावेळी कौशल्यांचे अद्ययावत करणे (reskilling), mentorship, किंवा प्रशिक्षण देण्याची भूमिका व्यक्ती स्वीकारू शकते.

उदाहरणार्थ, एका प्राध्यापकाने 20 वर्षांचा अनुभव घेतल्यावर विभागप्रमुख पदावर नेमणूक होणे आणि नव्या शिक्षकांना मार्गदर्शन करणे हे या टप्प्याचे प्रतिबिंब आहे.

5. Decline or Disengagement Stage (निवृत्ती – वय 65 नंतर):

या टप्प्यात व्यक्ती हळूहळू आपल्या करिअरमधून मागे सरते. ही एक जैविक आणि सामाजिक प्रक्रिया असते. काही व्यक्ती संपूर्णपणे निवृत्त होतात, तर काहीजण सल्लागार, लेखक, किंवा स्वतंत्र प्रशिक्षक म्हणून आपला अनुभव वापरून समाजाशी संबंध ठेवतात.

उदाहरणार्थ, निवृत्त डॉक्टर समुदाय आरोग्य शिबिरांमध्ये काम करतात, किंवा निवृत्त शिक्षक ऑनलाईन शिक्षण देतात. या टप्प्यातील मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे मानसिक समाधान मिळवणे, समाजाशी संबंध ठेवणे, आणि स्वतःची ओळख टिकवून ठेवणे.

सुपर यांनी या टप्प्याचेही चार उप-टप्पे दिली आहेत:

• Deceleration: कामकाजाचा वेग कमी होतो.
• Retirement Planning: निवृत्तीची तयारी सुरू होते.
• Retirement: नोकरीपासून औपचारिक विभक्तता.
• Post-retirement Engagement: वैकल्पिक सामाजिक भूमिकांमध्ये सहभाग.

हे पाच टप्पे मानवी आयुष्याशी आणि स्व-विकासाशी घट्टपणे जोडलेले आहेत. सुपर यांच्या मते करिअर निवड ही केवळ व्यावसायिक गरज नसून, ती व्यक्तिमत्त्वाची अभिव्यक्ती आहे. त्यामुळे करिअर मार्गदर्शन करताना वय, सामाजिक भूमिका, वैयक्तिक मूल्ये, आणि आत्मप्रतिमा यांचा विचार करणे आवश्यक आहे.

स्व-संकल्पना (Self-Concept):

डोनाल्ड सुपर यांच्या करिअर विकास सिद्धांतात स्व-संकल्पना ही एक अत्यंत मूलभूत संकल्पना आहे. त्यांच्या मते, व्यक्तीची करिअर निवड आणि त्या क्षेत्रातील सातत्यपूर्ण प्रगती ही प्रामुख्याने त्या व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनेवर अवलंबून असते. म्हणजेच, व्यक्ती स्वतःला कोण समजते, तिचे मूल्य, स्व-भान, क्षमता आणि मर्यादा याविषयीची तिची समज करिअरच्या निवडीत निर्णायक ठरते.

स्व-संकल्पना ही व्यक्तीच्या वैयक्तिक अनुभवातून, कौटुंबिक पार्श्वभूमीतून, शैक्षणिक व सामाजिक संवादांतून, आणि अंतर्मुख चिंतनातून विकसित होते. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मुलीला लहानपणापासून तिच्या कुटुंबाकडून “तू खूप हुशार आहेस, डॉक्टर होशील” असा पाठिंबा मिळत असेल, तर तिच्या मनात एक ठाम ‘स्व’ची प्रतिमा तयार होते की "मी डॉक्टर होण्यासाठी योग्य आहे." हीच स्व-संकल्पना तिला वैद्यकीय क्षेत्राकडे वळण्यास प्रेरित करू शकते.

सुपर यांच्या मतानुसार, ही स्व-संकल्पना स्थिर नसते, ती आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर परिस्थितीप्रमाणे बदलते. तरुण वयात व्यक्ती आपल्या कौशल्यांची जाणीव घेऊन करिअर बद्दलचे विचार करत असते, तर प्रौढ वयात त्या स्व-संकल्पनेची पडताळणी करत असते. उदाहरणार्थ, जर एखादा तरुण स्वतःला एक ‘नेतृत्वक्षमता असलेला माणूस’ समजतो, आणि त्याचा अनुभव त्या क्षमतेला पुष्टी देतो, तर तो व्यवस्थापन क्षेत्रात पुढे जाण्याचा निर्णय घेऊ शकतो.

मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, ही संकल्पना Carl Rogers यांच्या "self-theory" शी सुसंगत आहे. रॉजर्सच्या मते व्यक्तीच्या "real self" आणि "ideal self" यामध्ये सुसंगती असली तर ती व्यक्ती समाधानी असते, आणि ही सुसंगती करिअर निवडीत दिसून येते. सुपर यांनी हीच कल्पना करिअर विकासाच्या पार्श्वभूमीवर पुढे नेली.

करिअर विकासाच्या भूमिकांचे संकल्पचित्र (Life-Career Rainbow):

Life-Career Rainbow हे सुपर यांनी तयार केलेले एक दृश्यात्मक मॉडेल आहे, जे करिअरचा विचार केवळ ‘नोकरी’ या संकुचित चौकटीत न पाहता व्यक्तीच्या संपूर्ण जीवनातील विविध भूमिकांच्या संदर्भात करते. हे मॉडेल असे दर्शवते की व्यक्ती वेगवेगळ्या वयोगटांमध्ये, एकाच वेळी किंवा कालक्रमानुसार, विविध भूमिका बजावत असते, आणि त्या सर्व भूमिकांचा त्याच्या करिअरवर थेट किंवा अप्रत्यक्ष परिणाम होत असतो.

या संकल्पचित्रात सुपर यांनी नऊ प्रमुख भूमिका मांडल्या आहेत; मुलगा/मुलगी, विद्यार्थी, कामगार, जोडीदार, पालक, गृहस्थ, नागरिक, फुर्सतीचा आनंद घेणारा, आणि निवृत्त व्यक्ती. प्रत्येक व्यक्ती त्याच्या जीवनातील विविध टप्प्यांवर या भूमिकांमधून एक किंवा अधिक भूमिका साकारत असतो. उदाहरणार्थ, एक 35 वर्षीय स्त्री एकाच वेळी एक पालक, गृहिणी, आणि नोकरी करणारी व्यक्ती असू शकते. या साऱ्या भूमिकांचा परिणाम तिच्या वेळ व्यवस्थापनावर, करिअरची दिशा ठरवण्यावर, व कौशल्यांच्या वापरावर होत असतो. सुपर यांनी या संकल्पनेचे इंद्रधनुष्यासारखे रूपक वापरले – ज्यामध्ये प्रत्येक रंग एक भूमिका दर्शवतो, आणि ते रंग जीवनाच्या कालरेषेवर कसे प्रसारित होतात हे दाखवले आहे.

उदाहरणार्थ, वयाच्या 5 ते 20 या वयोगटात ‘विद्यार्थी’ ही भूमिका ठळक असते, 25 ते 55 या वयोगटात ‘कामगार’, आणि 60 नंतर ‘निवृत्त नागरिक’ ही भूमिका प्रमुख होते.

हे मॉडेल व्यावसायिक मार्गदर्शनामध्ये अत्यंत उपयुक्त ठरते कारण यामुळे व्यक्तीच्या आयुष्यातील करिअरसंदर्भातील अडचणी किंवा निर्णय फक्त एका घटकावर आधारित न राहता, समग्र जीवनदृष्टी घेऊन पाहता येतात. यामुळे करिअर मार्गदर्शन अधिक वैयक्तिकृत आणि वास्तववादी बनते. सुपर यांच्या या संकल्पनेचे मूळ तत्त्व म्हणजे, व्यक्तीचे करिअर हे त्याच्या जीवनातील इतर भूमिकांपासून वेगळे नसते; उलट त्या भूमिकांची एकत्रित फलश्रुतीच करिअर होय.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

सिद्धांताचे महत्त्व:

• जीवनाच्या विविध टप्प्यांचे महत्त्व अधोरेखित करणे.
• करिअर निवड ही स्थिर नसून सतत चालणारी प्रक्रिया आहे.
• मार्गदर्शन प्रक्रियेत वैयक्तिक जीवनभूमिकांचा विचार करणे आवश्यक आहे.
• शाळा, महाविद्यालय, व व्यावसायिक प्रशिक्षण केंद्रांमध्ये करिअर मार्गदर्शनाची आखणी करता येते.

सुपर मॉडेलचे उपयोग:

डोनाल्ड सुपर यांच्या सिद्धांताचा उपयोग आज विविध क्षेत्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. विशेषतः शैक्षणिक, व्यावसायिक, आणि जीवनमार्गदर्शनाच्या प्रक्रियांमध्ये त्यांच्या सिद्धांताचा व्यावहारिक वापर होतो. अनेक मानसोपचारक, करिअर सल्लागार, आणि HR व्यावसायिक सुपर यांच्या संकल्पनांचा वापर व्यक्तीच्या करिअर विकासाच्या मूल्यांकनासाठी करतात.

• Career Maturity Scales: ही स्केल्स वापरून किशोरवयीन आणि तरुण वयातील व्यक्तींच्या करिअर निर्णय घेण्याच्या तयारीचा (career decision-making readiness) आढावा घेता येतो. यामध्ये त्यांच्या आत्मप्रतिमा, निर्णय क्षमता, आणि व्यावसायिक माहितीविषयी जागरूकतेची मोजणी केली जाते.
• Career Development Inventory (CDI): ही एक विस्तृत मोजपट्टी आहे जी विद्यार्थ्यांच्या करिअरविषयक सुस्पष्टतेची, जागरूकतेची, आणि मूल्यविचारांची मोजणी करते. शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांचे करिअर उन्मुखतेचे पातळी आढळून त्यानुसार मार्गदर्शनाची रणनीती आखता येते.
• Adult Career Concerns Inventory (ACCI): ही मोजपट्टी प्रौढ व्यक्तींना त्यांच्या वर्तमान करिअर अवस्थेबद्दल अधिक स्पष्टता देण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, 40 वयाच्या व्यक्तीला वाटते की त्याचे काम थांबले आहे किंवा त्याचा काहीतरी बदल व्हायला हवा – अशावेळी ACCI चा वापर करून त्या व्यक्तीच्या मनस्थितीचा अभ्यास करता येतो आणि योग्य हस्तक्षेप सुचवता येतो.

समारोप:

डोनाल्ड सुपर यांचा करिअर विकासाचा सिद्धांत हा करिअरला वैयक्तिक, सामाजिक व कालगत संदर्भात पाहण्याचा प्रयत्न करतो. त्यांच्या Life-Span आणि Life-Space दृष्टिकोनामुळे, करिअरचा विचार एखाद्या घटनेपेक्षा एका संपूर्ण जीवनप्रवासाच्या अनुषंगाने केला जातो. आजच्या वेगाने बदलणाऱ्या सामाजिक व तांत्रिक युगात, सुपर यांचा सिद्धांत अजूनही व्यक्तिकेंद्री व जीवनघटकांशी जोडलेला दृष्टिकोन म्हणून अत्यंत उपयुक्त ठरतो.

संदर्भ:

Atchley, R. C. (1989). A continuity theory of normal aging.

Ginzberg, E., Ginsburg, S., Axelrad, S., & Herma, J. (1951). Occupational Choice.

Hall, D. T. (2002). Careers In and Out of Organizations.

Savickas, M. L. (2002). Career construction: A developmental theory of vocational behavior. In D. Brown (Ed.), Career choice and development (4th ed., pp. 149–205). Jossey-Bass.

Super, D. E. (1957). The psychology of careers: An introduction to vocational development. Harper & Row.

Super, D. E. (1980). A life-span, life-space approach to career development. Journal of Vocational Behavior, 16(3), 282–298.

Super, D. E., Savickas, M. L., & Super, C. M. (1996). The life-span, life-space approach to careers. In D. Brown, L. Brooks, & Associates (Eds.), Career choice and development (3rd ed., pp. 121–178). Jossey-Bass.

Zunker, V. G. (2016). Career counselling: A holistic approach (9th ed.). Cengage Learning.