कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती |Obsessive-Compulsive Disorder | OCD

 

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती (OCD)

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) हा एक गंभीर, पण उपचारक्षम असा मानसिक विकार आहे जो व्यक्तीच्या विचारसरणी, भावना आणि वर्तनावर खोलवर परिणाम करतो. या विकारात व्यक्तीला वारंवार, अनिच्छित आणि त्रासदायक कल्पना, विचार किंवा प्रेरणा येतात, ज्यांना obsessions असे म्हटले जाते. हे विचार सहसा चिंतेची भावना निर्माण करतात. या अस्वस्थतेपासून तात्पुरती सुटका मिळवण्यासाठी व्यक्ती सतत काही विशिष्ट कृती पुन्हा पुन्हा करत राहते, ज्यांना compulsions म्हणतात. हे वर्तन तर्कसंगत नसते, परंतु व्यक्तीला त्याला न जुमानता ते केल्याशिवाय राहताच येत नाही. या सततच्या विचारांच्या आणि वर्तनांच्या चक्रामुळे रुग्णाच्या दैनंदिन जीवनात व्यत्यय निर्माण होतो, कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो आणि सामाजिक संबंधांमध्ये अडथळा येतो (American Psychiatric Association (APA), 2013).

OCD म्हणजे काय?

कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती म्हणजे विचार आणि कृती यांचे एक त्रासदायक आणि सतत चालणारे विचारांचे चक्र. या विकारात दोन प्रमुख घटक असतात: obsessions (गंभीर, त्रासदायक विचार) आणि compulsions (सक्तीने केलेली वर्तनं).

1. Obsessions (गंभीर, त्रासदायक विचार):

Obsessions म्हणजे सतत येणारे, त्रासदायक, अवांछित विचार, प्रतिमा किंवा प्रेरणा ज्या व्यक्तीच्या इच्छेविरुद्ध येतात आणि चिंता किंवा भीती निर्माण करतात. रुग्णाला हे विचार तर्कसंगत वाटत नाहीत, परंतु तरीही ते टाळता येत नाहीत. उदा., एखाद्याला वाटते की त्याचे हात सतत जंतूंच्या संपर्कात आले आहेत आणि त्यामुळे संसर्ग होण्याची भीती वाटते. हे विचार व्यक्तीच्या मनात इतके प्रबळपणे येतात की त्यांना नकार देणे कठीण होते. अशा प्रकारच्या विचारांना नकार दिला तरी ते पुन्हा-पुन्हा मनात येतात आणि मानसिक त्रास वाढवतात (Abramowitz et al., 2009). सर्वसामान्य obsessions मध्ये खालील प्रकार येतात:

• संसर्गाची सतत भीती (contamination fears)
• वस्तू अचूक आणि परिपूर्ण ठेवण्याची गरज
• त्रासदायक लैंगिक किंवा धार्मिक विचार
• इतरांना किंवा स्वतःला हानी पोहोचेल अशी अनियंत्रित भीती

2. Compulsions (सक्तीने केलेली वर्तनं):

Compulsions म्हणजे अशा obsessionsमुळे निर्माण झालेल्या भीतीपासून किंवा अस्वस्थतेपासून मुक्त होण्यासाठी रुग्णाने केलेले वर्तन. हे वर्तन वारंवार, विशिष्ट पद्धतीने आणि एका ठराविक क्रमाने केले जाते. रुग्ण जाणूनबुजून हे वर्तन करत असतो, पण ते न केल्यास त्याला प्रचंड अस्वस्थता किंवा अपराधभावना जाणवते. हे वर्तन तात्पुरते समाधान देते, पण ती अस्वस्थता पुन्हा लवकरच परत येते, आणि हे चक्र कायम सुरू राहते (Rachman, 2004). उदाहरणार्थ, संसर्गाची भीती असलेल्या व्यक्तीला वाटते की हात धुतल्याने ती सुरक्षित होईल, म्हणून ती व्यक्ती दर काही मिनिटांनी हात धुण्याची सवय लावून घेते. अशा वेळेस ती क्रिया 'compulsion' म्हणून ओळखली जाते. सामान्य compulsions मध्ये येणाऱ्या कृती:

• पुन्हा पुन्हा हात धुणे, आंघोळ करणे (Cleaning compulsions)
• गोष्टी विशिष्ट पद्धतीने मांडणे (Ordering/Arranging)
• विशिष्ट क्रमाने काही शब्द किंवा प्रार्थना म्हणणे (Repeating/Counting)
• दरवाजा, गॅस किंवा विजेचे स्विच पुन्हा पुन्हा तपासणे (Checking compulsions)

या वर्तनांनी काही वेळा व्यक्तीच्या आरोग्यावर, वेळ व्यवस्थापनावर आणि सामाजिक नातेसंबंधांवर गंभीर परिणाम होतो. काही रुग्ण दिवसभरातील अनेक तास या वर्तनांमध्ये खर्च करतात (Stein et al., 2019).

OCD ची लक्षणे (Symptoms of OCD)

OCDची लक्षणे दोन मुख्य भागांमध्ये विभागली जातात ऑब्सेशन्स (obsessions) आणि कंपल्शन्स (compulsions). हे दोन्ही घटक एकत्रितपणे रुग्णाच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करतात (APA, 2013).

अ. सामान्य ऑब्सेशन्स (Common Obsessions)

1. संसर्ग किंवा जंतूसंसर्गाची भीती (Fear of Contamination):

OCD मधील सर्वात सामान्य प्रकार म्हणजे संसर्ग किंवा जंतूसंसर्ग होण्याची तीव्र भीती. अशा व्यक्तींना सतत वाटते की त्यांनी हात लावल्यानंतर किंवा सार्वजनिक ठिकाणी गेल्यानंतर त्यांना विषाणू, जंतू, धूळ, किंवा विषारी पदार्थ लागले आहेत. ही भीती केवळ शारीरिक आरोग्याची नसून, ती मानसिक अस्वस्थतेची भावना निर्माण करते (Stein et al., 2019). त्यामुळे हे लोक हात मिळवणे, सार्वजनिक शौचालय वापरणे, किंवा इतरांशी संपर्क टाळतात.

2. वस्तू अचूक क्रमात ठेवण्याची गरज (Need for Symmetry and Order):

काही OCD रुग्णांना वस्तू अगदी अचूक रेषेत, योग्य कोनात, विशिष्ट क्रमाने किंवा सममितीत ठेवण्याची गरज सतावते. उदाहरणार्थ, पुस्तके टेबलावर ठेवताना ती सर्व एकाच दिशेने वळलेली असावी, खुर्च्या एकसमान अंतरावर असाव्यात, इ. अशा विसंगतीमुळे त्यांना तीव्र अस्वस्थता वाटते आणि ती व्यवस्थित करण्याशिवाय त्यांचे मन शांत होत नाही (Matsunaga et al., 2010).

3. नुकसान किंवा चुकीच काही घडेल याची भीती (Fear of Harm or Catastrophe):

अनेक वेळा अशा व्यक्तींना वाटते की, जर त्यांनी विशिष्ट क्रिया केल्या नाहीत, तर काहीतरी वाईट घडेल. उदा. "जर मी दरवाजा पुन्हा न तपासला तर चोरी होईल", किंवा "मी प्रार्थना केली नाही, तर कुटुंबियांना अपघात होईल". ही भीती पूर्णपणे तर्कहीन असली तरीही ती प्रबळ असते आणि सतत चिंतेत ठेवते (Abramowitz et al., 2009).

4. अनैतिक वा अश्लील विचारांचे आक्रमण (Intrusive Immoral or Sexual Thoughts):

ही लक्षणं सर्वसामान्य लोकांना समजणं कठीण असते, कारण ती सामाजिक व मान्यतेच्या विरोधात असते. काही रुग्णांना लैंगिक स्वरूपाचे, आक्रमक किंवा धार्मिक दृष्टिकोनातून अनैतिक वाटणारे विचार सतत डोक्यात येतात – जसे की एखाद्याला दुखवण्याची कल्पना, देवाची निंदा करणे, नातलगांशी अनुचित वर्तनाचे विचार इ. हे विचार रुग्णांच्या स्वतःच्या मूल्यांच्या विरोधात असतात, त्यामुळे त्यांना तीव्र अपराधभाव निर्माण होतो (Clark, 2005).

ब. सामान्य कंपल्शन्स (Common Compulsions)

1. हात सतत धुणे (Excessive Hand Washing):

संसर्गाची भीती असलेल्या रुग्णांमध्ये हात धुणे ही कंपल्सिव्ह क्रिया सर्वाधिक आढळते. अशा व्यक्ती दर काही मिनिटांनी, विशेषतः काही वस्तू हाताळल्यानंतर किंवा सार्वजनिक ठिकाणी गेल्यानंतर वारंवार आणि तासन्‌तास हात धुतात. या कृतीमुळे त्वचेचे नुकसान होणे, सूज येणे, आणि वेदना होणे सामान्य गोष्टी बनतात (Rapoport, 1989).

2. गोष्टी मोजणे किंवा तपासणे (Checking or Counting Rituals):

रुग्ण सतत दरवाजे, खिडक्या, गॅस, पंखे इ. तपासत राहतात – त्यांना खात्री पटत नाही की त्यांनी सर्व बंद केले आहे. त्यामुळे ते पुन्हा पुन्हा तपासतात. काहीजण विशिष्ट संख्येपर्यंत मोजल्याशिवाय एखादी क्रिया पूर्ण करत नाहीत. उदा. 7 वेळा कपाट उघडणे किंवा 10 वेळा स्विच ऑन-ऑफ करणे. हे 'rituals' त्यांच्यासाठी तात्पुरते मन:शांतीचे साधन असते (Salkovskis, 1999).

3. विशिष्ट पद्धतीने प्रार्थना किंवा मंत्र म्हणणे (Repeating Prayers or Mantras in a Specific Way):

अनेक रुग्ण धार्मिक किंवा नैतिक विचारांमुळे चिंतित असतात. त्यामुळे ते विशिष्ट पद्धतीने प्रार्थना करत राहतात. उदाहरणार्थ, एकाच मंत्राचे 11 वेळा उच्चार करणे, एखाद्या शब्दात चुक झाली की पुन्हा सुरुवात करणे, इ. ही क्रिया अनेक वेळा दिवसातून अनेक तास घेतात आणि मानसिक थकवा आणतात (Nelson et al., 2006).

4. वस्तू योग्य जागी आणि योग्य कोनात ठेवणे (Arranging Objects in a Specific Way):

सामान्यतः निराशाजनक असलेल्या ऑब्सेशनला उत्तर म्हणून रुग्ण वस्तूंना अतिशय विशिष्ट पद्धतीने ठेवतात. एखादी वस्तू किंचित वळलेली दिसली तरी ती सरळ करावी लागते, अन्यथा तीव्र अस्वस्थता होते. वस्तूंच्या असमतेचा त्रास होतो आणि तो निवारण करण्यासाठी वेळ, ऊर्जा आणि भावनिक स्वास्थ्य खर्च होते (Summerfeldt, 2004).

OCD ची कारणे

OCD या मानसिक विकाराची कारणे अनेकविध असून ती जैविक, अनुवांशिक, मानसिक व पर्यावरणीय घटकांशी संबंधित असतात. अद्याप OCD ची नेमकी उत्पत्ती शास्त्रज्ञांना पूर्णतः समजलेली नाही; मात्र, सध्याच्या संशोधनावर आधारित काही महत्त्वाचे घटक स्पष्ट झाले आहेत. हे घटक एकमेकांशी परस्परसंवादी स्वरूपाचे आहेत.

1. जैविक कारणे (Biological Factors):

OCD मध्ये मेंदूतील न्यूरोकेमिकल्सचे असंतुलन, विशेषतः सेरोटोनिन (Serotonin) या न्यूरोट्रान्समीटरची भूमिका फार महत्त्वाची मानली जाते. सेरोटोनिन हा मेंदूतील एक रसायन असून तो मूड, चिंता, झोप आणि वर्तनावर प्रभाव टाकतो. अनेक अभ्यासांनुसार, OCD रुग्णांमध्ये सेरोटोनिनची कार्यक्षमता कमी असते (Rapoport et al., 1984). हेच कारण की SSRIs (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) ही औषधे OCD च्या उपचारात प्रभावी ठरतात, कारण ती मेंदूतील सेरोटोनिनची उपलब्धता वाढवतात.

तसेच, मेंदूतील विशिष्ट भागांचे अती सक्रिय होणे हे देखील OCD च्या कारणांमध्ये येते. उदा., orbitofrontal cortex, anterior cingulate cortex, आणि caudate nucleus हे भाग OCD रुग्णांमध्ये जास्त सक्रिय असल्याचे न्यूरोइमेजिंग अभ्यासांतून दिसून आले आहे (Saxena & Rauch, 2000). या भागांचा संबंध निर्णय क्षमता, त्रुटी ओळखणे, आणि प्रतिक्रियांचे नियमन यांच्याशी असतो. या भागांमध्ये असलेले असंतुलन किंवा सिग्नल ट्रान्समिशनचे अडथळे सतत विचारांची पुनरावृत्ती आणि जबरदस्तीने केलेल्या वर्तनाचे मूळ ठरू शकतात.

2. अनुवांशिक कारणे (Genetic Factors):

अनुवांशिक घटक देखील OCD च्या जोखमीशी संबंधित आहेत. अनेक दुय्यम अभ्यास आणि जुळे (twin) अभ्यासांनुसार, OCD असलेल्या व्यक्तींच्या कुटुंबीयांमध्ये हा विकार आढळण्याची शक्यता सामान्य लोकांपेक्षा अधिक असते (Nestadt et al., 2000). विशेषतः बालपणी OCD ची सुरुवात झालेल्या व्यक्तींमध्ये अनुवंशिकता मोठ्या प्रमाणावर दिसून येते. जुळे असलेल्या अभ्यासांमध्ये एकसारख्या जीन असलेल्या मोनोजायगोटिक जुळ्यांमध्ये OCD ची सुसंगती डिझायगोटिक जुळ्यांपेक्षा अधिक आढळून आली आहे, ज्याचा अर्थ असा की अनुवंशिकता महत्त्वाचा घटक आहे (Pauls et al., 1995). तसेच, काही विशिष्ट जीनमध्ये आढळणारे बदल OCD शी संबंधित असल्याचेही आढळून आले आहे, जसे की serotonin transporter gene (SLC6A4) आणि glutamate transporter gene (SLC1A1).

3. मानसिक आणि पर्यावरणीय कारणे (Psychological and Environmental Factors):

जरी जैविक व अनुवांशिक कारणे महत्त्वाची असली, तरी मानसिक आणि पर्यावरणीय घटक हे देखील OCD च्या उद्भवामध्ये निर्णायक ठरतात.

• बालपणीचे मानसिक आघात (Childhood Trauma): बालपणात अनुभवलेले भावनिक, शारीरिक किंवा लैंगिक अत्याचार, पालकांशी असलेले अस्थिर संबंध, किंवा दीर्घकालीन ताणतणाव यामुळे मेंदूच्या विकासावर परिणाम होतो. काही संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, बालपणी अशा प्रकारचे आघात झालेले व्यक्ती OCD, चिंता विकार किंवा PTSD कडे झुकतात (Cromer et al., 2007).
• कडक, शिक्षा देणारे किंवा नियंत्रक पालनपोषण (Rigid Parenting): अत्यधिक कडक किंवा दोष देणाऱ्या पालकांमुळे मुलांमध्ये परिपूर्णतेची गरज, चुकीची भीती आणि आत्मगौरव कमी होण्याची शक्यता वाढते. यामुळे चिंता आणि दोष टाळण्यासाठी मजबुरीच्या वर्तनांची सवय लागू शकते. CBT च्या दृष्टिकोनातून पाहता, अशा अनुभवांमुळे व्यक्तीमध्ये त्रासदायक विचार (obsessions) आणि त्यांच्या परिणामांपासून सुटका मिळवण्यासाठी ritualistic behaviors (compulsions) निर्माण होतात.
• सामाजिक-आर्थिक तणाव: गरीबी, कौटुंबिक कलह, सामाजिक दबाव यासारख्या जीवनातील सततच्या तणावदायक परिस्थिती देखील OCD साठी धोका वाढवू शकतात. तणावामुळे चिंता वाढते, आणि ती चिंता obsessive विचारांच्या रूपात व्यक्त होऊ शकते.

OCD चे परिणाम (Consequences of OCD):

1. सामाजिक आयुष्यात अडथळा (Social Impairment):

OCD ग्रस्त व्यक्ती सतत आपल्या विचारांमध्ये अडकलेली असते आणि त्यामुळे ती इतरांशी संवाद साधण्यात, सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होण्यात किंवा मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित करण्यात अपयशी ठरते. उदाहरणार्थ, जंतूसंसर्गाची तीव्र भीती असल्यास व्यक्ती गर्दी, सार्वजनिक ठिकाणे किंवा हस्तांदोलन टाळते, ज्यामुळे एकटेपणा व सामाजिक विलगीकरण निर्माण होते. या एकाकीपणामुळे रुग्णाच्या जीवनशैलीवर गंभीर परिणाम होतो.

2. कार्यक्षमता कमी होणे (Reduced Occupational Functioning):

OCD चे लक्षणे, विशेषतः वारंवार तपासणी किंवा स्वच्छतेसाठी लागणारा वेळ, यामुळे कामाच्या ठिकाणी एकाग्रतेचा अभाव निर्माण होतो. रुग्णांना काम पूर्ण करणे कठीण जाते आणि ते वेळेवर निर्णय घेऊ शकत नाहीत. काही वेळा कामाचा दर्जाही खराब होतो, परिणामी त्यांची व्यावसायिक क्षमता घटते. यामुळे नोकरीवर परिणाम होऊ शकतो किंवा बेरोजगारी वाढू शकते.

3. कौटुंबिक तणाव वाढणे (Increased Family Stress):

OCD हे केवळ रुग्णापुरते मर्यादित राहत नाही. घरातील इतर सदस्यही सततच्या वर्तनांचे साक्षीदार असतात. उदाहरणार्थ, एका रुग्णाला घरातले सर्व दरवाजे १० वेळा तपासण्याची सक्ती असेल, तर हे कुटुंबासाठी त्रासदायक ठरते. मुलांमध्ये भीती, जोडीदारामध्ये तणाव, आणि वृद्ध सदस्यांमध्ये चिडचिड वाढते. काही वेळा कुटुंब सदस्य रुग्णाच्या वर्तनास साथ देऊ लागतात, ज्यामुळे त्यांचे वैयक्तिक जीवन बाधित होते.

4. स्व-आदर कमी होणे (Low Self-Esteem):

OCD ग्रस्त व्यक्ती आपले वर्तन अयोग्य किंवा असामान्य आहे याची जाणीव असूनही त्यांना ते वर्तन थांबवता येत नाही. त्यामुळे त्यांना स्वतःबद्दल लाज वाटते, अपराधी भावना निर्माण होते आणि स्व-आदर घटतो. काहीजण स्वतःला "वेडा" समजू लागतात आणि समाजात स्वतःची प्रतिमा खराब होत असल्याचे वाटू लागते (Foa & Kozak, 1995).

5. नैराश्य आणि आत्महत्येचे विचार (Depression and Suicidal Ideation):

OCD दीर्घकाळ असलेल्या व्यक्तींमध्ये नैराश्य (Depression) निर्माण होण्याचा धोका वाढतो. OCD च्या सततच्या मानसिक ताणामुळे काही व्यक्तींना जगण्याची इच्छा नष्ट होते. अभ्यासांमध्ये असे आढळले आहे की OCD रुग्णांमध्ये आत्महत्येच्या विचारांची व कृतींची शक्यता इतर मानसिक विकारांच्या तुलनेत जास्त असते. त्यामुळे OCD चा त्वरित आणि प्रभावी उपचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

OCD चे निदान (Diagnosis of OCD):

OCD चे निदान मानसोपचार तज्ज्ञ, क्लिनिकल सायकॉलॉजिस्ट किंवा मानसशास्त्रज्ञ यांच्या माध्यमातून विशिष्ट प्रक्रियेने केले जाते.

1. DSM-5 निकषांनुसार मूल्यांकन: DSM-5 मध्ये OCD साठी विशिष्ट निदान निकष दिले आहेत. यात ऑब्सेशन्स आणि कंपल्शन्सचे अस्तित्व, त्याचा रुग्णाच्या कार्यक्षमतेवर होणारा परिणाम, आणि त्या लक्षणांचा किमान 1 तासांहून अधिक कालावधीत अनुभव येणे यांचा समावेश आहे (APA, 2013).

2. मानसिक आरोग्य चाचण्या व मुलाखती: तज्ज्ञ रुग्णाशी सखोल मुलाखत घेतात, जिच्यात विचार, भावना, वर्तन, भावना-प्रेरित कृती, आणि पूर्वीचा इतिहास विचारात घेतला जातो. अनेक वेळा यासाठी Y-BOCS (Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale) सारखी चाचणी वापरली जाते.

3. निरीक्षण आणि वर्तन विश्लेषण: रुग्णाचे प्रत्यक्ष वर्तन, विचार करण्याची पद्धत, निर्णय घेण्याची सवय, वेळेचे व्यवस्थापन यांचे निरीक्षण करून निदान पुष्ट केले जाते. काही वेळा कौटुंबिक सदस्यांकडून माहिती घेतली जाते.

OCD चे उपचार (Treatment of OCD):

OCD वर प्रभावी उपचार उपलब्ध असून अनेक रुग्णांचे जीवनमान यातून सुधारू शकते.

1. फार्माकोलॉजिकल उपचार (Pharmacological Treatment):

• SSRIs (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors): हे औषध सेरोटोनिन या न्यूरोट्रान्समीटरचे स्तर मेंदूमध्ये वाढवते, ज्यामुळे ऑब्सेशन्स व कंपल्शन्स कमी होतात. Fluoxetine, Sertraline, Paroxetine, आणि Fluvoxamine ही औषधे सामान्यतः वापरली जातात (Stein et al., 2007).
• Tricyclic Antidepressants (TCAs): विशेषतः Clomipramine हे OCD साठी अत्यंत प्रभावी मानले गेले आहे. याचे परिणाम SSRIs पेक्षा काही रुग्णांमध्ये अधिक सकारात्मक दिसून आले आहेत, परंतु याचे साइड इफेक्ट्स जास्त असू शकतात (Greist et al., 1995).

2. मानसोपचार (Psychotherapy):

• CBT (Cognitive Behavioral Therapy): CBT हा OCD साठी सर्वोत्तम मानसोपचार आहे. यात ERP (Exposure and Response Prevention) या पद्धतीचा समावेश होतो. यात रुग्णाला भीती निर्माण करणाऱ्या परिस्थितीला सामोरे जावे लागते आणि त्यानंतर आपले सहसा केले जाणारे कंपल्सिव्ह वर्तन टाळण्याचा सराव केला जातो (Foa et al., 2005).
• Acceptance and Commitment Therapy (ACT): ACT मध्ये रुग्णाला आपल्या विचारांना स्वीकारण्याचे आणि त्यामध्ये अडकून न पडता मूल्याधारित कृती करण्याचे शिक्षण दिले जाते. हे उपचार पद्धत विशेषतः दीर्घकालीन OCD साठी फायदेशीर ठरते (Twohig et al., 2010).
• Mindfulness-based Cognitive Therapy (MBCT): या पद्धतीमध्ये ध्यानधारणा, वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करणे, आणि विचारांपासून दूर राहण्याचा सराव केला जातो. यामुळे विचारांच्या चक्रात अडकण्याची प्रवृत्ती कमी होते.

3. समूह उपचार व कौटुंबिक समुपदेशन (Group & Family Therapy):

OCD रुग्णासाठी सामाजिक आधार अत्यंत महत्त्वाचा असतो. समूह उपचार रुग्णांना "आपण एकटे नाही" याची जाणीव करून देतात. कौटुंबिक समुपदेशन रुग्णाच्या जवळच्या व्यक्तींना OCD बद्दल माहिती देते आणि ते रुग्णाच्या पुनर्प्राप्ती प्रक्रियेत सहभागी होतात (Van Noppen et al., 1997). त्यामुळे कौटुंबिक तणाव कमी होतो व सहकार्य वाढते.

जनजागृतीची गरज

OCD बद्दल समाजात अजूनही अज्ञान आणि लाज वाटणे असे भाव आहेत. त्यामुळे रुग्ण अनेकदा उपचार घेत नाहीत. त्यामुळे शाळा, महाविद्यालये आणि कार्यालयांमध्ये मानसिक आरोग्यविषयक कार्यशाळा आवश्यक आहेत. तसेच "मानसिक आरोग्य म्हणजे कमजोरी नाही, तर ते समजून घेण्यासारखं आरोग्य आहे" ही जाणीव निर्माण करणे गरजेचे आहे.

समारोप:

 कल्पना-क्रिया अनिवार्यता विकृती हा एक समजून घेण्यासारखा आणि उपचारक्षम मानसिक विकार आहे. यावर वेळेवर निदान, योग्य उपचार व सामाजिक समज या गोष्टी महत्त्वाच्या ठरतात. समाजात मानसिक आरोग्याबाबत संवेदनशीलता वाढवणे, रुग्णांना स्वीकारणे आणि आधार देणे ही आपली सामूहिक जबाबदारी आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Abramowitz, J. S., Taylor, S., & McKay, D. (2009). Obsessive-Compulsive Disorder. The Lancet, 374(9688), 491–499.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5).

Clark, D. A. (2005). Intrusive thoughts in clinical disorders: Theory, research, and treatment. Guilford Press.

Cromer, K. R., Schmidt, N. B., & Murphy, D. L. (2007). Do traumatic events influence the development of obsessive-compulsive disorder? CNS Spectrums, 12(6), 467–479.

Foa, E. B., & Kozak, M. J. (1995). Obsessive-compulsive disorder: Cognitive-behavioral therapy. In Clinical Psychology Review, 15(6), 673–681.

Greist, J. H., Jefferson, J. W., et al. (1995). Clomipramine for OCD: A meta-analysis. Journal of Clinical Psychiatry.

Nelson, E. A., Abramowitz, J. S., Whiteside, S. P. (2006). Religious obsessions and scrupulosity in OCD. Cognitive and Behavioral Practice.

Nestadt, G., et al. (2000). A family study of obsessive-compulsive disorder. Archives of General Psychiatry, 57(4), 358–363.

Pauls, D. L., et al. (1995). A family study of obsessive-compulsive disorder. American Journal of Psychiatry, 152(1), 76–84.

Rachman, S. (2004). Fear and Courage. W.H. Freeman & Company.

Rapoport, J. L. (1989). The boy who could not stop washing: The experience and treatment of obsessive-compulsive disorder. Signet.

Rapoport, J. L., et al. (1984). Obsessive-compulsive disorder in children and adolescents: A clinical study. Archives of General Psychiatry, 41(12), 1219-1224.

Salkovskis, P. M. (1999). Understanding and treating obsessive–compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy.

Saxena, S., & Rauch, S. L. (2000). Functional neuroimaging and the neuroanatomy of obsessive-compulsive disorder. Psychiatric Clinics of North America, 23(3), 563–586.

Stein, D. J., Costa, D. L. C., Lochner, C., Miguel, E. C., Reddy, Y. C. J., Shavitt, R. G., & Simpson, H. B. (2019). Obsessive–compulsive disorder. Nature Reviews Disease Primers, 5(1), 1–21.

Stein, D. J., Fineberg, N. A., et al. (2007). Pharmacotherapy for obsessive-compulsive disorder. BMC Psychiatry.

Summerfeldt, L. J. (2004). Understanding and treating incompleteness in obsessive–compulsive disorder. Journal of Clinical Psychology.

Twohig, M. P., et al. (2010). ACT for OCD: A randomized clinical trial. Behavior Research and Therapy.

Van Noppen, B., et al. (1997). Family response to OCD: Psychoeducation and intervention. Behavior Therapy.