मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग एक

 मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग एक

भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या देशात मानसिक आरोग्याचे महत्त्व दिवसेंदिवस वाढत आहे. कोविड-19 नंतर मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता अधिक वाढली असून, या क्षेत्रात करिअर करण्याची संधीही तितकीच वाढली आहे. मात्र, मानसिक आरोग्य क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी शैक्षणिक पात्रतेबरोबरच विशिष्ट कौशल्यांचा संच अत्यावश्यक असतो. हा लेखात मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणाऱ्या आवश्यक कौशल्यांचा मागोवा घेणार आहे.

सकारात्मक संवाद कौशल्ये (Effective Communication Skills)

मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसाठी सकारात्मक संवाद कौशल्ये ही त्यांच्या कामकाजातील सर्वात मूलभूत आणि अपरिहार्य कौशल्यांपैकी एक मानली जातात. मानसिक समस्यांनी ग्रस्त रुग्ण अनेकदा अस्वस्थ, भयभीत किंवा गोंधळलेल्या मनःस्थितीत असतो. अशा परिस्थितीत रुग्णाशी विश्वासपूर्ण, सहानुभूतीपूर्वक आणि स्पष्ट संवाद साधणे हीच उपचारप्रक्रियेतील पहिली पायरी असते (Egan, 2013). संवाद केवळ शब्दांत मर्यादित नसतो, तर तो शरीरबोली, आवाजातील चढ-उतार आणि चेहऱ्यावरील भाव यांचाही समावेश असलेला एक बहुआयामी अनुभव असतो.

1. स्पष्ट आणि समजून घेता येणारा संवाद (Clarity and Simplicity)

मानसिक आरोग्य व्यावसायिक रुग्णाशी संवाद साधताना तांत्रिक मानसशास्त्रीय शब्दांचा वापर टाळून साध्या, सोप्या भाषेत संवाद साधतात. कारण रुग्ण कधी कधी अत्यवस्थ असतो आणि त्याची बोधन क्षमता, निर्णयक्षमता तात्पुरती कुंठित झालेली असते. स्पष्ट आणि समजण्यास सुलभ भाषा वापरल्यास रुग्णाला आपली स्थिती नीट समजते आणि उपचारप्रक्रियेबद्दल विश्वास निर्माण होतो (Silverman, Kurtz, & Draper, 2013).

2. सक्रिय ऐकण्याची कला (Active Listening)

सकारात्मक संवादातील महत्त्वाचा भाग म्हणजे सक्रियपणे ऐकणे. याचा अर्थ केवळ शब्द ऐकणे नव्हे, तर समोरच्याची भावना, त्यामागचा संदर्भ, आणि व्यक्त होणारी भावना यांचीही जाणीव ठेवणे होय. मानसिक आरोग्य व्यावसायिक रुग्णाच्या संवादात असलेली विसंगती, तणाव, द्विधा भावना यांचे बारकाईने निरीक्षण करतात. यासाठी ‘reflection’, ‘paraphrasing’ व ‘summarizing’ सारख्या संवादतंत्रांचा वापर केला जातो (Egan, 2013).

3. संवेदनशील प्रतिसाद (Empathic Response)

संवेदनशीलतेने प्रतिसाद देणे म्हणजे रुग्णाच्या भावना कमी लेखणे किंवा सल्ला देण्याऐवजी त्याच्या भावनांशी जोडून प्रतिसाद देणे. उदाहरणार्थ, “तुमचं दुःख मला जाणवतं...” अशा प्रकारचा प्रतिसाद रुग्णाला ऐकले गेल्याची आणि समजले गेल्याची जाणीव करून देतो. संशोधनात असे आढळले आहे की, रुग्णांच्या दृष्टीने थेरपिस्टची सहानुभूती ही उपचाराच्या यशामध्ये निर्णायक भूमिका बजावते (Norcross & Lambert, 2019).

4. अशाब्दिक संवाद (Non-verbal Communication)

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात अशाब्दिक संवादाचे विशेष महत्त्व आहे. रुग्णाचे चेहरे, डोळे, हातांची हालचाल, बसण्याची पद्धत, तसेच आवाजातील बदल यावरून रुग्णाची आंतरिक मनःस्थिती समजण्यास मदत होते. त्याचप्रमाणे, थेरपिस्टचाही चेहरा, आवाज, शरीरबोली रुग्णासाठी खूप महत्त्वाचा ठरतो. उदा., सतत घड्याळाकडे पाहणे, हात क्रॉस करून बसणे यामुळे रुग्ण अस्वस्थ होऊ शकतो (Burgoon, Guerrero, & Floyd, 2016).

5. दोन्ही बाजूंनी संवाद (Two-way Communication)

चांगला संवाद हा एकतर्फी नसून, तो द्विमार्गी असतो. रुग्ण फक्त ऐकून घेणे नव्हे, तर त्याच्या अभिप्रायाला महत्त्व देणे, त्याचे विचार समजून घेणे, आणि शक्य असल्यास त्या गोष्टी उपचारात समाविष्ट करणे ही प्रक्रिया संवादाची परिणामकारकता वाढवते. संवादाच्या या परस्पर प्रक्रियेमुळे रुग्णाची सहभागिता वाढते आणि त्याचे उपचारातले तल्लीनता (engagement) वाढते (Miller & Rollnick, 2012).

सकारात्मक संवाद कौशल्ये ही मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांच्या कार्यक्षमतेचे मूलभूत अस्त्र आहे. संवादाच्या माध्यमातूनच विश्वास निर्माण होतो, जो कोणत्याही उपचार प्रक्रियेचा पाया असतो. या कौशल्यामध्ये स्पष्ट बोलणे, ऐकणे, संवेदनशीलता, शरीरबोलीचे भान, आणि परस्पर सन्मान यांचा समावेश असतो. अभ्यासाने, अनुभवाने आणि स्वतःच्या भावना समजून घेत या संवादकौशल्यांचा विकास शक्य होतो, आणि त्यामुळेच एक मानसिक आरोग्य व्यावसायिक प्रभावीपणे रुग्णाच्या आयुष्यात सकारात्मक बदल घडवू शकतो.

परानुभूतीची जाणीव (Empathy)

परानुभूती म्हणजे दुसऱ्याच्या भावनिक अवस्थेला समजून घेण्याची आणि त्या व्यक्तीच्या दृष्टीकोनातून जग पाहण्याची मानसिक क्षमता. ही केवळ सहानुभूती (sympathy) नव्हे, कारण सहानुभूतीत आपण एखाद्याच्या दुःखावर हळहळ व्यक्त करतो; पण परानुभूतीत आपण त्या व्यक्तीच्या भावविश्वात शिरून त्याच्या अनुभूती समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो. मानसशास्त्रात, परानुभूती ही एक मूलभूत व्यावसायिक आणि नैतिक गुणवत्ता मानली जाते, विशेषतः जेव्हा गोष्ट मानसिक आरोग्यसेवक, समुपदेशक किंवा थेरपिस्टच्या भूमिकेची येते.

मानसोपचार तज्ञ Carl Rogers (1957) यांनी त्यांच्या “The Necessary and Sufficient Conditions of Therapeutic Personality Change” या महत्त्वपूर्ण लेखात परानुभूतीला (along with unconditional positive regard and congruence) प्रभावी मानसोपचारासाठी आवश्यक आणि पुरेशी अट म्हणून मांडलेली आहे. Rogers म्हणतात की, “When the therapist is experiencing an accurate, empathic understanding of the client’s awareness of his own experience… and when this is clearly communicated, then therapeutic movement or change is more likely to occur.” याचा अर्थ असा की जेव्हा समुपदेशक रुग्णाच्या अनुभवांचा नेमका अर्थ लावून तो समजुन घेऊन आणि स्पष्टपणे रुग्णापर्यंत पोहोचवतो, तेव्हा मानसोपचाराच्या प्रक्रियेत खऱ्या अर्थाने बदल घडतो.

Empathy तीन स्तरांवर कार्य करते:

• Cognitive empathy (बौद्धिक परानुभूती): यात दुसऱ्याच्या भावनांचा अर्थ समजून घेण्याची क्षमता असते.
• Emotional empathy (भावनिक परानुभूती): यात त्या भावनांचा अनुभव स्वतःच्या अंतर्मनात होतो.
• Compassionate empathy (करुणायुक्त परानुभूती): यात समजून घेतल्यानंतर कृतीसुद्धा केली जाते म्हणजे दुसऱ्याच्या मदतीसाठी पुढे येणे.

Empathy चे प्रशिक्षण मानसिक आरोग्य क्षेत्रात देणे अत्यावश्यक मानले जाते कारण रुग्ण अनेकदा असुरक्षित, भयभीत आणि लाजिरवाण्या अवस्थेत संवाद साधतात. अशा वेळी तज्ञाने केवळ शब्द नव्हे, तर देहबोली, स्वर, अश्रू, शांतता या सर्व भावनिक संकेत समजून घेतले पाहिजे. असे झाल्यास, रुग्ण एक विश्वासाचे वातावरण अनुभवतो आणि त्याच्या भावना मुक्तपणे व्यक्त करतो (Clark, 2010).

परानुभूतीमुळे रुग्ण आणि समुपदेशक यांच्यात एक "therapeutic alliance" तयार होते, जी मानसोपचाराच्या यशाचा गाभा मानला जातो (Norcross & Lambert, 2011). याशिवाय, परानुभूती ही मानसिक आरोग्य सेवा पुरवणाऱ्या तज्ञांमध्ये burnout कमी करण्यात देखील मदत करते, कारण ही त्यांना रुग्णाच्या दृष्टीकोनातून त्याच्या त्रासाच्या मुळांपर्यंत पोहोचण्यास मदत करते आणि कामात अर्थ निर्माण करते (Figley, 2002).

परानुभूती ही मानसिक आरोग्य क्षेत्रातील एक केवळ ‘इच्छित’ नव्हे, तर अत्यावश्यक व्यावसायिक गुणवत्ता आहे. ती केवळ भावनिक बुद्धिमत्तेचा भाग नसून, चिकित्सात्मक परिवर्तन घडवणारी शक्ती देखील आहे. ही भावना केवळ समजून घेण्यापुरती मर्यादित नसून, रुग्णासोबत बांधिलकी निर्माण करून त्याच्या उपचार प्रक्रियेला गती देणारी शक्ती असते.

सक्रियपणे ऐकण्याची क्षमता (Active Listening)

सक्रियपणे ऐकण्याची क्षमता ही मानसिक आरोग्य क्षेत्रात कार्य करणाऱ्या तज्ज्ञांसाठी अत्यावश्यक आणि मूलभूत कौशल्य मानली जाते. हे केवळ रुग्ण काय म्हणतो ते "ऐकणे" इतक्यावर मर्यादित नसून, त्याने व्यक्त केलेल्या शब्दांपलीकडील भावना, विचारसरणी, आणि सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भ ओळखण्याची सखोल प्रक्रिया असते. सक्रियपणे ऐकणे म्हणजे पूर्ण लक्षपूर्वक, समर्पकतेने आणि नजरेतून, शरीरबोलीतून व प्रतिक्रिया देण्यातून संवादात सहभागी होणे (Rogers & Farson, 1957).

1. भावनांचे प्रतिबिंब समजून घेणे

रुग्ण कधीही थेट आपल्या भावना सांगतोच असे नाही. अनेकदा रुग्ण आपल्या वेदना, चिंता किंवा दुःख अप्रत्यक्षपणे व्यक्त करतो—जसे की, "सगळं काही बिघडलंय" किंवा "कोणी समजून घेत नाही." अशा वेळी सक्रियपणे ऐकणारा तज्ज्ञ त्यामागील असुरक्षितता, निराशा किंवा भीती ओळखतो. उदाहरणार्थ, "तुमचं असं वाटणं स्वाभाविक आहे कारण तुम्ही खूप काळ झगडत आहात," असे प्रत्युत्तर देणे रुग्णाला समजून घेतल्याची जाणीव देतो. असे प्रतिसाद reflective listening अंतर्गत येतात, जे प्रभावी थेरपीसाठी महत्त्वाचे आहेत (Miller & Rollnick, 2013).

2. संदर्भ आणि जीवनशैली समजून घेणे

सक्रियपणे ऐकणे केवळ भावनिक भागापुरते मर्यादित नसते. रुग्ण कोणत्या पार्श्वभूमीतून येतो, त्याच्या आयुष्यातील सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक घटक काय आहेत, हे समजून घेण्याची ही एक संधी असते. उदाहरणार्थ, ग्रामीण भागातील महिला जर तक्रार करते की तिला थकवा येतो आणि चिडचिड होते, तर तिला केवळ वैद्यकीय दृष्टिकोनातून न पाहता तिच्या रोजच्या जीवनशैलीचा; जसे की घरकाम, पाण्यासाठी चालणे, कुटुंबातील जबाबदाऱ्या या गोष्टींचाही विचार करणे गरजेचे असते. अशा प्रकारे समजून घेतल्याने थेरपी अधिक व्यावहारिक आणि उपयुक्त ठरते (Sue & Sue, 2016).

3. संघर्षांची ओळख

कधी-कधी रुग्ण जे काही सांगतो त्यात अंतर्गत विरोधाभास असतो. उदाहरणार्थ, एखादा रुग्ण म्हणतो, "माझं कुटुंब माझ्यासाठी खूप महत्त्वाचं आहे," आणि त्याच वेळी तो म्हणतो, "माझं कुणालाच काही घेणंदेणं नाही." अशा विरोधाभासाची अगदी सौम्यपणे जाणीव करून देणे हे सक्रियपणे ऐकण्याचे एक महत्त्वाचे अंग आहे. हे करताना तज्ज्ञ रुग्णाचे अनुभव दुरुस्त करत नाही, तर केवळ प्रतिबिंबित करतो. त्यामुळे रुग्णाला स्वतःच्या अंतर्गत संघर्षाची जाणीव होते आणि उपचाराच्या पुढच्या टप्प्याकडे तो तयार होतो (Nichols, 2020).

4. उपचार परिणामकारकतेतील भूमिका

संशोधनातून स्पष्ट झाले आहे की सक्रियपणे ऐकणे रुग्ण-थेरपिस्ट संबंध दृढ करण्यास मदत करते. Carl Rogers (1951) यांनी सांगितले आहे की, उपचारकारक संबंधातील तीन मुख्य अटींपैकी एक म्हणजे "अनकंडिशन्ड पॉझिटिव्ह रिगार्ड," जी प्रत्यक्षात सक्रियपणे ऐकण्याच्या माध्यमातून निर्माण केली जाते. जेव्हा रुग्ण जाणतो की त्याला कोणीतरी परिपूर्ण लक्ष देऊन, कोणताही पूर्वग्रह न ठेवता ऐकत आहे, तेव्हा तो अधिक खुलेपणाने संवाद साधतो. त्यामुळे उपचार प्रक्रिया अधिक सखोल आणि अर्थपूर्ण होते.

5. शारीरिक आणि अप्रत्यक्ष संकेतांचे महत्त्व

सक्रियपणे ऐकणे केवळ शब्दांशी मर्यादित नसून, त्यात न बोललेले संकेत; जसे की रुग्णाचे चेहरेचे हावभाव, आवाजातील बदल, डोळ्यांचा संपर्क, हातवारे यांचाही समावेश होतो. तज्ज्ञांना हे बारकावे टिपून त्यावर आधारित उपयुक्त प्रश्न विचारता येतात. उदाहरणार्थ, रुग्ण बोलताना अचानक थांबला किंवा नजर देणे टाळू लागला, तर थेरपिस्ट विचारू शकतो: "असे वाटते की तुम्हाला काही आठवले आहे, पण बोलायला थोडं कठीण वाटतं आहे का?"

सक्रियपणे ऐकणे हे मानसिक आरोग्य क्षेत्रात केवळ एक कौशल्य नसून, ती एक दृष्टी आहे; व्यक्तीला समजून घेण्याची आणि त्याच्या आयुष्याच्या अस्पर्श पैलूंना स्पर्श करण्याची. या कौशल्यामुळे उपचार प्रक्रियेत सुसंवाद निर्माण होतो, रुग्णाला आत्मविश्वास मिळतो आणि अंतर्मुखता सुरू होते. त्यामुळे, मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रात सक्रियपणे ऐकणे हे एक अमूल्य कौशल्य मानले जाते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Burgoon, J. K., Guerrero, L. K., & Floyd, K. (2016). Nonverbal Communication. Routledge.

Clark, A. J. (2010). Empathy in Counseling and Psychotherapy: Perspectives and Practices. Routledge.

Egan, G. (2013). The Skilled Helper: A Problem-Management and Opportunity-Development Approach to Helping. Cengage Learning.

Figley, C. R. (2002). Compassion fatigue: Psychotherapists’ chronic lack of self-care. Brunner-Routledge.

Miller, W. R., & Rollnick, S. (2012, 2013). Motivational Interviewing: Helping People Change. Guilford Press.

Nichols, M. P. (2020). The Essentials of Family Therapy (7th ed.). Pearson.

Norcross, J. C., & Lambert, M. J. (2011). Evidence-based therapy relationships. In J. C. Norcross (Ed.), Psychotherapy relationships that work (2nd ed.). Oxford University Press.

Norcross, J. C., & Lambert, M. J. (2019). Psychotherapy relationships that work III. Psychotherapy, 56(4), 391–402.

Rogers, C. R. (1951). Client-Centered Therapy: Its Current Practice, Implications and Theory. Houghton Mifflin.

Rogers, C. R. (1957). The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of Consulting Psychology, 21(2), 95–103.

Rogers, C., & Farson, R. E. (1957). Active Listening. Industrial Relations Center, University of Chicago.

Silverman, J., Kurtz, S., & Draper, J. (2013). Skills for Communicating with Patients. Radcliffe Publishing.

Sue, D. W., & Sue, D. (2016). Counselling the Culturally Diverse: Theory and Practice (7th ed.). Wiley.