गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग | Criminal Profiling

 

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग (Criminal Profiling)

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग हे आधुनिक तपास तंत्रज्ञानातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि बहुआयामी साधन आहे. गुन्हेगाराचा थेट शोध घेण्याऐवजी त्याच्या वर्तनातील नमुने, गुन्ह्याची रचना (crime scene structure), आणि गुन्ह्याची पद्धत (modus operandi - MO) यांचे विश्लेषण करून गुन्हेगाराची संभाव्य मानसशास्त्रीय, सामाजिक आणि जैविक वैशिष्ट्ये ओळखण्यावर या तंत्राचा भर असतो. प्रोफाइलिंग या संकल्पनेचा पाया असा आहे की ‘गुन्हेगाराचा स्वभाव त्याच्या गुन्ह्यातून प्रतिबिंबित होतो’ (Douglas & Olshaker, 1995). त्यामुळे गुन्ह्याचे स्वरूप आणि घटना जरी अनामिक वाटली तरी त्यामागील मानसिक प्रेरणा, भावनिक प्रतिक्रिया आणि निर्णय प्रक्रियेद्वारे गुन्हेगाराचे संभाव्य व्यक्तिमत्त्व उलगडता येते.

अमेरिकेच्या FBI ने 1970 च्या दशकात Behavioural Science Unit (BSU) स्थापन करून गुन्हेगारी वर्तनाचे वैज्ञानिक विश्लेषण सुरू केले आणि पुढे Criminal Investigative Analysis (CIA) ही पद्धत वापरात आणली. या संशोधनावर आधारित पद्धतीमुळे धोरणात्मक तपास आणि वर्तनाधारित पुराव्यांचे विश्लेषण यांना संस्थात्मक स्वरूप मिळाले (Ressler, Burgess & Douglas, 1988). आज गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगचा वापर FBI, Scotland Yard, INTERPOL, Europol यांसारख्या प्रमुख तपास यंत्रणांकडून केला जातो.

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग म्हणजे काय?

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग ही एक वैज्ञानिक तपास पद्धत आहे ज्यामध्ये गुन्ह्याच्या ठिकाणावरून मिळणाऱ्या भौतिक पुराव्यांचे, बळीच्या (victim) निवडीचे, अपराधस्थळावरील वर्तनाचे आणि गुन्हेगाराच्या वागणुकीतील नमुन्यांचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण करून संशयित गुन्हेगाराची संभाव्य वैयक्तिक, सामाजिक आणि मानसिक वैशिष्ट्ये ओळखली जातात (Turvey, 2023). ही प्रोफाइलिंग पद्धत असे मानते की गुन्हेगाराचे निर्णय, निवडी, हिंसाचाराची पातळी, बळीशी असलेला संबंध आणि गुन्ह्याचे नियोजन हे सर्व त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचे विस्तार आहेत. गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगला विविध साहित्यामध्ये वेगवेगळी नावे दिली गेली आहेत, जसे:

• Behavioural Evidence Analysis (BEA) – Brent Turvey यांनी विकसित केलेली वैज्ञानिक पद्धत
• Criminal Investigative Analysis (CIA) – FBI ची प्रारंभिक पद्धत
• Offender Profiling – ब्रिटिश पोलिसांनी वापरलेला शब्द
• Psychological Profiling – मानसशास्त्रीय विश्लेषणावर आधारित दृष्टिकोन

या सर्वांचा मूळ उद्देश समान आहे; गुन्हेगाराच्या वर्तनावरून त्याची मानसशास्त्रीय प्रतिमा उभी करणे.

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगची उद्दिष्टे

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगचे प्राथमिक उद्दिष्ट संशयितांची संख्या घटवणे आणि तपासाची दिशा स्पष्ट करणे हे आहे. एक सखोल प्रोफाइलिंग अहवाल खालील माहिती देण्याचा प्रयत्न करतो:

• संभाव्य आरोपीचे वैयक्तिक वैशिष्ट्ये: वय, लिंग, वैवाहिक स्थिती, शिक्षण, नोकरी, सामाजिक संबंध इ.
• मानसशास्त्रीय स्थिती आणि प्रेरणा: गुन्हा रोषातून, सत्ता मिळवण्यासाठी, लैंगिक समाधानासाठी, की मानसिक विकृतीतून झाला? हे ओळखल्याने “कशासाठी?” आणि “कोण?” हे प्रश्न एकत्र उत्तरले जातात.
• तपासाचा व्याप्ती कमी करणे: जे पुरावे सर्वांना लागू होत नाहीत, ते लक्षात घेऊन अयोग्य संशयित वगळले जातात.
• भविष्यातील गुन्ह्याचा अंदाज: सीरियल गुन्ह्यात गुन्हेगार पुन्हा कधी, कुठे, कोणत्या प्रकारे हल्ला करेल याचा अंदाज बांधता येतो (Canter, 2000).
• चौकशीची रणनीती: वेगवेगळ्या स्वभावाच्या गुन्हेगारांशी बोलण्याची पद्धत वेगळी राहते. प्रोफाइलिंग यात मदत करते.

क्रिमिनल प्रोफाइलिंगचे महत्त्व

गुन्हेगारी तपासामध्ये अनेकदा गुन्हेगार पुरावे पुसून टाकतो, दिशाभूल करतो, किंवा गुन्ह्याला अपघात, आत्महत्या किंवा रोमँटिक हिंसा असल्याचे भासवतो. अशावेळी वर्तनात्मक पुरावे सर्वांत विश्वसनीय ठरतात, कारण व्यक्तीचे मानसिक नमुने सहज बदलत नाहीत (Turvey, 2023).

उदा. सीरियल किलर, लैंगिक गुन्हेगार, सायकोपॅथ्स यांच्या गुन्ह्यांत पुनरावृत्ती आढळते. प्रत्येक घटनेत काही निश्चित घटक सतत सारखे असतात, जसे बळीची निवड, हल्ल्याची रचना, हिंसाचाराची पातळी, आणि मृतदेहाशी केलेली वागणूक. हीच पुनरावृत्ती “गुन्हेगाराचे हस्ताक्षर” (Signature) म्हणून ओळखली जाते (Douglas et al., 2013).

हस्ताक्षर आणि modus operandi मध्ये फरक असा की:

• MO बदलू शकतो, कारण गुन्हेगार नवीन पद्धती वापरतो.
• Signature मात्र बदलत नाही, कारण ती गुन्हेगाराच्या मानसिक गरजांशी जोडलेली असते.

यामुळे प्रोफाइलिंग तपास अधिक पुराव्याधारित, वैज्ञानिक आणि परिणामकारक बनवते. FBI च्या डेटा नुसार 70% हून अधिक सीरियल गुन्ह्यांमध्ये वर्तनाधारित नमुने तपासाला दिशा देतात (Ressler & Shachtman, 1992).

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगची प्रक्रिया (Criminal Profiling Process)

1. Crime Scene Analysis (CSA) – गुन्ह्याच्या ठिकाणाचे विश्लेषण

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगची सर्वात महत्त्वाची आणि प्राथमिक पायरी म्हणजे Crime Scene Analysis (CSA). या प्रक्रियेत तपास अधिकारी आणि वर्तनविश्लेषक गुन्ह्याच्या ठिकाणी उपस्थित असलेल्या सर्व भौतिक आणि वर्तनाधारित पुराव्यांचे मूल्यांकन करतात. गुन्ह्याच्या ठिकाणी रक्ताचे नमुने, पायाचे ठसे, मृतदेहाची स्थिती, वस्तूंची असामान्य मांडणी, फर्निचरची तोडफोड, तसेच प्रवेश आणि निर्गमन मार्ग यांचे विश्लेषण केले जाते. या घटकांमधून गुन्हेगाराची मानसिक अवस्था, हिंसाचाराचे नियोजन केले होते का, की गुन्हा अचानक झाला, याविषयी महत्त्वपूर्ण माहिती मिळते. FBI च्या वर्तन विश्लेषण विभागानुसार, गुन्ह्याचे ठिकाण म्हणजे "गुन्हेगाराच्या मनाचे बाह्य प्रतिबिंब" आहे, कारण गुन्हेगार आपल्या पद्धतीतून आणि चुका करून स्वतःबद्दल संकेत देतो (Ressler, Burgess & Douglas, 1988). Crime Scene Analysis ही पद्धत गुन्ह्याचा ताण, वेळ, भावनिक स्वरूप, बळीवरील नियंत्रणाची पातळी आणि गुन्हेगाराची तयारी यांचा सूक्ष्म अभ्यास करून प्रोफाइल तयार करण्यास मदत करते.

2. Victimology (बळीचे विश्लेषण)

Victimology म्हणजे बळीची पार्श्वभूमी, व्यक्तिमत्त्व, जीवनशैली, सामाजिक वर्तुळ, व्यावसायिक व वैयक्तिक संबंध यांचा अभ्यास करण्याची पद्धत. प्रोफाइलिंगमध्ये बळी एवढाच महत्त्वाचा असतो जितका गुन्हेगार, कारण अनेकदा बळीची निवड ही गुन्ह्याचे थेट कारण, प्रेरणा किंवा ट्रिगर असते. तपास अधिकारी बळीचा स्वभाव, दिनचर्या, गुन्ह्यापूर्वीच्या घडामोडी, नातेसंबंध आणि त्याच्या जीवनातील धोके यांचा अभ्यास करतात (Turvey, 2012). Victimology च्या माध्यमातून गुन्हेगाराने बळी निवडण्याच्या धोरणाचे विश्लेषण केले जाते – बळी निवड अकस्मात होती की नियोजित, ओळखीच्या व्यक्तीने हल्ला केला की अनोळखीने, यावरून गुन्हेगाराचे प्रेरक घटक ओळखता येतात. त्यामुळेच अनेक संशोधनांमध्ये म्हटले आहे की “Victimology शिवाय प्रोफाइलिंग अपूर्ण आहे” (Holmes & Holmes, 2009), कारण बळीच्या गुणधर्मांचे विश्लेषण गुन्हेगाराचा मानसिक आणि सामाजिक आराखडा ओळखण्यासाठी अत्यावश्यक असते.

3. Forensic आणि Behavioural Evidence Analysis

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगमध्ये फॉरेन्सिक पुराव्यांचा (शवविच्छेदन अहवाल, DNA, जखमांचे स्वरूप, शस्त्रांचा वापर) आणि वर्तनाधारित पुराव्यांचा (victim–offender interaction, control methods, sexual behavior) एकत्रित अभ्यास केला जातो. शवविच्छेदन अहवालातून जखमांची संख्या, प्रकार, तीव्रता, हल्ल्याचा कालावधी, तसेच मृत्यूपूर्व व मृत्यूनंतरच्या बदलांबद्दल माहिती मिळते. जर जखमा अत्याधिक, लक्ष केंद्रित करून किंवा पुन्हा पुन्हा केल्या असतील तर ते भावनिक प्रक्षोभ दर्शवते, तर योजनेनुसार केलेला स्वच्छ हल्ला साधनात्मक हिंसा दाखवतो (Geberth, 2006). Sexual assault patterns विशेषतः गुन्हेगाराच्या सत्तेची गरज, नियंत्रण, राग किंवा विकृत उत्तेजना यांचे सूचक असतात. Behavioural Evidence Analysis (BEA) या पद्धतीनुसार भौतिक पुरावे आणि वर्तनात्मक संकेत यांचा संबंध जोडल्याशिवाय प्रोफाइल विश्वसनीय ठरत नाही (Turvey, 2012). फॉरेन्सिक पुराव्यांवरून गुन्हेगाराचे शारीरिक जोर, कौशल्य, अनुभवीपणा, तसेच जोखीम घेण्याची पातळी ओळखता येते.

4. Modus Operandi (MO) आणि Signature Analysis

Modus Operandi (MO) म्हणजे गुन्हा करण्यासाठी गुन्हेगार वापरत असलेली नियोजित, व्यवहार्य आणि कार्यक्षम पद्धत. यात विशिष्ट वेळ, विशिष्ट जागा, विशिष्ट शस्त्र, तसेच नेहमीची पाळत ठेवण्याची पद्धत यांचा समावेश होतो. MO वेळेनुसार बदलू शकतो – गुन्हेगार अनुभव मिळवत असताना तो आपली पद्धत सुधारतो, अधिक प्रभावी बनवतो किंवा पुरावे टाळण्यासाठी नवे मार्ग शोधतो. याउलट Signature म्हणजे गुन्हेगाराच्या मानसिक गरजा पूर्ण करणारी, वैयक्तिक आणि अपरिवर्तनीय कृती – उदा., मृतदेहावर विशिष्ट चिन्ह, स्मृतिचिन्ह घेणे, किंवा विशिष्ट विधी. FBI चे प्रोफाइलर John Douglas यांच्या मते, MO हे कार्यात्मक असते, तर Signature हा मानसशास्त्रीय गरजांचा ठसा असतो (Douglas & Olshaker, 1995). सीरियल गुन्ह्यांमध्ये Signature अत्यंत महत्त्वाची ठरते, कारण ती गुन्हेगारी पद्धती बदलली तरी राहते.

5. Personality Assessment and Offender Profiling

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगची अंतिम पायरी म्हणजे संभाव्य गुन्हेगाराचा मानसशास्त्रीय व सामाजिक प्रोफाइल तयार करणे. यात वय, लिंग, शिक्षण, सामाजिक दर्जा, IQ, मानसिक विकृती, सायकोपॅथिक प्रवृत्ती, तणाव सहनशीलता, लैंगिक वर्तन आणि भूतकाळातील गुन्हे यांचे विश्लेषण केले जाते. व्यक्तिमत्त्व मूल्यांकनासाठी विविध मानसशास्त्रीय मॉडेल्स (उदा., Hare Psychopathy Checklist, MMPI) वापरले जातात. गुन्हेगारी वर्तन आणि व्यक्तिमत्त्व यांचा संबंध David Canter यांच्या Investigative Psychology सिद्धांतात स्पष्ट केला आहे, ज्यात गुन्हेगारी वर्तन हे व्यक्तीच्या जीवनशैली आणि मानसशास्त्रीय वैशिष्ट्यांचे प्रतिबिंब आहे असे सांगितले आहे (Canter, 2000). प्रोफाइलिंगचे उद्दिष्ट निश्चित आरोपी शोधणे नसून, संशयितांची व्याप्ती कमी करणे आणि त्यांच्यातील साम्य ओळखणे हे आहे.

प्रोफाइलिंगचे प्रमुख प्रकार

1. Deductive Criminal Profiling (तार्किक/पुराव्यावर आधारित प्रोफाइलिंग)

Deductive Criminal Profiling ही पद्धत पूर्णतः गुन्ह्याच्या विशिष्ट परिस्थितीतील वर्तनात्मक पुराव्यांवर आधारित असते. या पद्धतीत प्रत्येक केसचे विश्लेषण स्वतंत्रपणे केले जाते आणि कोणत्याही गुन्हेगाराबद्दल पूर्वनिश्चित सांख्यिकीय गृहितकांचा वापर केला जात नाही. त्या ऐवजी, गुन्हेगाराने वापरलेली पद्धत, गुन्ह्याचे नियोजन, बळी निवडीची कारणे, हिंसेचे स्वरूपे, तसेच क्राईम सीनवरील पुराव्यांचे सखोल मानसशास्त्रीय विश्लेषण करून गुन्हेगाराच्या व्यक्तिमत्वाचे संभाव्य ‘मनोवैज्ञानिक प्रोफाइल’ तयार केले जाते. ही पद्धत Behavioural Evidence Analysis (BEA) शी सुसंगत आहे, जी Brent E. Turvey यांनी मांडली असून त्यात “physical evidence + behavioural interpretation = offender characteristics” हा मूलभूत सिद्धांत वापरला जातो. या दृष्टिकोनाचा भर “What happened?” या प्रश्नावर नसून “Why did it happen this way?” या प्रश्नावर असतो, कारण वर्तनावरून मानसिकता स्पष्ट होते (Turvey, 2012).

ब्रिटिश मानसशास्त्रज्ञ David Canter यांनी सुद्धा या तत्त्वज्ञानाला मोठे योगदान दिले आहे. त्यांनी Investigative Psychology ही शाखा विकसित केली, ज्यात गुन्ह्याच्या स्वरूपावरून गुन्हेगाराच्या वैयक्तिक आणि सामाजिक वैशिष्ट्यांचे तार्किक विश्लेषण केले जाते (Canter, 2000). Deductive पद्धतीचा मोठा फायदा म्हणजे ती केस-विशिष्ट असते, त्यामुळे प्रत्येक गुन्ह्यातील मानसशास्त्रीय सूक्ष्मता उघड करता येते. मात्र, याची एक मर्यादा म्हणजे प्रोफाइलिंग करणाऱ्याचे कौशल्य, अनुभव आणि वैचारिक तटस्थता अतिशय महत्त्वाची ठरते, अन्यथा निष्कर्षांना वैयक्तिक पूर्वग्रह लागू शकतो (Alison & Rainbow, 2011).

2. Inductive Criminal Profiling (सांख्यिकीय / पॅटर्न-आधारित प्रोफाइलिंग)

Inductive Criminal Profiling ही पद्धत सांख्यिकीय आणि पॅटर्नवर आधारित आहे आणि पूर्वी पकडलेल्या किंवा ओळखल्या गेलेल्या गुन्हेगारांच्या डेटाचा अभ्यास करून निष्कर्ष काढते. या पद्धतीचे मूलभूत गृहितक असे आहे की “समान प्रकारचा गुन्हा करणारे गुन्हेगार अनेक बाबतीत एकसारखे वर्तन करतात.” म्हणूनच गुन्ह्याचा प्रकार (उदा. serial rape, arson, serial homicide) आणि त्या प्रकारच्या गुन्ह्यांशी संबंधित सरासरी वैशिष्ट्यांचा अभ्यास करून संभाव्य गुन्हेगाराचे वय, लिंग, सामाजिक पार्श्वभूमी, मानसिक वैशिष्ट्ये व वर्तन यांचा अंदाज बांधला जातो (Homant & Kennedy, 1998).

ही पद्धत FBI च्या पारंपरिक Criminal Investigative Analysis मॉडेलशी सुसंगत आहे. 1970–80 च्या दशकात Douglas, Ressler आणि Hazelwood यांनी घेतलेल्या serial killers च्या मुलाखती आणि केस डेटाबेसच्या आधारे ही सांख्यिकीय पद्धत विकसित झाली (Ressler & Shachtman, 1992). या पद्धतीचे बलस्थान म्हणजे ती जलद, तुलनेने सोपी आणि तपासासाठी उपयुक्त दिशानिर्देश देते. मात्र, तिची प्रमुख मर्यादा म्हणजे ती समूह-आधारित असल्यामुळे कधी कधी अंदाज अतिशय सर्वसाधारण असतात आणि एखादा गुन्हेगार त्या पॅटर्नमध्ये बसत नसेल तर चुकीचे निष्कर्ष लागू शकतात (Snook et al., 2008).

क्रिमिनल प्रोफाइलिंगचे फायदे

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग तपास प्रक्रियेस विविध पातळ्यांवर सहाय्य करते. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे, तपास जलद गतीने पुढे नेणे शक्य होते, कारण प्रोफाइलिंगमुळे संशयितांची यादी आकुंचित करता येते. ज्यांचे वर्तन किंवा वैशिष्ट्ये प्रोफाइलशी जुळत नाहीत, त्यांना लवकर वगळता येते, त्यामुळे तपास यंत्रणांची ऊर्जा योग्य दिशेत खर्च होते (Bartol & Bartol, 2021).

दुसरा महत्त्वाचा फायदा म्हणजे चौकशीचे तंत्र सुधारते. गुन्हेगाराच्या संभाव्य मानसिकतेची माहिती असल्यास, तपास अधिकारी योग्य भाषा, टोन आणि मनोवैज्ञानिक पद्धती वापरून गुन्हेगाराकडून माहिती मिळवू शकतात. याशिवाय, प्रोफाइलिंगमुळे कायदा, मानसशास्त्र, फॉरेन्सिक सायन्स आणि गुन्हेगारी समाजशास्त्र यांच्यात संशोधनात्मक पूल निर्माण होतो, ज्यामुळे तपास विज्ञान अधिक प्रगत होत जाते (Canter, 2011).

मर्यादा आणि टीका

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगवर वैज्ञानिक जगतात काही ठोस टीका केली गेलेल्या आढळतात. प्रथम, वैज्ञानिक पुराव्यांची मर्यादित उपलब्धता ही एक मोठी समस्या मानली जाते. प्रोफाइलिंगमधील अनेक तत्त्वे ही प्रामुख्याने फील्ड अनुभवावर आधारित आहेत आणि त्यांना प्रायोगिक संशोधनाची पूर्ण साथ नाही (Snook et al., 2008). त्यामुळे काही संशोधक याला ‘वैज्ञानिक पद्धतीपेक्षा एक तपास सहाय्यक कला’ असे म्हणतात.

दुसरी टीका म्हणजे Confirmation Bias, प्रोफाइल मिळाल्यानंतर तपास अधिकारी त्या प्रोफाइलशी जुळणाऱ्या व्यक्तींवरच अधिक लक्ष केंद्रित करतात, ज्यामुळे इतर संभाव्य संशयित दुर्लक्षित होऊ शकतात (Alison et al., 2003).

तिसरी टीका म्हणजे Overgeneralization, काही प्रोफाइल इतके व्यापक असतात की ते जवळपास कोणालाही लागू पडू शकतात, त्यामुळे त्यांची व्यावहारिक अचूकता कमी होते.

चौथी टीका सांस्कृतिक संदर्भाची आहे. बहुतेक डेटा अमेरिकन आणि युरोपियन गुन्हेगारी संदर्भांवर आधारित आहे, त्यामुळे भारतीय किंवा आशियाई सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भात ते तंतोतंत लागू होतीलच असे नाही (Nair, 2019).

भारतातील गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग

भारतात गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगची संकल्पना अद्याप विकसित अवस्थेत असली तरी CBI, NIA, NCRB यांसारख्या केंद्रीय यंत्रणांकडे काही प्रमाणात Behavioural Analysis Units अस्तित्वात आहेत. काही प्रकरणांमध्ये मनोवैज्ञानिक प्रोफाइलिंग व geographic profiling सारख्या पद्धतींचा वापर झाल्याचे नोंदवले गेले आहे. परंतु भारतात अद्याप प्रोफाइलिंगची स्वतंत्र राष्ट्रीय पातळीवरील युनिट किंवा औपचारिक प्रशिक्षण संरचना कमी आहे (Sharma, 2021).

फॉरेन्सिक सायकोलॉजी, न्यूरोसायकॉलॉजी, सायबर क्राइम आणि क्रिमिनोलॉजी यांची सांगड घालणे अत्यावश्यक आहे. अलीकडील काळात काही विद्यापीठांनी Forensic Psychology, Criminology आणि Criminal Behavior Analysis मध्ये अभ्यासक्रम सुरू केले आहेत, जसे की NFSU, GFSU, TISS, आणि काही खासगी संस्था. तथापि, प्रशिक्षित Behavioural Profilers ची संख्या अद्याप खूप कमी आहे, म्हणून भारतात या क्षेत्रात मोठी संधी उपलब्ध आहे.

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग : भविष्यातील दिशा

भविष्यात गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग अधिकाधिक तंत्रज्ञान-आधारित, डेटा-संचलित आणि बहुविद्याशाखीय होणार आहे.

• AI आणि Machine Learning आधारित Behavioural Pattern Analysis मुळे गुन्ह्याची पुनरावृत्ती, time–space patterns, आणि संभाव्य गुन्हेगारांचा अंदाज मोठ्या अचूकतेने बांधणे शक्य होईल.
• Geographic Profiling (Rossmo, 1999) चा वापर करून गुन्ह्यांची स्थाने विश्लेषित करून गुन्हेगाराच्या निवास क्षेत्राचा अंदाज लावण्याची प्रणाली अधिक विकसित होईल.
• Predictive Policing तंत्रज्ञान गुन्ह्याची पूर्वसूचना देण्यासाठी कार्यरत राहील, हे तंत्र आधीच अमेरिकेत LAPD आणि शिकागो पोलिस विभागात वापरले गेले आहे.
• Neuroscience-आधारित Criminal Motivation Studies मध्ये गुन्हेगाराच्या मेंदू कार्यप्रणाली आणि नैतिक निर्णयप्रक्रियेचा अभ्यास केला जात आहे (Glenn & Raine, 2014).
• भविष्यात Multidisciplinary Investigative Teams (Forensic psychologists + AI experts + Cyber investigators + Behavioural scientists) हे प्रोफाइलिंगला अधिक वैज्ञानिक, अचूक आणि जलद बनवतील.

समारोप:

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग हे क्रिमिनल जस्टिस सिस्टीममधील एक अत्यंत महत्त्वाचे मानसशास्त्रीय साधन आहे. तपासात दिशा देणे, गुन्हेगाराच्या मानसिकतेचे विश्लेषण करणे आणि पुनरावृत्ती होणाऱ्या गुन्ह्यांना आवर घालणे यासाठी याचा मोठा उपयोग होतो. जरी काही मर्यादा असल्या तरीही वैज्ञानिक संशोधन, फॉरेन्सिक तंत्रज्ञान आणि मानसशास्त्र यांच्या प्रगतीमुळे प्रोफाइलिंग अधिक प्रगत, अनुभवाधारित आणि विश्वसनीय होत आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Alison, L., & Rainbow, L. (2011). Professionalizing Offender Profiling. Routledge.

Bartol, C. R., & Bartol, A. M. (2021). Criminal Behavior: A Psychological Approach. Pearson.

Brent E. Turvey (2023). Criminal Profiling: An Introduction to Behavioural Evidence Analysis (6th Ed.). Academic Press.

Canter, D. (2000). Criminal Shadows: Inside the Mind of the Serial Killer. HarperCollins.

Canter, D. (2000). Offender Profiling and Criminal Differentiation. Legal and Criminological Psychology, 5(1), 23–46.

Canter, D. (2011). Investigative Psychology. Wiley-Blackwell.

Douglas, J. E., & Olshaker, M. (1995). Mindhunter: Inside the FBI’s Elite Serial Crime Unit. Scribner.

Douglas, J., Burgess, A., Burgess, A., & Ressler, R. (2013). Crime Classification Manual (3rd Ed.). Wiley.

Geberth, V. J. (2006). Practical Homicide Investigation (4th ed.). CRC Press.

Glenn, A., & Raine, A. (2014). Psychopathy and the Brain. Springer.

Hare, R. D. (1999). Without Conscience: The Disturbing World of the Psychopaths Among Us. Guilford Press.

Holmes, R. M., & Holmes, S. (2009). Profiling Violent Crimes: An Investigative Tool (4th Ed.). Sage Publications.

Homant, R., & Kennedy, D. (1998). Psychological profiling in law enforcement. Journal of Police and Criminal Psychology.

Nair, A. (2019). Forensic Psychology in India: Challenges and Scope. Indian Journal of Criminology.

Ressler, R. K., Burgess, A. W., & Douglas, J. E. (1988). Sexual Homicide: Patterns and Motives. Lexington Books.

Ressler, R., & Shachtman, T. (1992). Whoever Fights Monsters. Little, Brown.

Rossmo, D. K. (1999). Geographic Profiling. CRC Press.

Snook, B., Cullen, R. et al. (2008). Criminal Profiling: Myth vs Reality. Criminology & Public Policy.

Turvey, B. (2012). Criminal Profiling: An Introduction to Behavioural Evidence Analysis. Academic Press.