गुन्हेगारी मानसशास्त्र | Criminal Psychology

 

गुन्हेगारी मानसशास्त्र (Criminal Psychology)

मानवी वर्तनाचा अभ्यास हा मानसशास्त्राचा केंद्रबिंदू आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या कृती, विचार, भावना आणि प्रतिक्रिया यामागे काही ठराविक मानसिक, सामाजिक आणि जैविक घटक कार्यरत असतात. मानसशास्त्र या घटकांचा शास्त्रीय अभ्यास करून मानवाच्या वर्तनाचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न करते. जेव्हा हे विश्लेषण मानवी वर्तनाच्या अशा स्वरूपावर केंद्रित होते जे समाजाच्या कायदे, नियम व नैतिक संहितांचे उल्लंघन करते म्हणजेच गुन्हेगारी वर्तन तेव्हा त्या अभ्यास शाखेला गुन्हेगारी मानसशास्त्र असे म्हणतात (Bartol & Bartol, 2018).

गुन्हेगारी मानसशास्त्र हे मानसशास्त्र आणि अपराधशास्त्र यांच्या संगमावर उभे आहे. हे केवळ गुन्हेगाराच्या कृतींचा अभ्यास करत नाही, तर त्या कृतीमागील प्रेरणा, भावनिक अवस्था, सामाजिक पार्श्वभूमी आणि व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये यांचेही विश्लेषण करते (Blackburn, 1993). गुन्हेगारी वर्तन ही केवळ कायद्याची समस्या नसून ती समाजशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय गुंतागुंत आहे. उदाहरणार्थ, काही व्यक्ती गुन्हे करतात कारण त्यांच्यात नैतिक विकास अपूर्ण राहिलेला असतो (Kohlberg, 1969); काही जण बालपणातील आघात किंवा सामाजिक दुर्लक्षामुळे समाजविरोधी प्रवृत्ती विकसित करतात (Bandura, 1977); तर काही व्यक्तींच्या मेंदूतील जैविक असंतुलनामुळे आक्रमक किंवा आवेगशील वर्तन दिसून येते (Raine, 2002).

या सर्व घटकांचा सखोल अभ्यास करून, गुन्हेगारी मानसशास्त्र केवळ गुन्हे समजून घेण्याचा नाही तर त्यांना प्रतिबंध करण्याचा प्रयत्न करते. हे शास्त्र न्यायव्यवस्था, कायदा अंमलबजावणी संस्था, व कारागृह व्यवस्थापन यांसाठीही अत्यंत महत्त्वाचे आहे. मानसशास्त्रज्ञ गुन्हेगाराच्या मनोवृत्तीचा अभ्यास करून त्याच्या पुनर्वसनासाठी आणि समाजात पुनर्प्रवेशासाठी प्रभावी उपाय सुचवतात (Bartol & Bartol, 2021).

म्हणूनच, गुन्हेगारी मानसशास्त्र हे केवळ गुन्हेगाराचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण नसून  ते समाजाच्या नैतिक आणि कायदेशीर आरोग्याचे प्रतिबिंब आहे. समाजाच्या विकासासाठी, गुन्हेगारी प्रवृत्तींचा मानसशास्त्रीय अभ्यास अत्यावश्यक ठरतो.

गुन्हेगारी मानसशास्त्राची व्याख्या

ब्रिटिश सायकोलॉजिकल सोसायटी (BPS-2018) नुसार, “Criminal psychology is the study of the thoughts, intentions, actions and reactions of criminals and all that partakes in the criminal behavior.” थोडक्यात सांगायचे झाले तर गुन्हेगारी मानसशास्त्र म्हणजे गुन्हेगाराच्या विचारप्रक्रिया, उद्देश, भावनिक अवस्था, कृती आणि त्याच्या वर्तनाचे कारणमीमांसा करणारे शास्त्र.

या व्याख्येतून स्पष्ट होते की गुन्हेगारी मानसशास्त्र केवळ बाह्य वर्तनाचे निरीक्षण करत नाही, तर गुन्हेगाराच्या अंतर्गत मानसिक प्रक्रियांचेही विश्लेषण करते. उदाहरणार्थ, कोणत्या परिस्थितीत गुन्हेगाराने गुन्हा केला, त्या वेळी त्याची मानसिक अवस्था कशी होती, त्याने गुन्ह्याचे नियोजन केले होते का, की ते आवेगातून घडले अशा प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न गुन्हेगारी मानसशास्त्र करते (Canter, 2010).

गुन्हेगारी मानसशास्त्राची व्याप्ती अत्यंत व्यापक आहे. यात गुन्हेगारांच्या विचारधारा, भावनिक नियंत्रण, सामाजिक शिकण्याची प्रक्रिया, नैतिक विकास, आणि व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये यांचा अभ्यास केला जातो (Eysenck, 1977). उदाहरणार्थ, काही व्यक्तींची समाजविरोधी प्रवृत्ती ही त्यांच्या न्यूरोसायकोलॉजिकल रचनांशी संबंधित असते (Hare, 1999); तर काही गुन्हेगारांचे वर्तन त्यांच्या सामाजिक परिस्थितीने आकारलेले असते, जसे की दारिद्र्य, बेरोजगारी, कौटुंबिक हिंसा इत्यादी (Agnew, 1992).

या शास्त्राचा मुख्य हेतू म्हणजे गुन्हेगारी वर्तनाच्या मुळ कारणांचा शोध घेणे आणि त्या आधारे प्रभावी प्रतिबंधक आणि पुनर्वसनात्मक उपाययोजना आखणे. त्यामुळे गुन्हेगारी मानसशास्त्र हे केवळ न्यायशास्त्रासाठीच नाही, तर समाजकल्याण आणि मानवी विकासासाठीही अत्यंत महत्त्वाचे क्षेत्र आहे.

गुन्हेगारी मानसशास्त्राचा विकास (Development of Criminal Psychology)

गुन्हेगारी मानसशास्त्राचा विकास हा सामाजिक, जैविक आणि मानसशास्त्रीय विचारसरणींच्या परस्पर परिणामातून झाला आहे. मानवाच्या गुन्हेगारी वर्तनामागे कोणते घटक कार्यरत असतात, हा प्रश्न शतकानुशतके विचारला जात आहे. या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना विविध विचारवंतांनी गुन्हेगारीचे जैविक, मानसशास्त्रीय आणि सामाजिक पैलू मांडले.

1. Cesare Lombroso (1835–1909): जैविक प्रवृत्तीचा दृष्टिकोन

गुन्हेगारी मानसशास्त्राचा पाया Cesare Lombroso या इटालियन अपराधशास्त्रज्ञाने घातला. त्याला अनेकदा “Father of Modern Criminology” म्हणून संबोधले जाते. Lombroso ने आपल्या प्रसिद्ध ग्रंथ “L’Uomo Delinquente” (1876) मध्ये असा दावा केला की काही व्यक्ती जन्मतःच गुन्हेगार असतात, यांना त्याने “born criminals” असे नाव दिले. त्याच्या मते, गुन्हेगारी ही नैतिक किंवा सामाजिक कारणांपेक्षा जैविक वारशातून येणारी प्रवृत्ती आहे.

त्याने गुन्हेगारांच्या शारीरिक वैशिष्ट्यांचे (उदा. मोठे कान, जाड ओठ, झुकलेला कपाळभाग, लहान डोके) निरीक्षण करून असा निष्कर्ष काढला की ही वैशिष्ट्ये “आदिम मानवांच्या” स्वरूपाशी मिळतीजुळती आहेत. Lombroso नुसार, अशा व्यक्तींमध्ये उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेत मागे राहिलेल्या प्रवृत्ती आढळतात, या विचाराला atavism असे संबोधले गेले (Rafter, 2004).

जरी Lombroso चे विचार नंतर अत्यंत नियतिवादी आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या अपूर्ण ठरले, तरीही त्याने गुन्हेगारी अभ्यासाला जैविक व वैज्ञानिक आधार देऊन अपराधशास्त्रात मानसशास्त्रीय दृष्टीकोन आणण्याची प्रक्रिया सुरू केली. त्यामुळे त्याचे योगदान गुन्हेगारी मानसशास्त्राच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात अत्यंत महत्त्वाचे ठरले (Gibson & Rafter, 2006).

2. Sigmund Freud (1856–1939): अबोध प्रेरणांचा दृष्टिकोन

गुन्हेगारी वर्तन समजावून सांगण्यासाठी पुढे Sigmund Freud (1930) ने आपल्या Psychoanalytic Theory द्वारे एक नवा मानसिक दृष्टिकोन दिला. Freud नुसार, गुन्हेगारी वर्तन हे केवळ बाह्य घटकांचे फलित नसून, अबोध मनातील दडलेल्या इच्छा, अपराधभाव, भीती आणि संघर्ष यांच्या परिणामस्वरूप उद्भवते. Freud ने व्यक्तिमत्वाचे Id, Ego, आणि Superego असे तीन घटक मांडले.

• Id हे व्यक्तीच्या मूलभूत, अविचारी आणि तात्काळ समाधान शोधणाऱ्या प्रवृत्तींचे केंद्र आहे.
• Superego हे नैतिकता, सामाजिक नियम आणि मूल्यांचे प्रतिनिधित्व करते.
• Ego हे या दोन्ही शक्तींमधील मध्यस्थ म्हणून कार्य करते.

जेव्हा Id च्या प्रवृत्ती Superego च्या नैतिक नियंत्रणाला झुगारतात, तेव्हा व्यक्ती गुन्हेगारी कृतीकडे वळते (Freud, 1930). उदाहरणार्थ, बालपणी अनुभवलेले भावनिक दडपण किंवा पित्याबद्दलची आक्रमकता (Oedipus complex) पुढे जाऊन समाजविरोधी वर्तनात प्रकट होऊ शकते (Knight, 2007). Freud च्या मनोविश्लेषणाने गुन्हेगारी अभ्यासात अबोध प्रेरणा, अपराधभाव आणि बालपणातील अनुभव या घटकांना केंद्रस्थानी आणले. त्यामुळे गुन्हेगारी मानसशास्त्राला एक गहन आणि भावनिक परिमाण लाभले.

3. Hans Eysenck (1916–1997): व्यक्तिमत्व आणि गुन्हेगारीचे संबंध

Hans J. Eysenck या ब्रिटिश मानसशास्त्रज्ञाने गुन्हेगारी वर्तन समजून घेण्यासाठी व्यक्तिमत्वाचे मनोमितीय मॉडेल (psychometric model) मांडले. त्याच्या मते, व्यक्तिमत्वातील तीन प्रमुख परिमाणे Psychoticism (P), Extraversion (E) आणि Neuroticism (N) ही गुन्हेगारी प्रवृत्तीशी थेट संबंधित आहेत (Eysenck, 1977).

Eysenck नुसार, ज्या व्यक्तींमध्ये उच्च extraversion (उत्तेजन शोधण्याची प्रवृत्ती) आणि कमी conditioning (समाजातील नियम आत्मसात करण्याची क्षमता) असते, त्या व्यक्तींना सामाजिक नियंत्रण कमी जाणवते, आणि त्यामुळे त्या गुन्हेगारी वर्तनाकडे वळतात. त्याने गुन्हेगारी वर्तनाचे एक शिकलेले प्रतिसाद म्हणून विश्लेषण केले.

त्याच्या सिद्धांताने गुन्हेगारी मानसशास्त्राला एक मोजता येणारा आणि वैज्ञानिक पाया दिला, कारण त्यात व्यक्तिमत्व मोजण्यासाठी मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर करण्यात आला (Eysenck & Gudjonsson, 1989).

4. Albert Bandura (1925–2021): सामाजिक अध्ययन सिद्धांत

Albert Bandura (1977) ने गुन्हेगारी वर्तन समजावून सांगताना असे प्रतिपादन केले की, व्यक्ती गुन्हेगारी कृती निरीक्षण आणि अनुकरणाद्वारे शिकते. त्याच्या प्रसिद्ध Bobo Doll Experiment मध्ये हे सिद्ध झाले की मुलं प्रौढांच्या आक्रमक वर्तनाचे अनुकरण करतात, विशेषतः जेव्हा त्या वर्तनाला बक्षीस मिळते.

Bandura च्या Social Learning Theory नुसार, गुन्हेगारी वर्तन हे समाजातील मूल्ये, कौटुंबिक संस्कार, माध्यमे, आणि मित्रगट यांच्याद्वारे शिकले जाते. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला चोरी किंवा हिंसा यामध्ये सामाजिक मान्यता किंवा लाभ मिळत असेल, तर त्या कृतींची पुनरावृत्ती होते (Akers & Sellers, 2013). हा सिद्धांत गुन्हेगारी मानसशास्त्रात अत्यंत प्रभावी ठरला, कारण त्याने गुन्हेगारी वर्तन हे केवळ अंतर्गत प्रवृत्तीचे नाही तर सामाजिक शिक्षणाचेही परिणाम आहे, हे दाखवून दिले.

5. Lawrence Kohlberg (1927–1987): नैतिक विकासाचा दृष्टिकोन

Lawrence Kohlberg ने गुन्हेगारी वर्तन समजावून सांगण्यासाठी नैतिक विचारसरणीचा अभ्यास केला. त्याने Moral Development Theory मध्ये नैतिक निर्णयप्रक्रिया सहा स्तरांमध्ये (stages) विभागली (Kohlberg, 1981). त्यानुसार, जे व्यक्ती नैतिक विकासाच्या खालच्या स्तरांवर (उदा. pre-conventional level) अडकलेल्या असतात, त्या व्यक्तींचे वर्तन बक्षीस आणि शिक्षा यांवर आधारित असते, अशा व्यक्तींना सामाजिक जबाबदारी आणि नैतिक कर्तव्यांची जाणीव कमी असते.

त्यामुळे अशा व्यक्ती अल्पकालीन लाभासाठी गुन्हेगारी कृती करू शकतात. Kohlberg च्या या सिद्धांतामुळे गुन्हेगारी मानसशास्त्रात नैतिक विचार, सामाजिक मूल्ये आणि बोधात्मक प्रक्रिया यांचा सखोल अभ्यास सुरू झाला (Rest, 1986).

गुन्हेगारी मानसशास्त्राचा विकास अनेक शास्त्रज्ञांच्या योगदानातून टप्प्याटप्प्याने झाला. Lombroso ने जैविक पाया दिला; Freud ने अबोध प्रेरणांचा मानसिक आयाम उघड केला; Eysenck ने व्यक्तिमत्वाच्या वैशिष्ट्यांवर भर दिला; Bandura ने सामाजिक शिक्षणाचे महत्त्व पटवले; आणि Kohlberg ने नैतिक विकासाचा दृष्टिकोन मांडला. या सर्व विचारांनी मिळून आजचे आधुनिक गुन्हेगारी मानसशास्त्र तयार झाले आहे, जे गुन्हेगारी वर्तनाला जैविक, मानसशास्त्रीय आणि सामाजिक घटकांच्या एकत्रित परिणाम म्हणून पाहते.

गुन्हेगारी वर्तनाची कारणमीमांसा (Causation of Criminal Behavior)

गुन्हेगारी वर्तन ही केवळ कायद्याचे उल्लंघन करणारी कृती नसून ती मानवी व्यक्तिमत्व, मेंदूची रचना, मानसिक अवस्था आणि सामाजिक परिस्थिती यांच्या परस्परसंवादातून निर्माण होणारी जटिल प्रक्रिया आहे (Bartol & Bartol, 2018). अनेक दशके चाललेल्या संशोधनातून हे स्पष्ट झाले आहे की, गुन्हेगारी वर्तनाचे मूळ केवळ एका घटकात नसून जैविक, मानसशास्त्रीय आणि सामाजिक घटकांच्या संमिश्र परिणामातून ते निर्माण होते (Blackburn, 1993).

1. जैविक घटक (Biological Factors)

गुन्हेगारी वर्तनावर जैविक घटकांचा प्रभाव हा अपराधशास्त्रातील सर्वात जुना परंतु आजही महत्त्वाचा दृष्टिकोन आहे. या दृष्टिकोनाची मुळे Cesare Lombroso (1876) यांच्या सिद्धांतात दिसतात, ज्यांनी “born criminal” ही संकल्पना मांडली. जरी त्यांचा दृष्टिकोन आज पूर्णपणे स्वीकारला जात नाही, तरी जैविक संशोधनाने आधुनिक काळात मेंदू आणि हार्मोन्सच्या भूमिकेकडे लक्ष वेधले आहे.

संशोधनानुसार मेंदूतील फ्रंटल लोब आणि प्रिफ्रंटल कॉर्टेक्स या भागांचा संबंध स्व-नियंत्रण, निर्णयक्षमता आणि नैतिक विचारांशी आहे (Raine, 2002). जेव्हा या भागात संरचनात्मक विकृती किंवा कार्यात्मक असंतुलन आढळते, तेव्हा व्यक्ती आक्रमक किंवा समाजविरोधी वर्तन दाखवू शकते. उदाहरणार्थ, Adrian Raine (1993) यांच्या न्यूरोइमेजिंग संशोधनात असे दिसून आले की, हिंसक अपराध्यांच्या मेंदूत फ्रंटल लोबचा सक्रियपणा कमी असतो, ज्यामुळे त्यांच्या स्व-नियंत्रण क्षमतेत घट होते.

मानवी वर्तनात हार्मोन्सचा मोठा वाटा असतो. विशेषतः टेस्टोस्टेरॉन हा हार्मोन आक्रमकता आणि प्रभुत्वभावना यांच्याशी संबंधित मानला जातो (Book, Starzyk, & Quinsey, 2001). काही संशोधनांनी दर्शविले आहे की टेस्टोस्टेरॉनचे जास्त प्रमाण असलेल्या व्यक्ती अधिक आक्रमक आणि समाजविरोधी वर्तनाकडे झुकतात. त्याचप्रमाणे सेरोटोनिन या न्यूरोट्रान्समीटरच्या कमी पातळीचा संबंध आवेगशील वर्तनाशी जोडला गेला आहे (Coccaro et al., 1997).

गुन्हेगारी प्रवृत्तीवर आनुवंशिक घटकांचा परिणाम असल्याचे जुळी भावंडे आणि दत्तक संशोधन दर्शवितात. उदाहरणार्थ, Mednick, Gabrielli & Hutchings (1984) यांच्या डॅनिश दत्तक अभ्यासात असे आढळले की, ज्या मुलांचे जैविक पालक गुन्हेगार होते, त्यांना दत्तक घेतल्यावरसुद्धा गुन्हेगारी प्रवृत्ती विकसित होण्याची शक्यता अधिक होती. यावरून असे सूचित होते की, काही आनुवंशिक घटक (उदा. MAOA जीन, ज्याला “warrior gene” म्हटले जाते) आक्रमक आणि समाजविरोधी वर्तनाशी संबंधित आहेत (Caspi et al., 2002).

2. मानसशास्त्रीय घटक (Psychological Factors)

गुन्हेगारी वर्तनाच्या मानसशास्त्रीय कारणमीमांसेत बालपणातील अनुभव, व्यक्तिमत्व, नैतिक विकास आणि मानसिक विकार या घटकांना विशेष महत्त्व आहे. बालपणीचा भावनिक किंवा शारीरिक अत्याचार व्यक्तीच्या भावनिक विकासावर दीर्घकालीन परिणाम घडवतो. Bowlby (1969) च्या Attachment Theory नुसार, जेव्हा बालकाला सुरक्षित जडणघडण मिळत नाही, तेव्हा त्याच्यात असुरक्षितता, आक्रमकता आणि समाजविरोधी वर्तन विकसित होण्याची शक्यता वाढते.

Rosenberg (1965) नुसार, स्व-आदर हा व्यक्तीच्या वर्तनावर प्रभाव टाकणारा महत्त्वाचा घटक आहे. कमी स्व-आदर असलेली व्यक्ती सामाजिक स्वीकृती मिळवण्यासाठी, किंवा स्वतःच्या अपयशांपासून पळ काढण्यासाठी, कधी कधी गुन्हेगारी कृतींकडे वळते (Baumeister, Smart & Boden, 1996).

DSM-5 (APA, 2013) नुसार, Antisocial Personality Disorder असलेल्या व्यक्ती इतरांच्या हक्कांकडे दुर्लक्ष करतात, खोटेपणा, फसवणूक आणि हिंसाचार करतात, आणि त्यांना अपराधभाव जाणवत नाही. या विकारामुळे गुन्हेगारी वर्तनाची प्रवृत्ती सातत्याने दिसून येते. Hare (1999) यांनी या विकाराशी संबंधित सायकोपॅथी संकल्पना मांडली, जी गुन्हेगारी वर्तनाचे सर्वाधिक ठोस मानसशास्त्रीय सूचक मानली जाते.

Lawrence Kohlberg (1969) यांच्या मते, व्यक्तीचे नैतिक विचार तीन स्तरांमध्ये विकसित होतात pre-conventional, conventional, आणि post-conventional. अनेक गुन्हेगारांचा नैतिक विकास पहिल्या किंवा दुसऱ्या स्तरावर थांबलेला असतो, म्हणजेच त्यांचे निर्णय दंडाची भीती किंवा स्वतःच्या फायद्यावर आधारित असतात. या नैतिक मर्यादेमुळे ते सामाजिक मूल्यांकडे दुर्लक्ष करतात.

3. सामाजिक घटक (Social Factors)

सामाजिक वातावरण हे गुन्हेगारी वर्तनाचे अत्यंत प्रभावी निर्धारक आहे. समाजशास्त्रज्ञांनी गुन्ह्यांकडे एक सामाजिक उत्पादन म्हणून पाहिले आहे, जिथे दारिद्र्य, असमानता आणि सामाजिक अस्थिरता हे महत्त्वाचे घटक ठरतात.

Merton (1938) च्या Strain Theory नुसार, जेव्हा व्यक्तींना समाजाने घालून दिलेल्या उद्दिष्टांना (उदा. आर्थिक यश) साध्य करण्याचे वैध मार्ग उपलब्ध नसतात, तेव्हा ते अवैध मार्ग म्हणजेच गुन्हे अवलंबतात. आर्थिक विषमता आणि बेरोजगारी ही निराशा आणि सामाजिक असंतोष निर्माण करून गुन्ह्यांचे प्रमाण वाढवतात.

गुन्हेगारी प्रवृत्ती तरुणांमध्ये समवयस्क गटाच्या दबावातून उद्भवते. Sutherland (1947) च्या Differential Association Theory नुसार, व्यक्ती गुन्हेगारी वर्तन शिकते जेव्हा ती अशा गटात राहते जिथे गुन्ह्यांना सामाजिक मान्यता असते. त्यामुळे किशोरवयीन गुन्हेगारीचा संबंध बहुधा समवयस्क गटातील मूल्यांशी असतो.

कुटुंब हे समाजाचे मूलभूत घटक असून, त्याची स्थिरता व्यक्तीच्या वर्तनावर निर्णायक प्रभाव टाकते. Farrington (1996) यांच्या दीर्घकालीन संशोधनानुसार, ज्या मुलांनी हिंसक, मद्यपान करणाऱ्या किंवा अपराधी पालकांसोबत बालपण घालवले, त्यांच्यात गुन्हेगारी प्रवृत्ती विकसित होण्याची शक्यता दुपटीने वाढते.

आधुनिक काळात माध्यमे आणि डिजिटल मनोरंजन यांचा गुन्हेगारी वर्तनावर परिणाम संशोधनाद्वारे अधोरेखित झाला आहे. Bandura (1961) च्या प्रसिद्ध Bobo Doll Experiment मध्ये सिद्ध झाले की, मुलं हिंसक वर्तन निरीक्षणाद्वारे शिकतात. आजच्या काळात हिंसक चित्रपट, व्हिडिओ गेम्स, आणि सामाजिक माध्यमांवरील आक्रमक सामग्रीमुळे आक्रमकता आणि असंवेदनशीलता वाढते (Anderson & Bushman, 2001).

गुन्हेगारी वर्तनाची कारणमीमांसा बहुआयामी आहे, ती मेंदूतील जैविक रचना, मानसिक विकास आणि सामाजिक परिस्थिती यांच्या संमिश्र प्रभावातून उगम पावते. म्हणूनच, गुन्हे रोखण्यासाठी केवळ शिक्षा नव्हे तर समग्र मानसशास्त्रीय पुनर्वसन, सामाजिक न्याय आणि शिक्षणवृद्धी यांनाही तितकेच महत्त्व दिले पाहिजे (Bartol & Bartol, 2018).

गुन्हेगारी मानसशास्त्रातील प्रमुख सिद्धांत

1. सायकोडायनॅमिक सिद्धांत (Psychodynamic Theory – Sigmund Freud)

सायकोडायनॅमिक सिद्धांताचा पाया सिग्मंड फ्रॉईड (Sigmund Freud, 1923) यांच्या मानसविश्लेषणात्मक दृष्टिकोनावर आधारित आहे. या सिद्धांतानुसार, मानवी वर्तन हे अवचेतन (unconscious mind) मधील दडपलेल्या इच्छा, संघर्ष आणि बालपणातील अनुभव यांच्यामुळे नियंत्रित होते (Freud, 1930). फ्रॉईडच्या मते मानवी व्यक्तिमत्व तीन घटकांवर आधारित असते — Id, Ego, आणि Superego.

• Id हा व्यक्तीच्या मूलभूत, स्वार्थी आणि आनंदलालसेशी संबंधित भाग आहे.
• Ego हे वास्तवाशी जुळवून घेणारे, विवेकाधारित नियंत्रण यंत्र आहे.
• Superego हे नैतिक मूल्ये, सामाजिक नियम आणि अपराधभाव यांचे प्रतिनिधित्व करते.

जेव्हा या तिघांमध्ये संतुलन बिघडते, विशेषतः Id चे वर्चस्व वाढते किंवा Superego दुर्बल होते तेव्हा व्यक्ती सामाजिक नियमांचे उल्लंघन करण्याची शक्यता वाढते (Freud, 1923). उदाहरणार्थ, ज्याच्या बालपणी आक्रमक प्रवृत्ती दाबल्या गेल्या आहेत, तो पुढे जाऊन सामाजिक दबाव किंवा नैतिक नियंत्रण नसल्यास गुन्हेगारी कृतीद्वारे ती आक्रमकता व्यक्त करू शकतो.

फ्रॉईडनंतर August Aichhorn (1935) आणि Franz Alexander (1956) यांनी या सिद्धांताचा गुन्हेगारी संदर्भात उपयोग करून दाखवला. त्यांच्या मते, काही गुन्हेगार अवचेतन अपराधभाव कमी करण्यासाठी किंवा पालकांशी संघर्ष सोडवण्यासाठी गुन्हे करतात. म्हणून, गुन्हा ही फक्त सामाजिक उल्लंघनाची कृती नसून, ती अवचेतन संघर्षाची अभिव्यक्ती आहे (Blackburn, 1993).

2. व्यक्तिमत्व सिद्धांत (Personality Theory – Hans J. Eysenck)

ब्रिटिश मानसशास्त्रज्ञ Hans J. Eysenck (1916–1997) यांनी गुन्हेगारी वर्तनाचे स्पष्टीकरण व्यक्तिमत्वाच्या जैविक घटकांच्या आधारे केले. त्यांनी बहिर्मुखता) Neuroticism (भावनिक अस्थैर्य), आणि Psychoticism (कठोरपणा) या तीन मापनांवर व्यक्तिमत्वाचा आराखडा तयार केला (Eysenck, 1977).

Eysenck च्या मते, गुन्हेगार व्यक्ती सामान्यतः उच्च Extraversion आणि उच्च Psychoticism गुणधर्म दाखवतात, म्हणजेच ते उत्तेजनप्रिय, साहसी, कमी आत्मनियंत्रित आणि सामाजिक मूल्यांकडे दुर्लक्ष करणारे असतात. त्याचबरोबर, कमी स्तरावरील Conditionability (शिकण्याची नैतिक प्रवृत्ती) त्यांना समाजातील नियम आत्मसात करण्यापासून रोखते (Eysenck & Gudjonsson, 1989).

Eysenck चा जैव-सामाजिक दृष्टिकोन असा सांगतो की, गुन्हेगारी वर्तन ही केवळ शिकवणुकीचा परिणाम नाही, तर तंत्रिका प्रणालीच्या उत्तेजन पातळीशी (arousal level) संबंधित असते. उच्च उत्तेजन पातळी असणारी माणसे जोखीम आणि रोमांच शोधतात, त्यामुळे ते गुन्हेगारी कृतींकडे अधिक प्रवृत्त होतात.

या दृष्टिकोनावर काही टीका देखील करण्यात आली आहे. उदाहरणार्थ, सामाजिक परिस्थितींचे महत्त्व कमी लेखले जाते, आणि सर्व गुन्हेगारांना समान व्यक्तिमत्वप्रवृत्ती असतेच असे नाही. तरीही, गुन्हेगारी मानसशास्त्रात व्यक्तिमत्व मापन आणि भाकीत करण्याच्या दृष्टीने हा सिद्धांत अत्यंत प्रभावी मानला जातो.

3. सामाजिक अध्ययन सिद्धांत (Social Learning Theory – Albert Bandura)

Albert Bandura (1977) यांनी सामाजिक शिक्षण सिद्धांत विकसित केला. त्यांच्या मते, मानवी वर्तन हे केवळ प्रत्यक्ष अनुभवातून नव्हे तर निरीक्षण आणि अनुकरण यांद्वारे देखील शिकले जाते. Bandura च्या प्रयोगांमध्ये (उदा. प्रसिद्ध Bobo Doll Experiment, 1961) हे स्पष्ट झाले की, लहान मुले जेव्हा प्रौढ व्यक्तीला आक्रमक वर्तन करताना पाहतात आणि त्या व्यक्तीला त्याबद्दल शिक्षा होत नाही, तेव्हा ती मुलेही आक्रमक वर्तन अनुकरण करतात. या प्रयोगाचा निष्कर्ष असा की, बक्षीस मिळणारे वर्तन पुन्हा केल्या जाते, आणि शिक्षा मिळणारे वर्तन थांबते.

गुन्हेगारी संदर्भात, व्यक्ती जेव्हा गुन्हेगारी कृती करणाऱ्यांना सामाजिक प्रतिष्ठा, पैसे किंवा शक्ती मिळवताना पाहते, तेव्हा ती वर्तन पद्धती आत्मसात करते (Akers, 1998). म्हणूनच, माध्यमे, मित्रगट, आणि समाजातील गुन्हेगार आदर्श हे सर्व गुन्हेगारी वर्तन शिकवण्याचे माध्यम बनतात.

या सिद्धांताचा सामाजिक दृष्टिकोन असा आहे की गुन्हे हे केवळ व्यक्तीगत दोष नसून, शिकलेले सामाजिक वर्तन आहे. त्यामुळे प्रतिबंधक उपाय म्हणून सकारात्मक आदर्श, शिक्षण, आणि समाजनियंत्रण या गोष्टींचे महत्त्व वाढते.

4. कॉग्निटिव्ह सिद्धांत (Cognitive Theory – Lawrence Kohlberg, Aaron Beck)

कॉग्निटिव्ह सिद्धांत गुन्हेगारी वर्तनाच्या विचारप्रक्रिया आणि नैतिक निर्णय प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित करतो.

Lawrence Kohlberg (1958, 1981): Kohlberg यांनी Moral Development Theory मांडला. त्यांच्या मते, व्यक्ती नैतिक निर्णय सहा टप्प्यांत विकसित करते — Pre-conventional, Conventional, आणि Post-conventional स्तरांवर. गुन्हेगार बहुतांशवेळा Pre-conventional स्तरावर राहतात, जिथे “शिक्षा टाळणे” आणि “स्वतःचा फायदा” हेच निर्णयाचे निकष असतात (Kohlberg, 1981). म्हणजेच, त्यांच्याकडे सामाजिक नैतिकता किंवा सहानुभूतीची जाण कमी असते.

Aaron Beck (1976): Beck यांनी गुन्हेगारी विचारप्रक्रियेतील Cognitive Distortions (विकृत विचार) यावर प्रकाश टाकला. गुन्हेगार त्यांच्या कृतींना योग्य ठरवण्यासाठी विकृत तर्क वापरतात — उदा. “सर्वजण तसेच करतात”, “माझ्याकडे दुसरा पर्याय नव्हता”, “त्यांनी मला आधी दुखावले” इ. (Beck, 1976). या विकृत विचारांमुळे अपराधभाव कमी होतो आणि गुन्हेगारी कृतींना मानसिक परवानगी मिळते.

कॉग्निटिव्ह दृष्टिकोनाचा उपयोग पुनर्वसन आणि CBT मध्ये मोठ्या प्रमाणावर होतो, कारण तो व्यक्तीच्या विचारपद्धतीत बदल घडवून गुन्हेगारी वर्तन कमी करण्यास मदत करतो (Hollin, 2001).

वरील चार सिद्धांत गुन्हेगारी मानसशास्त्राला विविध आयाम देतात — सायकोडायनॅमिक दृष्टिकोनातून अवचेतन प्रेरणा, व्यक्तिमत्व दृष्टिकोनातून जैव-सामाजिक गुणधर्म, सामाजिक शिक्षण दृष्टिकोनातून अनुकरण आणि बक्षीस प्रणाली, आणि कॉग्निटिव्ह दृष्टिकोनातून विकृत विचारप्रक्रिया. या सर्वांचा एकत्रित अभ्यास गुन्हेगारी प्रतिबंध, न्यायिक मूल्यांकन, आणि पुनर्वसन यांसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतो.

गुन्हेगारी मानसशास्त्राचे उपयोजन

• गुन्हेगाराचे प्रोफाइल तयार करणे (Criminal Profiling): अपराधाच्या स्वरूपावरून गुन्हेगाराच्या मानसिक वैशिष्ट्यांचा अंदाज लावला जातो. उदाहरण: FBI चे Behavioural Analysis Unit (BAU).
• साक्षीदार आणि आरोपींची चौकशी: मानसशास्त्रज्ञ चौकशीदरम्यान मानसिक दबाव, भ्रम किंवा खोट्या कबुल्या ओळखण्यास मदत करतात.
• न्यायालयीन प्रक्रिया (Forensic Assessment): आरोपी मानसिकदृष्ट्या स्थिर आहे की नाही, हे ठरवण्यासाठी मानसशास्त्रीय मूल्यांकन केले जाते.
• पुनर्वसन (Rehabilitation): शिक्षा भोगणाऱ्या गुन्हेगारांसाठी मानसोपचार, कौटुंबिक थेरपी, आणि सामाजिक पुनर्वसन कार्यक्रम राबवले जातात.

भारतीय संदर्भात गुन्हेगारी मानसशास्त्र

भारतात अजूनही गुन्हेगारी मानसशास्त्र संशोधनाचे क्षेत्र विकसित होत आहे. Central Forensic Science Laboratory (CFSL) आणि National Institute of Criminology and Forensic Science (NICFS) यांसारख्या संस्थांमध्ये मानसशास्त्रज्ञ गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग आणि चौकशीसाठी कार्यरत आहेत. अलीकडच्या काळात सायबर क्राईम, घरगुती हिंसा, लैंगिक गुन्हे आणि किशोरवयीन गुन्हेगारी यावर मानसशास्त्रीय संशोधन वाढले आहे.

गुन्हेगारी मानसशास्त्रज्ञाची भूमिका

• गुन्हेगाराचे मानसशास्त्रीय मूल्यांकन करणे
• न्यायालयात तज्ज्ञ साक्ष देणे
• पुनर्वसन केंद्रात उपचार योजना तयार करणे
• कायदा अंमलबजावणी संस्थांना प्रशिक्षण देणे

समारोप:

गुन्हेगारी मानसशास्त्र हे समाजासाठी अत्यंत महत्त्वाचे क्षेत्र आहे. हे केवळ गुन्हेगारांना समजून घेण्यासच मदत करत नाही, तर समाजातील गुन्हे रोखण्याचे प्रभावी उपाय शोधण्यास देखील सहाय्य करते. गुन्हेगारी वर्तनाच्या मूळात असलेले मानसिक आणि सामाजिक घटक समजून घेतल्यास, आपण अधिक मानवी आणि न्याय्य पद्धतीने न्यायव्यवस्था घडवू शकतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Agnew, R. (1992). Foundation for a General Strain Theory of Crime and Delinquency. Criminology, 30(1), 47–88.

Aichhorn, A. (1935). Wayward Youth. Viking Press.

Akers, R. L. (1998). Social Learning and Social Structure: A General Theory of Crime and Deviance. Northeastern University Press.

Akers, R. L., & Sellers, C. S. (2013). Criminological Theories: Introduction, Evaluation, and Application. Oxford University Press.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). APA Publishing.

Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (2001). Effects of violent video games on aggressive behavior. Psychological Science, 12(5), 353–359.

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice-Hall.

Bandura, A., Ross, D., & Ross, S. A. (1961). Transmission of Aggression Through Imitation of Aggressive Models. Journal of Abnormal and Social Psychology, 63(3), 575–582.

Bartol, C. R., & Bartol, A. M. (2018). Introduction to Forensic Psychology. Sage Publications.

Bartol, C. R., & Bartol, A. M. (2021). Criminal Behavior: A Psychological Approach. Pearson.

Baumeister, R. F., Smart, L., & Boden, J. M. (1996). Relation of threatened egotism to violence and aggression. Psychological Review, 103(1), 5–33.

Beck, A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. International Universities Press.

Blackburn, R. (1993). The Psychology of Criminal Conduct. Wiley.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.

British Psychological Society (BPS). (2018). Division of Forensic Psychology: Professional Practice Guidelines.

Canter, D. (2010). Criminal Psychology: Topics in Applied Psychology. Routledge.

Caspi, A., McClay, J., Moffitt, T. E., et al. (2002). Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children. Science, 297(5582), 851–854.

Eysenck, H. J. (1977). Crime and Personality. Routledge.

Eysenck, H. J., & Gudjonsson, G. H. (1989). The Causes and Cures of Criminality. Plenum Press.

Farrington, D. P. (1996). Understanding and preventing youth crime. York Publishing.

Freud, S. (1923). The Ego and the Id. Hogarth Press.

Freud, S. (1930). Civilization and Its Discontents. Hogarth Press.

Gibson, M., & Rafter, N. (2006). Criminal Man (L’Uomo Delinquente) by Cesare Lombroso. Duke University Press.

Hare, R. D. (1999). Without Conscience: The Disturbing World of the Psychopaths Among Us. Guilford Press.

Hollin, C. R. (2001). Handbook of Offender Assessment and Treatment. Wiley.

Knight, Z. G. (2007). “Some Thoughts on the Psychological Roots of Crime.” South African Journal of Psychology, 37(2), 313–330.

Kohlberg, L. (1969). Stage and Sequence: The Cognitive-Developmental Approach to Socialization. In D. Goslin (Ed.), Handbook of Socialization Theory and Research. Rand McNally.

Kohlberg, L. (1981). Essays on Moral Development: Vol. 1. The Philosophy of Moral Development. Harper & Row.

Mednick, S. A., Gabrielli, W. F., & Hutchings, B. (1984). Genetic influences in criminal convictions: Evidence from an adoption cohort. Science, 224(4651), 891–894.

Merton, R. K. (1938). Social structure and anomie. American Sociological Review, 3(5), 672–682.

Rafter, N. (2004). “The Criminal Brain: Understanding Biological Theories of Crime.” New York University Press.

Raine, A. (2002). The Biological Basis of Crime. In J. Q. Wilson & J. Petersilia (Eds.), Crime: Public Policies for Crime Control. ICS Press.

Rosenberg, M. (1965). Society and the adolescent self-image. Princeton University Press.

Sutherland, E. H. (1947). Principles of Criminology. J.B. Lippincott.