सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते

 

सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते | The truth is always contradictory

जर एखादं तथाकथित 'सत्य' संपूर्ण सुसंगत, स्पष्ट आणि विसंवादरहित असेल, तर त्याला आपण सहज स्वीकारतो, कारण ते आपल्याला बौद्धिकदृष्ट्या सोयीचं वाटतं. मात्र, वास्तव आणि मानवी अनुभव हे इतके गुंतागुंतीचे आणि अनेक स्तरांवर चालणारे असतात, की त्यांचे कोणतेही 'संपूर्ण सुसंगत' चित्र हे खऱ्या वास्तवाचे प्रतिबिंब देत नाही. तत्त्वज्ञानात Plato किंवा Descartes यांसारख्या विचारवंतांनी 'सत्य' शोधण्याचा प्रयत्न तार्किक नियमांनुसार केला; परंतु जगाच्या वस्तुस्थितीचा अनुभव घेताना लक्षात येते की, संपूर्ण सुसंगती ही अनेकदा एक कृत्रिम बांधणी वाटते (Caputo, 1987).

ही कृत्रिमता यामुळे निर्माण होते की, अशा सुसंगत 'सत्य'मधून जीवनातील विसंगती, अस्पष्टता, अपूर्णता, भावनिक संघर्ष आणि परस्परविरोधी प्रेरणा यांचा अभाव असतो. उदा. psychodynamic theory प्रमाणे, मनुष्याच्या वर्तनामागे अनेकदा असंख्य विरोधी प्रेरणा कार्यरत असतात जसे की प्रेम आणि द्वेष, आकर्षण आणि तिरस्कार आणि त्यामुळेच पूर्णतः सुसंगत वर्तन क्वचितच दिसते (Freud, 1915). तत्त्वज्ञ Karl Popper यांच्या मते, कोणतेही सिद्धांत हे सतत तपासले जावे लागतात, कारण वास्तव हे सतत बदलणारे असते. त्यामुळे जेव्हा एखादा 'सत्य' सिद्धांत बदलांचा प्रतिकार करतो, तेव्हा तो अनुभवास भिडत नाही आणि म्हणूनच त्याला "पूर्ण सत्य" म्हणता येत नाही (Popper, 1959).

"सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते, जर सत्य विरोधाभासी नसेल तर ते मुळीच सत्य नाही" या विधानात एक गूढ, परंतु खोल तत्त्वज्ञान आहे. सत्याविषयी पारंपरिक समज अशी असते की ते स्थिर, स्पष्ट, सुसंगत आणि विरोधरहित असते. पण जीवन, जग, आणि मनुष्यस्वभाव हे इतके गुंतागुंतीचे आणि विविध स्तरांनी भरलेले आहेत की त्याचे संपूर्ण आणि प्रामाणिक वर्णन करायचे झाल्यास त्यात अपरिहार्यपणे विरोधाभास आढळतो. त्यामुळे, सत्य हे केवळ तर्कावर आधारलेले असावे, ही अपेक्षा कधीकधी अपुरी आणि दिशाभूल करणारी ठरते. वास्तवाची गुंतागुंत आपल्याला हे शिकवते की काही गोष्टी एकाच वेळी दोन्ही स्वरूपात खरी असू शकतात जसे की, माणूस एकाच वेळी प्रेमळ आणि क्रूर, स्वार्थी आणि त्यागी, आनंदी आणि दुःखी असतो (Loy, 1997). अशा परस्परविरोधी गुणांचे अस्तित्व म्हणजेच वास्तवाचे प्रतिबिंब असते, आणि त्यामुळे सत्यही विरोधाभासी स्वरूपातच समजले पाहिजे.

सत्याची पारंपरिक समज आणि त्याची मर्यादा

परंपरागत पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानात, विशेषतः अरिस्टॉटलच्या तत्त्वज्ञानात, सत्याची व्याख्या "Correspondence Theory of Truth" या तत्त्वावर आधारित आहे. यानुसार, एखादे विधान तेव्हाच सत्य ठरते जेव्हा ते वास्तवाशी सुसंगत असते म्हणजेच “पाणी पांढरे आहे” हे विधान वास्तवात पाणी पांढरे असल्यासच सत्य ठरते. मात्र, ही व्याख्या प्रत्यक्ष जीवनातील गुंतागुंत समजण्यासाठी अपुरी ठरते. उदाहरणार्थ, मानसिक आरोग्याच्या बाबतीत अनेक व्यक्ती एकाच वेळी परस्परविरोधी भावना अनुभवतात जसे की आपल्या प्रिय व्यक्तीबद्दल प्रेम आणि राग दोन्ही. या अनुभवांना 'cognitive dissonance' म्हणतात (Festinger, 1957). पण या विरोधाभासी भावना असत्य नाहीत; त्या वास्तविक आणि मानवी मनाच्या प्रकृतीचा भाग आहेत.

अशा दृष्टिकोनांतून पाहिले तर, पारंपरिक सत्याच्या व्याख्या ज्या वस्तुनिष्ठतेवर, तर्कशुद्धतेवर आणि सुसंगतीवर आधारलेल्या आहेत त्या निश्चितच उपयोगी असल्या तरी पुरेशा नाहीत. वास्तव अधिक गुंतागुंतीचे, बहुआयामी आणि विसंगत अनुभवांनी भरलेले असते. त्यामुळे, जेव्हा एखादे विधान स्पष्ट, सरळसोट आणि विरोधरहित वाटते, तेव्हा ते संपूर्ण सत्य नसेल, तर कदाचित एक अर्धसत्य, एखाद्या कोनातून पाहिलेला दृष्टिकोन असू शकतो.

विरोधाभास: सत्याचा मूलभूत गुण

वास्तविकता आणि मानवी जीवन या दोन्हींचे स्वरूप मूलतः विरोधाभासांनी भरलेले आहे. म्हणूनच, सत्यही अनेक वेळा विरोधाभासी वाटते. हेगेलसारख्या तत्त्वज्ञाने, बौद्ध विचारसरणीने आणि आधुनिक मानसशास्त्रानेही हे मान्य केले आहे की विरोधाभास टाळून आपण सत्याचे पूर्ण स्वरूप समजू शकत नाही. माणूस आणि त्याचे जग निरंतर प्रवाहात असते, जिथे स्थैर्य आणि अस्थैर्य, प्रेम आणि द्वेष, आत्मकेंद्रितता आणि त्याग, या सर्व एकत्र अस्तित्वात असतात.

अ. मानवी स्वभावातील विरोधाभास

मानवी मन हे एकाच वेळी परस्परविरोधी भावना, प्रेरणा आणि आचरणांनी व्यापलेले असते. उदाहरणार्थ, माणूस स्वार्थीही असतो आणि त्यागशीलही; तो कुणावर प्रेम करतो आणि त्याच वेळी दुसऱ्याविषयी द्वेषही ठेवतो. मानसशास्त्रात या विरोधाभासांचे स्पष्टीकरण "conflicting motives" किंवा "intra-psychic conflict" या संकल्पनेतून दिले गेले आहे (Freud, 1923). सिग्मंड फ्रॉईडने 'Id', 'Ego', आणि 'Superego' या घटकांच्या संघर्षातून मानवी मनाची व्याख्या केली. Id आनंदाचे त्वरित समाधान शोधते, तर Superego नैतिकता आणि सामाजिक नियम यांचा आग्रह धरते, आणि Ego यांच्यात संतुलन ठेवण्याचा प्रयत्न करते. या अंतर्गत संघर्षामुळेच माणसाचे आचरण विरोधाभासी वाटते पण तरीही, हेच त्याचे खरे स्वरूप असते.

तसेच, समकालीन मानसशास्त्रात "cognitive dissonance" ही संकल्पना देखील अशाच विरोधाभासांकडे लक्ष वेधते. Leon Festinger (1957) च्या मते, जेव्हा एखाद्या व्यक्तीच्या विचारांमध्ये, मूल्यांमध्ये आणि वर्तनात विसंगती निर्माण होते, तेव्हा ती व्यक्ती आंतरिक अस्वस्थता अनुभवते. ही विसंगती म्हणजेच विरोधाभास आहे, आणि याच्या अस्तित्वामुळे माणूस सतत स्वतःला समजून घेण्याचा प्रयत्न करत राहतो यातूनच वैयक्तिक सत्य जन्म घेते.

ब. बौद्ध धम्मातील द्वैतवाद-विरोध

बौद्ध तत्त्वज्ञान हे अनेक पातळ्यांवर विरोधाभासाच्या स्वीकारावर आधारित आहे. तथागत गौतम बुद्धांनी 'मध्यम मार्ग' (Majjhima Patipada) सांगितला, जो अतित (extreme indulgence) आणि अभाव (extreme asceticism) या दोघांनाही नाकारतो. हा मार्ग हे सांगतो की सत्य कोणत्याही टोकाच्या विचारसरणीत सापडत नाही, तर ते मध्यबिंदूवर सापडते — जिथे द्वैत नाही, तर समतोल असतो.

याशिवाय, बुद्धांनी मांडलेली द्वादश निदान (Twelve Nidanas / Dependent Origination) संकल्पना स्पष्टपणे दर्शवते की सगळ्या गोष्टी एकमेकांशी परस्परसंबंधित आणि सापेक्ष असतात. 'अविद्या' पासून सुरू होणारी ही साखळी 'जन्म' आणि 'मरण' पर्यंत जाते, पण यात कुठेही "आद्य सुरुवात" किंवा "शाश्वत शेवट" नाही. या संकल्पनेतून असा विरोधाभास समोर येतो की काहीतरी निर्माणही होतंय आणि त्याच वेळी नाशही होत आहे. ही कल्पना पारंपरिक तर्काला विरोध करणारी असली, तरी तीच वास्तवाच्या गूढ स्वरूपाचे दर्शन घडवते.

क. जैन तत्त्वज्ञानातील 'स्याद्वाद':

जैन तत्त्वज्ञानातील स्याद्वाद हा एक अत्यंत सूक्ष्म आणि सुसंवादी विचारप्रणालीचा भाग आहे, जो सत्याच्या अनेक अंगांची स्वीकारोक्ति करतो. ‘स्यात्’ म्हणजे "कदाचित" किंवा "असाही दृष्टिकोन असू शकतो". या विचारानुसार कोणतेही विधान हे पूर्णपणे सत्य किंवा असत्य ठरू शकत नाही, तर ते सात वेगवेगळ्या दृष्टिकोनांतून (sapta-bhangi) समजले जाऊ शकते. हे सात भंग म्हणजे:

1. स्यात् अस्ति – ते आहे,
2. स्यात् नास्ति – ते नाही,
3. स्यात् अस्ति च नास्ति च – ते आहे आणि नाही,
4. स्यात् अवक्तव्यः – सांगता येणार नाही,
5. स्यात् अस्ति च अवक्तव्यः – आहे आणि सांगता येणार नाही,
6. स्यात् नास्ति च अवक्तव्यः – नाही आणि सांगता येणार नाही,
7. स्यात् अस्ति च नास्ति च अवक्तव्यः – आहे, नाही आणि सांगता येणार नाही.

या दृष्टिकोनातून कोणतीही गोष्ट अनेक बाजूंनी समजून घेतली जाते. त्यामुळे स्याद्वाद हे अनेकसंभाव्य सत्य (multi-faceted truth) मानतो. तो विरोधाभास टाळत नाही, तर त्यांना सामावून घेतो. एकाच गोष्टीकडे बघण्याचे अनेक दृष्टिकोन असू शकतात, आणि प्रत्येक दृष्टिकोन एक अंशतः सत्य धारण करतो, हीच स्याद्वादाची मूळ भावना आहे. त्यामुळे कोणतेही विधान अंतिम नसते, तर संदर्भानुसार ते बदलू शकते. स्याद्वाद एक प्रकारचा सापेक्षवाद (relativism) आहे जो विरोधाभासांना समजून घेण्याचा एक शांत, तत्त्वशील मार्ग दर्शवतो.

ड. हेगेलचे डायलेक्टिक्स: विरोधाभासातूनच सत्य

जर्मन तत्त्वज्ञ जॉर्ज व्हिल्हेम फ्रेडरिक हेगेल यांनी मांडलेली Dialectics ही संकल्पना स्पष्ट सांगते की सत्य हे 'थीसिस', 'अँटीथीसिस' आणि 'सिंथेसिस' या तीन टप्प्यांतून विकसित होते (Hegel, 1807). हेगेलच्या मते, कोणतीही कल्पना (थीसिस) ही तिच्या विरोधातील कल्पनेला (अँटीथीसिस) जन्म देते. आणि या दोघांतील संघर्षातून एक नवं, उन्नत रूप (सिंथेसिस) जन्माला येतं. हेगेलसाठी विरोधाभास हा नकारात्मक नाही, तर आवश्यक होता, कारण याच संघर्षातून विचार आणि सत्य उन्नत होत जातं.

हेगेलचं तत्त्वज्ञान फक्त तात्त्विक पातळीवरच मर्यादित नाही, तर इतिहास, समाजशास्त्र आणि राजकारण या सर्व क्षेत्रांमध्ये त्याचा प्रभाव आहे. उदाहरणार्थ, कार्ल मार्क्सने (1859) हेगेलच्या डायलेक्टिक पद्धतीला स्वीकारून त्यातून ऐतिहासिक भौतिकवाद (Historical Materialism) विकसित केला. त्याच्या मतेही, वर्गसंघर्ष (class struggle) म्हणजे सामाजिक विरोधाभास, आणि त्यातूनच नव्या सामाजिक युगाचा उदय होतो.

इ. नित्शेचे तत्त्वज्ञान: सत्य म्हणजे भ्रमांची फौज

फ्रेडरिक नित्शे हा 19व्या शतकातील जर्मन तत्त्वज्ञ, ज्याने पारंपरिक नैतिकता, धर्म आणि तत्त्वज्ञानाला प्रखर आव्हान दिलं. नित्शेचं एक प्रसिद्ध विधान आहे – "What then is truth? A mobile army of metaphors, metonyms, anthropomorphisms... truths are illusions which we have forgotten are illusions" (Nietzsche, 1873). याचा अर्थ असा की, सत्य हे एका प्रकारचा सामाजिक-सांस्कृतिक संमत भ्रम असतो, जो कालांतराने ‘खरा’ मानला जातो.

नित्शेनुसार, सत्य हे स्थिर नसते. ते इतिहास, संस्कृती, सत्तासंबंध, आणि माणसाच्या मनोवृत्तीच्या अनुषंगाने सतत बदलत राहते. त्यामुळे कोणतेही अंतिम, सार्वकालिक, सार्वत्रिक सत्य असूच शकत नाही. उलटपक्षी, विविध मूल्यप्रणाली एकमेकांशी संघर्ष करत असतात आणि त्या संघर्षातून नवं अर्थनिर्माण घडतं. त्यामुळे सत्य म्हणजेच संघर्ष आणि विरोधाभास. नित्शेच्या दृष्टिकोनातून पाहिलं तर, विरोधाभास ही नकारात्मक गोष्ट नसून, तीच जीवनाचा आणि मूल्यनिर्मितीचा मूळ स्रोत आहे (Magnus, 1978).

तसेच नित्शेने ‘अपोलोनियन’ (सुसंगत, सुव्यवस्थित) आणि ‘डायोनिसियन’ (अराजक, उन्मत्त) या जीवनातील दोन शक्तींमधील संघर्ष मांडला. हे दोन परस्परविरोधी पण अपरिहार्य घटक आहेत, आणि त्यांच्या संघर्षातूनच जीवनाचा अर्थ प्रकट होतो. म्हणूनच, नित्शेच्या दृष्टीने "सत्य" हे निरंतर गतिमान, विरोधाभासी आणि वैयक्तिक अनुभवांवर आधारित असते.

सत्य आणि विरोधाभास यांचा स्वीकार: मानसिक परिपक्वतेची खूण

विरोधाभासाचा स्वीकार ही व्यक्तीच्या मानसिक, बौद्धिक आणि भावनिक परिपक्वतेची निशाणी मानली जाते. Jean Piaget या मानसशास्त्रज्ञाच्या cognitive development सिद्धांतानुसार, उच्च टप्प्यावर पोहोचलेली व्यक्ती 'formal operational' विचारपद्धती वापरते, म्हणजेच ती एका समस्येच्या अनेक पैलूंकडे पाहू शकते आणि विरोधाभास टिकवून ठेऊनही विचार करू शकते (Piaget, 1972).

वास्तविक जीवनात अनेक अनुभव परस्परविरोधी असतात. उदा. एकाच माणसाविषयी प्रेम आणि नाराजी दोन्ही एकत्र वाटणं हे नैसर्गिक आहे. विरोधाभास स्वीकारणं म्हणजे त्या अनुभवांना फक्त बरोबर-चूक याच चौकटीत न बसवता, त्यांच्या सर्वांगाने समजून घेणं. यामुळे सहिष्णुता, सहानुभूती आणि आत्मपरिक्षणाची क्षमता वाढते (Rogers, 1961).

मानसिक परिपक्वतेचा अर्थ म्हणजे एखाद्या गोष्टीविषयी "सत्य हे बहुविध असू शकतं" ही जाणीव. William James च्या pragmatism या तत्त्वज्ञानात सांगितलं आहे की, सत्य ही "जीवनाशी उपयोगी पडणारी आणि अनुभवात सुसंगत बसणारी गोष्ट" असते, आणि ते एकाच स्वरूपात निश्चित नसतं. त्यामुळे, संतुलित जीवनासाठी आपणास आपल्या विचारातील संतुलन साधने आवश्यक ठरते.

1. सत्य हे पॅराडॉक्सिकल थिंकिंग आहे:

Paradoxical Thinking म्हणजे अशा गोष्टींचा स्वीकार जे एकमेकांशी विरोधात वाटतात, पण जे एकत्र घेतल्यास एक समृद्ध, सखोल आणि जास्त वास्तवाशी सुसंगत चित्र साकारतात. उदाहरणार्थ, Zen Buddhism मध्ये "What is the sound of one hand clapping?" सारखे कोआन्स (koans) वापरून अशा विरोधाभासी विचारांची सवय लावली जाते कारण त्या विचारांमधूनच अंतर्ज्ञान (insight) उदयास येते.

2. विरोध स्वीकारल्याने विकास शक्य होतो

विरोधाभास न स्वीकारणारी मनोवृत्ती 'cognitive rigidity' दाखवते, जिथे व्यक्ती बदलांना, नव्या दृष्टिकोनांना आणि गुंतागुंतीच्या परिस्थितीला समजून घेण्यास असमर्थ ठरते. उलटपक्षी, विरोधाभास स्वीकारणे म्हणजे cognitive complexity ज्या व्यक्ती समस्येकडे अनेक बाजूंनी पाहतात, त्या अधिक चांगले निर्णय घेतात आणि मानसिक आरोग्यही टिकवतात. मानसशास्त्रज्ञ Carl Jung यांनी सांगितलं की, व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी 'integration of opposites' आवश्यक आहे — म्हणजे आपल्या 'छाया' (shadow), अंधाऱ्या बाजूंचाही स्वीकार करूनच संपूर्णता साधता येते (Jung, 1959).

3. गोंधळ स्वीकारल्यावरच सुसंगती आढळते

मानवाने अस्तित्वातील गोंधळ (chaos) नाकारून फक्त कृत्रिम सुसंगती शोधण्याचा प्रयत्न केल्यास तो सतत फसतो. Jordan Peterson सारखे आधुनिक तत्त्वज्ञ सांगतात की, "Meaning emerges at the border between order and chaos" म्हणजे सुसंगती आणि गोंधळ यांच्या सीमारेषेवरच अर्थ सापडतो (Peterson, 2018). तत्त्वज्ञानात Heraclitus म्हणतो की, “The way up and the way down are one and the same,” हे दाखवते की गोंधळ आणि सुसंगती, संघर्ष आणि समाधान यामध्ये एक अंतर्गत संबंध असतो. त्यामुळे, मानवी अनुभव गोंधळातूनच स्पष्टतेकडे जातो म्हणून संपूर्ण अंधार पाहिल्यावरच प्रकाशाची किंमत समजते. त्यामुळे गोंधळ स्वीकारल्याशिवाय खरी सुसंगती आणि समज येत नाही.

समारोप:

सत्य हे विरोधाभासपूर्ण असते, कारण वास्तविकता स्वतःच तशी आहे. सर्व विरोधाभास सत्य नसतात, पण सर्व सत्यात विरोधाभास असतो कारण सत्य हे सर्व बाजूंना एकत्रित करणाऱ्या दृश्यातून उमगते. कोणतीही गोष्ट समजून घ्यायची असल्यास, तिच्या परस्परविरोधी बाजू पाहिल्याशिवाय ती पूर्णपणे समजत नाही. म्हणूनच, विरोधाभास टाळणे म्हणजे सत्याला नाकारणे होय. सत्य हे एखाद्या आरश्यासारखे आहे; त्यात अनेक परावर्तनं, विरोधाभास, आणि अस्पष्टता असते; आणि तरीही, त्याचं प्रतिबिंब खरं असतं.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Caputo, J. D. (1987). Radical Hermeneutics: Repetition, Deconstruction, and the Hermeneutic Project. Indiana University Press.

Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.

Freud, S. (1915). The Unconscious. Standard Edition.

Freud, S. (1923). The Ego and the Id. Standard Edition.

Hegel, G. W. F. (1807). Phenomenology of Spirit. (Translated by A.V. Miller, 1977). Oxford University Press.

Jung, C. G. (1959). Aion: Researches into the Phenomenology of the Self.

Loy, D. (1997). Nonduality: A Study in Comparative Philosophy. Humanity Books.

Magnus, Bernd. (1978). Nietzsche's Existential Imperative. Indiana University Press.

Marx, K. (1859). A Contribution to the Critique of Political Economy.

Nietzsche, F. (1873). On Truth and Lies in a Nonmoral Sense.

Peterson, J. B. (2018). 12 Rules for Life: An Antidote to Chaos.

Piaget, J. (1972). The psychology of the child (B. Gabain, Trans.). Basic Books.

Popper, K. R. (1959). The logic of scientific discovery. Basic Books.

Rogers, C. R. (1961). On becoming a person: A therapist's view of psychotherapy. Houghton Mifflin.

जोशी, गजानन (1994). भारतीय तत्त्वज्ञानाचा बृहद इतिहास (1 ते 12  खंड), मराठी तत्त्वज्ञान महाकोश मंडळ

कंगले, र. पं. (1985). श्रीमन्माधवाचार्यप्रणीत सर्वदर्शनसंग्रह (सटीप मराठी भाषांतर) महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृति मंडळ

दीक्षित, श्रीनिवास (2009). भारतीय तत्त्वज्ञान - नववी आवृत्ती, फडके प्रकाशन