वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार : एक वैचारिक अत्याचार

वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार : एक वैचारिक अत्याचार

एका रविवारी सकाळी आपल्या व्यस्त आयुष्यातून वेळ काढत, आपण एका विद्वान वक्त्याच्या भाषणाला जाण्याचे ठरवतो. विषय रोचक असतो, समाज, शिक्षण, किंवा आपल्याला अंतर्मुख करणारा एखादा सामाजिक प्रश्न. आपण वेळेआधी पोहोचतो, निश्चित ठिकाणी बसतो, आणि कार्यक्रम सुरू होण्याची उत्सुकतेने वाट पाहतो. परंतु, ठरलेली वेळ उलटूनही मंच रिकामाच असतो. कार्यक्रम 30-40 मिनिटे उशिरा सुरू होतो. नंतर जेव्हा वक्ता भाषणाला सुरुवात करतो, तेव्हा सुरुवातीला त्याचे विचार प्रगल्भ वाटतात, परंतु थोड्याच वेळात भाषण भरकटते पुनरुक्ती, विषयांतर, अंतहीन किस्से... आणि मग एक तास, दोन तास… वेळ हरवलेली असते. श्रोत्यांचे लक्ष हलकेच ढळते, चेहऱ्यावर कंटाळवाण्या भावछटा उमटतात. काहीजण आपले घड्याळ तपासतात, काहीजण निमूट कार्यक्रम सोडून निघून जातात.

ही केवळ एक काल्पनिक परिस्थिती नाही. आपल्या आजूबाजूला दररोज होणाऱ्या असंख्य कार्यक्रमांत अशी वेळेची पायमल्ली आणि संवादाच्या शिस्तीचा भंग सहज दिसतो. जेव्हा वक्ता ठरवलेल्या वेळेचे भान ठेवत नाही, तेव्हा तो केवळ वेळेचा अपव्यय करत नाही, तर श्रोत्यांच्या मेंदूवर विचारांचा अनावश्यक भार टाकतो. अशा भाषणात ज्ञान न टिकता थकवा उरतो. संवाद संपत नाही, तर ओझं होतो. आणि हीच स्थिती म्हणजे "वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार"  केवळ असभ्य नसून, ती एक प्रकारची वैचारिक हिंसा बनते.

भाषण की वैचारिक अत्याचार

विविध सार्वजनिक कार्यक्रम, परिसंवाद, कार्यशाळा, व्याख्यानमाला, सन्मान समारंभ किंवा शैक्षणिक परिषदांमध्ये वक्त्यांचे भाषण हे कार्यक्रमाचा एक अत्यावश्यक आणि महत्त्वाचा भाग असतो. एका चांगल्या भाषणाच्या माध्यमातून श्रोत्यांना नवे विचार, दृष्टिकोन, ज्ञान, प्रेरणा आणि अंतर्मुख करणारी दिशा मिळू शकते. पण दुर्दैवाने अनेकदा या व्यासपीठाचा गैरवापर केला जातो. अनेक वक्ते श्रोत्यांच्या वेळेचा, सहनशक्तीचा आणि मानसिक क्षमतेचा विचार न करता ठरवलेल्या वेळेपेक्षा अनेक पट अधिक वेळ बोलत राहतात. केवळ बोलण्यासाठी बोलणे, भाषणात पुनरुक्ती, विषयाच्या कक्षा ओलांडणे आणि श्रोत्यांच्या भावनिक स्थितीकडे दुर्लक्ष करणे या साऱ्यामुळे अशा प्रकारचे भाषण हे वैचारिक अत्याचार ठरते.

श्रोत्यांचा सन्मान: वेळेचे भान

कोणत्याही सार्वजनिक कार्यक्रमाचे यश हे त्या कार्यक्रमातील वक्त्याच्या प्रभावी संवादक्षमतेवर जितके अवलंबून असते, तितकेच ते श्रोत्यांच्या सक्रिय सहभागावर आणि मानसिक एकाग्रतेवर अवलंबून असते. प्रभावी वक्ता हा केवळ आपल्या विचारांचे आकर्षक मांडणी करत नाही, तर तो श्रोत्यांच्या वेळेचा, लक्षाचा आणि सहनशक्तीचा सन्मान राखतो. डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांचे एक प्रसिद्ध वाक्य आहे “Speak to express, not to impress.” म्हणजेच, भाषण हे स्वतःचे मत व दृष्टीकोन मांडण्यासाठी असते, दुसऱ्यांवर छाप पाडण्यासाठी नव्हे. मात्र आजकाल अनेक कार्यक्रमांत पाहायला मिळते की, काही वक्ते या तत्वाला विसरून आपली विद्वत्ता, ज्ञान किंवा अनुभव मांडण्यासाठी लांबच लांब भाषणे देतात, जे श्रोत्यांच्या सहनशक्तीचा अंत पाहणारे ठरतात. यामुळे जेव्हा वक्ता विषयाच्या मर्यादेपलीकडे जातो किंवा भाषण अधिक वेळ चालू ठेवतो, तेव्हा श्रोत्यांची एकाग्रता हळूहळू कमी होऊ लागते.

मूलतः संवाद ही एक परस्पर क्रिया आहे. त्यामुळे वक्त्याने भाषण करताना केवळ आपल्या विचारांची ओळख करून न देता, श्रोत्यांच्या प्रतिक्रिया, भावनात्मक स्थिती आणि वेळेची मर्यादा यांचाही समावेश करणे अत्यावश्यक असते. अन्यथा, केवळ बोलण्याचा अतिरेक हा "विचारांचा प्रसार" न ठरता, "वैचारिक भार" वाटू लागतो. वक्त्याच्या अतिरेकामुळे श्रोत्यांना कार्यक्रम सोडून जाण्याची इच्छा होते, किंवा मग ते मानसिकरीत्या 'डिसकनेक्ट' होतात, जे कोणत्याही शैक्षणिक, सांस्कृतिक वा सामाजिक उपक्रमाच्या यशाच्या दृष्टीने घातक असते.

त्यामुळेच, वेळेचे भान ठेवणे हे केवळ शिस्तीचे लक्षण नाही, तर ते वक्त्याचे नैतिक आणि व्यावसायिक उत्तरदायित्वही आहे. सुसंवादाचा खरा आदर तोच जो आपल्या अभिव्यक्तीसोबत श्रोत्यांच्या ऐकण्याच्या क्षमतेचाही विचार करतो.

मानसिक थकवा आणि अवधान कक्षा

मानवी मेंदूच्या कार्यक्षमतेबाबत वैज्ञानिक संशोधनातून हे स्पष्ट झाले आहे की, मेंदू सतत दीर्घ काळ कोणत्याही एकाच गोष्टीकडे लक्ष केंद्रित करून काम करू शकत नाही. विशेषतः भाषण, व्याख्यान किंवा शैक्षणिक सत्रासारख्या क्रियाकलापांमध्ये ही मर्यादा अधिक ठळकपणे जाणवते. Wilson आणि Korn (2007) यांच्या संशोधनानुसार, एका प्रौढ व्यक्तीचे सरासरी अवधान कक्षा (attention span) साधारणतः 15 ते 20 मिनिटांपर्यंत मर्यादित असते. या कालावधीनंतर व्यक्तीच्या लक्ष देण्याच्या प्रक्रियेत हळूहळू उतरण होऊ लागते, विचार विचलन होते, आणि अंतिमतः श्रोत्याच्या मेंदूवर होणारे विचारांचे आकलन आणि ग्रहणक्षमता कमी होऊ लागते.

या वैज्ञानिक सत्याला अनुसरूनच TED Talks सारख्या जागतिक व्यासपीठांवर बोलण्याची कमाल वेळ 20 मिनिटांमध्ये मर्यादित ठेवली जाते. TED चे संस्थापक Chris Anderson याने एका मुलाखतीत स्पष्टपणे सांगितले आहे की, "Short enough to hold people's attention, but long enough to say something that matters." म्हणजेच, ही वेळ श्रोत्यांचे संपूर्ण लक्ष टिकवून ठेवण्यासाठी पुरेशी असून, विचार मांडण्यासाठीही परिणामकारक आहे. ही 18 मिनिटांची वेळ अशी एक मानसिक खिडकी आहे, जिथे श्रोत्यांचा मेंदू उत्सुक, ताजा आणि ग्रहणशील असतो.

अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी हेही अधोरेखित केले आहे की, श्रोत्यांच्या मेंदूवर प्रभावी विचाराचा ठसा उमटवण्यासाठी भाषणाचे स्वरूप, त्यातील उदाहरणे, संवादशैली आणि कालावधी हे सर्व घटक अत्यंत महत्त्वाचे असतात. उदाहरणार्थ, Cynthia Brame (2016) या Vanderbilt University मधील शिक्षणतज्ज्ञाने असे सुचवले आहे की, विद्यार्थ्यांचे लक्ष आकर्षित ठेवण्यासाठी शैक्षणिक सत्र 10-15 मिनिटांनंतर काही प्रमाणात बदलायला हवे, जसे की प्रश्नोत्तर, चर्चा, किंवा उदाहरणांचा वापर हेच तत्त्वज्ञान व्याख्यानांसाठीही लागू होते.

श्रोत्यांच्या वेळेचा अपमान म्हणजे वैचारिक हिंसा

सामाजिक संवादामध्ये वक्ता आणि श्रोते यांचे नाते परस्पर सन्मानावर आधारित असते. या नात्याचा पाया म्हणजे वेळेचा आणि मनोशक्तीचा परस्पर सन्मान. वक्त्याने दिलेला संदेश जितका महत्त्वाचा असतो, तितकाच श्रोत्यांनी दिलेला वेळ आणि एकाग्रता महत्त्वाची असते. परंतु जेव्हा वक्ता आपल्या भाषणात वेळेची मर्यादा पाळत नाही, विषयभान हरवून तासनतास बोलत राहतो, तेव्हा तो केवळ कार्यक्रमाच्या वेळेचा नव्हे तर श्रोत्यांच्या मानसिक क्षमतेचा आणि स्वातंत्र्याचा देखील अपमान करतो. ही कृती केवळ असभ्य किंवा अयोग्य नाही, तर ती एकप्रकारची वैचारिक हिंसा ठरते.

शारीरिक हिंसेप्रमाणेच, वैचारिक हिंसेचाही परिणाम व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यावर आणि सामाजिक सुसंवादावर होतो. मानवी स्वातंत्र्याचा एक मूलभूत भाग म्हणजे आपला वेळ आणि लक्ष कुठे द्यायचं हे ठरवण्याचा अधिकार. UNESCO च्या "Freedom of Expression" च्या व्यापक व्याख्येनुसार, एखाद्याचे विचार ऐकावेत की नाही, हा निवडीचा अधिकार प्रत्येक व्यक्तीकडे असतो (UNESCO, 2014). जेव्हा वक्ता हा अधिकार श्रोत्यांकडून बळजबरीने काढून घेतो, तेव्हा तो त्यांच्या मानसिक स्वातंत्र्यावर गदा आणतो.

या संदर्भात Yuval Noah Harari याचे विचार उल्लेखनीय ठरतात. आपल्या "21 Lessons for the 21st Century" या पुस्तकात तो म्हणतो, "In a world deluged by irrelevant information, clarity is power." आणि त्याच पुस्तकात तो पुढे नमूद करतो, "Attention is the most valuable resource of the 21st century" (Harari, 2018, Chapter 7). या विधानाचा अर्थ स्पष्ट आहे की, आपले लक्ष हे एक अत्यंत मौल्यवान आणि मर्यादित साधन आहे. जेव्हा वक्ता त्याचा गैरवापर करतो, तेव्हा तो त्या मौल्यवान संसाधनाचा अपव्यय करतो, ज्याचा थेट परिणाम श्रोत्यांच्या मानसिक थकव्यावर आणि कार्यक्रमातील सहभागावर होतो.

मानसशास्त्र देखील याच गोष्टीवर शिक्कामोर्तब करतं. Cognitive Load Theory (Sweller, 1988) नुसार, माणसाच्या मेंदूची प्रक्रिया करण्याची मर्यादा असते. जेव्हा ती मर्यादा ओलांडली जाते, तेव्हा माहिती ग्रहण होणे थांबते आणि मन थकते. त्यामुळे दीर्घकाळ चालणाऱ्या, कंटाळवाण्या आणि विषयांतर करणाऱ्या भाषणांमुळे श्रोत्यांमध्ये वैचारिक गोंधळ, कंटाळा आणि मानसिक त्रास वाढतो. म्हणूनच, वक्त्यांनी विचारप्रद भाषण करताना कालमर्यादेचे भान ठेवणे हे केवळ श्रोत्यांच्या सोयीसाठी नव्हे, तर आपल्या विचारांचे प्रभावी संप्रेषण होण्यासाठी अत्यावश्यक आहे.

या सगळ्याचा एकत्रित अर्थ असा की, वक्त्याने भाषण करताना केवळ आपल्या विचारांची जबाबदारी नाही तर श्रोत्यांच्या वेळेचा, लक्षाचा आणि मानसिक क्षमतेचा सन्मान राखण्याची नैतिक जबाबदारी असते. जर ही जबाबदारी टाळली गेली, तर तो संवाद न राहता एकतर्फी बळजबरी बनतो आणि तीच वैचारिक हिंसा ठरते.

उत्तरदायित्व आणि आयोजकांची भूमिका

सार्वजनिक कार्यक्रम, परिसंवाद, सन्मान समारंभ किंवा शैक्षणिक व्याख्याने यांसारख्या व्यासपीठांवर वक्त्यांसोबतच आयोजकांची भूमिका देखील तितकीच महत्त्वाची असते. वक्त्याच्या भाषणाचे वेळेसह नियोजन करणे, कार्यक्रम सुरळीत पार पडावा यासाठी वातावरण तयार करणे, श्रोत्यांचे हित जपणे आणि कार्यक्रमाच्या उद्देशाशी सुसंगत नियंत्रण ठेवणे हे आयोजकांचे नैतिक व व्यावसायिक उत्तरदायित्व आहे. अनेकदा वक्ते बोलण्यात रंगून जातात, विषयांतर करतात वा वेळेचे भान ठेवत नाहीत, अशा वेळी संयोजकांनी हस्तक्षेप करून वेळेची मर्यादा सौम्य पण ठामपणे अधोरेखित करणे आवश्यक ठरते.

व्यवस्थापनशास्त्रात याला "Time Management in Event Planning" असे संबोधले जाते. Silvers (2012) यांच्या मते, “An event manager’s foremost responsibility is to safeguard the experience of attendees, which includes respecting their time and attention span.” त्यामुळे वक्त्यांनी वेळ ओलांडल्यास आयोजकांनी विनम्रतेने पण निश्चितपणे त्यांना सूचना द्याव्यात. उदाहरणार्थ, TEDx सारख्या व्यासपीठांवर एक स्वतंत्र Timekeeper असतो, जो वक्त्यांना वेळ संपण्याआधी चेतावणी देतो आणि मर्यादा ओलांडल्यास कार्यक्रमात हस्तक्षेप करतो. हाच आदर्श मॉडेल म्हणून पाहिला जाऊ शकतो.

जर वक्त्याच्या वेळेवर नियंत्रण ठेवलं गेलं नाही, तर श्रोत्यांमध्ये अस्वस्थता वाढते. लक्ष विचलित होते, काहीजण मधेच उठून जातात किंवा कार्यक्रमाबद्दल नकारात्मक मत बनवतात. यामुळे आयोजक संस्थेच्या प्रतिमेला हानी पोहोचू शकते आणि पुढील कार्यक्रमांमध्ये सहभाग कमी होण्याची शक्यता वाढते. याशिवाय, कार्यक्रमाचा एकंदर वेळ ढासळतो, त्यामुळे इतर वक्त्यांचा वेळ कमी करावा लागतो किंवा कार्यक्रम उशिरा संपतो, ज्यामुळे सर्व उपस्थितांची गैरसोय होते. म्हणूनच कार्यक्रमात वेळेचा काटेकोर अंमल घडवून आणणं ही केवळ शिस्तीची बाब नसून, ती श्रोत्यांचा आदर, व्यासपीठाची व्यावसायिकता आणि संवादाच्या परिणामकारकतेसाठी अनिवार्य गोष्ट आहे. आयोजकांनी या बाबतीत सजग, स्पष्ट आणि पूर्वनियोजित भूमिका घेतल्यास कार्यक्रम अधिक प्रभावी, सुसंगत आणि यशस्वी होतो.

समारोप:

‘वक्त्यांचा वेळेचा अपव्यवहार’ ही समस्या केवळ कार्यक्रमाच्या वेळापत्रकावर परिणाम करणारी बाब नसून, ती एक गंभीर सामाजिक आणि मानसिक प्रश्न आहे. हे केवळ श्रोत्यांच्या वेळेचा अपमान नसून त्यांच्या मानसिक क्षमतेवर होणारा अनावश्यक भार म्हणजेच एकप्रकारची वैचारिक हिंसा आहे. वक्त्यांचे नैतिक उत्तरदायित्व, श्रोत्यांचा भावनिक आणि बौद्धिक सन्मान, वेळेचे व्यवस्थापन आणि आयोजकांची दक्षता—हे सगळे घटक एकत्र येऊन सार्वजनिक संवादाला वास्तव, परिणामकारक आणि सर्वसमावेशक बनवतात.

एखाद्या वक्त्याचे विचार कितीही मौल्यवान असले, तरी ते श्रोत्यांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचण्यासाठी ‘वेळेचे भान’ हे अत्यंत आवश्यक आहे. वेळेच्या मर्यादेत दिलेले सुसंगत आणि मनोवेधक भाषण हेच श्रोत्यांच्या मनावर ठसा उमटवते, त्यांना विचार करायला भाग पाडते आणि कार्यक्रमाची गुणवत्ता वाढवते. अन्यथा, तो संवाद नसून एकतर्फी ‘बोलबच्चनपणा’ ठरतो, जो श्रोत्यांना दूर लोटतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Anderson, C. (2016). TED Talks: The Official TED Guide to Public Speaking. Houghton Mifflin Harcourt.

Brame, C. J. (2016). Effective Educational Videos. Vanderbilt University Center for Teaching.

Harari, Y. N. (2018). 21 Lessons for the 21st Century. Spiegel & Grau.

Kalam, A.P.J. Abdul. (2004). Ignited Minds: Unleashing the Power Within India. Penguin Books India.

Mayer, R. E. (2009). Multimedia Learning (2nd ed.). Cambridge University Press.

Silvers, J. R. (2012). Professional Event Coordination. John Wiley & Sons.

Sweller, J. (1988). Cognitive load during problem solving: Effects on learning. Cognitive Science, 12(2), 257–285.

UNESCO. (2014). World Trends in Freedom of Expression and Media Development. UNESCO Report

Wilson, K., & Korn, J. H. (2007). Attention during lectures: Beyond ten minutes. Teaching of Psychology, 34(2), 85-89.