परिपूर्णतेपेक्षा आनंदाचे महत्त्व | Perfection or Happiness

 

परिपूर्णतेपेक्षा आनंदाचे महत्त्व

आपण वारंवार ऐकतो, “परिपूर्ण माणूस अजून जन्माला यायचा आहे”. ही म्हण फक्त तत्त्वज्ञानिक नव्हे तर मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातूनदेखील महत्त्वाची आहे. मानवी जीवनात "परिपूर्णता" ही संकल्पना ही एक प्रकारची आदर्श कल्पना (Idealistic Notion) आहे, जी प्रत्यक्षात साध्य करणे जवळजवळ अशक्य आहे. त्याउलट "आनंद" (Happiness/Well-being) हा अनुभव प्रत्यक्ष, ठोस आणि व्यक्तीच्या जीवनमानाशी निगडित आहे. मानसशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि समाजशास्त्र या सर्व क्षेत्रांतून हे सिद्ध झाले आहे की परिपूर्णतेच्या शोधापेक्षा आनंदाचा शोध हा अधिक मानवी आणि अधिक टिकाऊ आहे (Diener & Seligman, 2004).

परिपूर्णतेचा शोध – एक भ्रम

"परिपूर्ण" या शब्दामध्ये त्रुटींचा संपूर्ण अभाव, संपूर्ण समाधान आणि पूर्णत्वाची हमी या गोष्टी अंतर्भूत आहेत. पण जीवनाची रचना हीच मूलतः अपूर्णतेवर आधारित आहे. प्रत्येक नातेसंबंध, प्रत्येक कार्यक्षेत्र, अगदी आपले स्वतःचे व्यक्तिमत्त्व सुद्धा काही ना काही उणीव घेऊनच पुढे सरकत असते. त्यामुळे "परिपूर्णता" ही एक प्रकारची कल्पित रचना आहे जी मानवी मन सतत गाठण्याचा प्रयत्न करते, पण कधीही गाठू शकत नाही. मानसशास्त्रात या प्रवृत्तीला Perfectionism असे म्हणतात. Flett आणि Hewitt (2002) यांनी दाखवून दिले आहे की अतिरेकी परिपूर्णतावादी प्रवृत्ती व्यक्तीला असंतोष, ताण, नैराश्य आणि स्व-दबावाकडे नेते.

उदाहरणार्थ, जर कोणी “माझे घर परिपूर्ण हवे” अशी अपेक्षा बाळगली, तर भिंतीवरील लहानसा डाग, फर्निचरमधील किरकोळ त्रुटी किंवा शेजाऱ्यांच्या वागणुकीतील छोट्या चुका देखील त्रासदायक वाटू लागतात. त्यामुळे घराचे खरे मूल्य म्हणजे सुरक्षितता, आपलेपणा आणि जिव्हाळा दुर्लक्षित राहते. याचप्रमाणे, कामाच्या ठिकाणी “परिपूर्ण सादरीकरण” किंवा “परिपूर्ण निकाल” या ध्येयांचा अतिरेकी आग्रह व्यक्तीला सततच्या तणावात ढकलतो.

अपूर्णतेचा स्वीकार हा जीवनाशी ताळमेळ साधण्याचा मूलभूत मार्ग आहे. बौद्ध तत्त्वज्ञानातसुद्धा "अपूर्णता" हीच जीवनाची अपरिहार्य सत्यता मानली जाते आणि तिचा स्वीकार केल्याने मनःशांती व समाधान मिळते (Dalai Lama, 1998). त्यामुळे परिपूर्णतेच्या मागे धावणे हा एक भ्रम असून, खरा आनंद अपूर्णतेच्या स्वीकारात आहे.

आनंद – वास्तवाशी जुळवून घेण्याची प्रक्रिया

मानसशास्त्रात आनंद (Happiness) ही केवळ क्षणिक भावना नसून वास्तवाशी जुळवून घेण्याची एक सर्जनशील आणि लवचिक प्रक्रिया आहे. आनंद म्हणजे बाह्य परिस्थिती पूर्णपणे निर्दोष किंवा परिपूर्ण असणे नव्हे, तर आपण त्या परिस्थितीकडे कसे पाहतो आणि त्यासोबत कसा ताळमेळ घालतो हे अधिक महत्त्वाचे ठरते. मानसशास्त्रज्ञ मार्टिन सेलिगमन यांनी मांडलेल्या सकारात्मक मानसशास्त्राच्या चौकटीत आनंदाचा संबंध कृतज्ञता (Gratitude), समाधान (Contentment), आणि अर्थपूर्ण जीवन (Meaningful Life) यांच्याशी जोडला आहे. म्हणजेच, आनंद म्हणजे जीवनाच्या वास्तवाला स्वीकारून त्यातील सकारात्मक पैलूंवर लक्ष केंद्रित करण्याची मानसिक क्षमता.

आपण दैनंदिन बोलचालीत “परिपूर्ण घर” म्हणण्याऐवजी “आनंदी घर” असे म्हणतो, कारण घराची खरी किंमत त्याच्या भौतिक सौंदर्यात नसून त्यातील नात्यांच्या गुणवत्तेत असते. कुटुंबातील माणसांचे प्रेम, परस्पर आदर, आपलेपणा आणि एकमेकांना दिलेले भावनिक सहकार्य हे आनंदाचे खरे स्रोत असतात. उदाहरणार्थ, मानसशास्त्रीय संशोधन दर्शवते की कुटुंबातील सामाजिक आधार आणि सकारात्मक संवाद हे सदस्यांच्या मानसिक आरोग्याशी थेट संबंधित आहेत (Diener & Ryan, 2009). त्यामुळे भिंतीवरील रंग उखडलेला असो वा फर्निचर जुने असो, जर घरात परस्पर समजूतदारपणा, सहानुभूती आणि सामंजस्य असेल तर ते घर आनंदी ठरते.

मानसशास्त्रीय दृष्टीकोनातून आनंद हा वास्तवाशी जुळवून घेण्याचा परिणाम आहे. "Adaptation-Level Theory" नुसार (Brickman & Campbell, 1971), एखादी व्यक्ती काही काळासाठी परिस्थितीने प्रभावित झाली तरी ती हळूहळू त्या परिस्थितीशी जुळवून घेते आणि आपली भावनिक पातळी स्थिर ठेवण्याचा प्रयत्न करते. म्हणूनच एखाद्या घरातील भौतिक अडचणी किंवा सामाजिक अडथळे असूनही, जर नात्यांमध्ये आत्मीयता आणि एकमेकांना समजून घेण्याची वृत्ती असेल, तर सदस्यांचा आनंद टिकून राहतो.

याशिवाय, कृतज्ञता (Gratitude) हा आनंद टिकवून ठेवण्याचा एक महत्त्वाचा घटक मानला जातो. मानसशास्त्रज्ञ Robert Emmons आणि Michael McCullough (2003) यांच्या संशोधनानुसार, जे लोक आपल्या आयुष्यातील लहानसहान गोष्टींबद्दल कृतज्ञ राहतात, त्यांना अधिक मानसिक समाधान आणि दीर्घकालीन आनंद अनुभवता येतो. म्हणजेच, वास्तवातील उणिवा नाकारण्याऐवजी त्या स्वीकारून त्यातील चांगुलपणा अधोरेखित केल्याने जीवन अधिक अर्थपूर्ण आणि आनंदी बनते.

अशा प्रकारे, आनंद हा परिपूर्णतेचा परिणाम नसून, वास्तवाशी केलेल्या समतोल जुळवणीचे फलित आहे. कुटुंब, नाती, सामाजिक आधार आणि कृतज्ञता या सर्व गोष्टी अपूर्णतेतही समाधान देतात. त्यामुळेच "आनंदी घर" ही संकल्पना "परिपूर्ण घर" या कल्पनेपेक्षा अधिक सत्य आणि मानवी अनुभवाशी सुसंगत आहे.

कार्यात आनंदाचा शोध

मानवाच्या दैनंदिन जीवनात कामाला एक विशेष स्थान आहे. परंतु आपण क्वचितच “परिपूर्ण काम” असा शब्दप्रयोग करतो, त्याऐवजी “आनंदी काम” असे म्हणतो. यामागे मानसशास्त्रीय आणि तत्त्वज्ञानिक कारणे दडलेली आहेत. कारण काम ही फक्त उपजीविकेची गरज नसून मानवी अस्तित्वाचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. एखादे काम परिपूर्ण असणे म्हणजे त्यात त्रुटी नसणे, अडचणी नसणे, अपयश न येणे, अशी अपेक्षा. पण वास्तवात कोणतेही काम हे तणाव, अडथळे, चुका आणि मर्यादा याशिवाय असू शकत नाही. म्हणूनच परिपूर्णतेपेक्षा आनंद या अनुभवावर अधिक भर दिला जातो.

1. कामातील अर्थपूर्णतेचा शोध

मानसशास्त्रज्ञ व्हिक्टर फ्रँकल (Frankl, 1946) यांच्या मते, जीवनात अर्थ शोधणे हे मानवी मानसिक आरोग्य आणि आनंदासाठी अत्यावश्यक आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला आपल्या कामातून समाजोपयोगीपणा, आत्मविकास किंवा एखाद्या मोठ्या उद्दिष्टाशी निगडित अर्थ दिसतो, तेव्हा ते काम आनंददायी ठरते. उदाहरणार्थ, डॉक्टर, शिक्षक किंवा समाजसेवक यांचे काम अनेकदा तणावपूर्ण असते, परंतु त्यातून मिळणारे समाधान त्यांना दीर्घकाळ टिकणारा आनंद देते.

2. व्यक्तीची प्रगती आणि ‘Flow’ अनुभव

मिहाय चिक्सेंटमिहाय (Csikszentmihalyi, 1990) यांनी मांडलेल्या Flow Theory नुसार, जेव्हा एखादे काम आव्हानात्मक असते पण व्यक्तीच्या क्षमतांशी सुसंगत असते, तेव्हा व्यक्ती पूर्णपणे त्यात तल्लीन होते आणि आनंद अनुभवते. या अवस्थेला “आनंदाची उच्चतम अनुभूती” असे संबोधले जाते. त्यामुळेच आपण कामात परिपूर्णतेपेक्षा प्रगती, शिकणे आणि कौशल्यांचा विकास याला अधिक महत्त्व देतो.

3. समाधान व अंतर्गत प्रेरणा

Deci & Ryan (1985) यांनी मांडलेल्या Self-Determination Theory नुसार, व्यक्तीला स्वायत्तता, कौशल्यांची जाणीव आणि इतरांशी संबंध या तीन मूलभूत मानसिक गरजा पूर्ण झाल्यास कामातून खरे समाधान मिळते. म्हणजेच, जर कामात स्वातंत्र्य, आपल्या क्षमतेची जाणीव आणि सामाजिक बंध यांचा अनुभव मिळत असेल, तर त्या कामात आनंद मिळतो, जरी ते काम ‘परिपूर्ण’ नसेल तरीही.

4. परिपूर्णतेचे दडपण आणि आनंदाचा अभाव

अनेक वेळा कामात “हे परिपूर्णच व्हायला हवे” असे दडपण आणल्याने ताण, चिंता आणि मानसिक थकवा (burnout) वाढतो (Flett & Hewitt, 2002). उलट, जर कामातील चुका हा शिकण्याचा भाग म्हणून स्वीकारल्या, तर काम अधिक समाधानकारक ठरते. म्हणूनच "आनंदी काम" या संकल्पनेत अपूर्णतेला स्वीकारणे आणि त्यातून आनंद शोधणे ही वृत्ती दिसून येते.

5. कामातील सामाजिक संदर्भ

काम हे केवळ वैयक्तिक कर्तृत्व नसून सामाजिक परस्परसंबंधाचे साधन आहे. सहकाऱ्यांशी असलेले नाते, संस्थात्मक संस्कृती, मान्यता आणि प्रोत्साहन हे घटकही आनंददायी काम घडवतात (Diener & Seligman, 2004). परिपूर्णतेच्या मागे लागल्यास हे घटक दुय्यम ठरतात, परंतु आनंदावर लक्ष केंद्रित केल्यास कार्यस्थळ मानवी संबंधांनी समृद्ध होते.

यावरून दिसून येते की, “परिपूर्ण काम” ही एक अप्राप्य कल्पना आहे, परंतु “आनंदी काम” ही एक साध्य करण्याजोगी आणि जीवन समृद्ध करणारी संकल्पना आहे. कारण आनंद म्हणजे चुका आणि अडचणी असूनही अर्थपूर्णता, प्रगतीची जाणीव, समाधान आणि सामाजिक संबंध यांचा अनुभव. म्हणूनच आपण परिपूर्णतेपेक्षा आनंदावर भर देतो, आणि हाच दृष्टीकोन मानवी मानसिक आरोग्य आणि जीवनाच्या गुणवत्तेसाठी अधिक उपयुक्त आहे.

परिपूर्णता का अप्राप्य आहे?

मानवी जीवनात “परिपूर्णता” हा एक आकर्षक परंतु प्रत्यक्षात अप्राप्य असा संकल्प आहे. मानसशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि समाजशास्त्र या सर्व क्षेत्रांतून पाहिले तर परिपूर्णता ही एक बदलणारी, सापेक्ष आणि अनेकदा असाध्य ठरलेली संकल्पना आहे.

1. प्रत्येक व्यक्तीची मापदंडे वेगळी असतात

परिपूर्णतेची व्याख्या सार्वत्रिक नसून व्यक्तिनिष्ठ असते. जे एखाद्या व्यक्तीसाठी “परिपूर्ण” वाटते ते दुसऱ्यासाठी “अपूर्ण” असू शकते. उदाहरणार्थ, एका विद्यार्थ्यासाठी 80% गुण हे परिपूर्ण यश असू शकते, तर दुसऱ्यासाठी ते अपुरे वाटू शकते. मानसशास्त्रज्ञ Carl Rogers (1961) यांनी सांगितले आहे की प्रत्येक व्यक्तीची subjective reality वेगळी असते आणि तीच त्याच्या गरजा, ध्येये आणि समाधानाच्या व्याख्या ठरवते. त्यामुळे परिपूर्णतेचा मानदंड व्यक्तीपरत्वे बदलतो आणि सार्वत्रिक परिपूर्णता अशक्य ठरते.

2. जीवन सतत बदलणारे आहे

जीवन हे एक स्थिर चित्र नसून सतत बदलत राहणारी प्रक्रिया आहे. काळ, परिस्थिती, अनुभव आणि सामाजिक रचना यामध्ये होणारे बदल हे मानवी अपेक्षा सतत नव्याने आकार देतात. म्हणूनच “परिपूर्णतेची स्थिती” टिकवून ठेवणे शक्य होत नाही. तत्त्वज्ञ Heraclitus यांनी म्हटले आहे की “You cannot step into the same river twice” (Graham, 2006). याचा अर्थ असा की बदल हे जीवनाचे मूलभूत सत्य आहे. या बदलत्या वास्तवात एखादी गोष्ट आज परिपूर्ण वाटली तरी उद्या तीच अपूर्ण वाटू शकते. त्यामुळे परिपूर्णता ही बदलत्या जीवनप्रवाहात स्थिर राहू शकत नाही.

3. मानवी मनाची असमाधानाची प्रवृत्ती

मानसशास्त्रातील एक महत्त्वाचा सिद्धांत म्हणजे “hedonic treadmill” किंवा “hedonic adaptation”. Brickman & Campbell (1971) यांनी सांगितले आहे की माणूस जेव्हा एखादे ध्येय साध्य करतो, तेव्हा काही काळ आनंदी राहतो, पण लवकरच त्या नव्या परिस्थितीशी जुळवून घेतो आणि पुन्हा अधिक मिळविण्याचा प्रयत्न करू लागतो. उदाहरणार्थ, नवीन घर घेतल्यावर किंवा नोकरी मिळाल्यावर माणूस काही काळ समाधानी राहतो, परंतु थोड्याच काळात त्याला आणखी चांगल्या गोष्टींची इच्छा निर्माण होते. या प्रक्रियेमुळे परिपूर्णतेची व्याख्या सतत पुढे ढकलली जाते आणि ती कधीही अंतिम स्वरूप धारण करत नाही. मानसशास्त्रज्ञ Albert Ellis (2001) यांनी देखील परिपूर्णतेच्या ध्येयाला irrational belief म्हटले आहे, कारण ते मानवी नैसर्गिक प्रवृत्तीशी विसंगत आहे.

परिपूर्णता ही एक सापेक्ष आणि गतिशील संकल्पना आहे जी व्यक्तीनुसार, काळानुसार आणि मानसिक अवस्थेनुसार बदलत राहते. एका व्यक्तीसाठीचे परिपूर्ण दुसऱ्यासाठी अपूर्ण ठरते, जीवनाच्या बदलत्या प्रवाहामुळे परिपूर्णतेची स्थिती टिकवता येत नाही, आणि मानवी मन सदैव अधिक मिळविण्याच्या शोधात असल्याने परिपूर्णता नेहमीच अप्राप्य राहते. म्हणूनच आधुनिक मानसशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान आपल्याला सांगते की परिपूर्णतेपेक्षा आनंद, समाधान आणि अर्थपूर्णता यांवर लक्ष केंद्रीत करणे हेच खऱ्या जीवनमूल्यांचे रहस्य आहे.

आनंद – मानवी विकासाचा खरा आधार

मानवी विकासाच्या इतिहासात आनंद (Happiness) हा केवळ भावनिक अनुभव नसून एक अनुकूलन यंत्रणा (adaptive mechanism) म्हणून समजला जातो. उत्क्रांतीवादी मानसशास्त्रानुसार, आनंद ही भावना आपल्या टिकून राहण्याच्या (survival) आणि प्रगतीच्या (flourishing) प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावते. जर मानवी जीवन केवळ "परिपूर्णतेच्या शोधावर" आधारले गेले असते, तर ते सततच्या असंतोषाकडे आणि निराशेकडे नेले असते, कारण परिपूर्णता ही एक स्थिर ध्येयरेषा नसून बदलत राहणारी कल्पना आहे. परंतु आनंद आपल्याला वास्तवाशी ताळमेळ घालायला शिकवतो आणि त्यामुळेच मानवी समाज टिकून राहिला आहे (Buss, 2000).

मानसशास्त्रज्ञ मार्टिन सेलिगमन (Seligman, 2002) यांनी Positive Psychology च्या माध्यमातून दाखवून दिले की आनंद आणि कल्याण (well-being) यांचा अनुभव हा मानवी क्षमतांचा विकास घडवतो. उदाहरणार्थ, आनंदी व्यक्ती सामाजिक नाती अधिक दृढ करतात, शारीरिक आरोग्य चांगले राखतात आणि तणावाचा सामना करण्याची क्षमता जास्त असते. त्यामुळे आनंद हा केवळ वैयक्तिक सुखाचा मुद्दा नसून तो सामाजिक एकात्मतेचा आणि मानवी उत्क्रांतीचा गाभा आहे.

लहान यश साजरे करण्यामागेही हीच उत्क्रांतीची प्रेरणा आहे. Broaden-and-Build Theory (Fredrickson, 2001) नुसार सकारात्मक भावना (जसे की आनंद, कृतज्ञता, प्रेम) आपली विचारशक्ती विस्तृत करतात आणि सामाजिक तसेच वैयक्तिक संसाधने (resources) निर्माण करतात. या प्रक्रियेमुळे माणूस अपयशातून शिकतो आणि नात्यांना अधिक अर्थ देतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या अपयशानंतरही जर माणूस त्यातील शिकण्याचा पैलू ओळखतो, तर त्याला भावनिक लवचिकता (emotional resilience) प्राप्त होते, जी मानवी टिकावासाठी आवश्यक आहे.

याशिवाय, आधुनिक न्यूरोसायन्समध्ये असे दिसून आले आहे की मेंदूमधील dopamine reward system आनंदी अनुभवांशी घट्ट जोडलेला आहे (Schultz, 2015). आनंददायी अनुभव मेंदूला पुन्हा तीच कृती करण्यासाठी प्रेरित करतात, आणि त्यामुळे जीवनातील अर्थपूर्ण क्रिया सतत घडत राहतात. उदाहरणार्थ, सामाजिक संपर्क, सहकार्य, आणि परस्पर मदत या क्रिया "आनंद" या बक्षीसामुळेच अधिक दृढ झाल्या. हे मानवी समाजाच्या संघटनेत आणि सहजीवनात महत्त्वपूर्ण ठरले.

शेवटी असे म्हणता येईल की परिपूर्णतेच्या शोधात आपण थकून जाऊ शकतो, पण आनंदाच्या शोधात आपण जगणे समृद्ध करू शकतो. आनंद आपल्याला नात्यांना अर्थ द्यायला शिकवतो, छोट्या यशांना साजरे करायला प्रेरित करतो आणि अपयशांना विकासाची संधी म्हणून पाहायला शिकवतो. म्हणूनच आनंद हा मानवी विकासाचा खरा आधार आहे.

समारोप

“परिपूर्ण माणूस अजून जन्माला यायचा आहे” हे विधान आपल्याला स्मरण करून देते की परिपूर्णता ही एक मिथक आहे, तर आनंद हा अनुभवण्याजोगा सत्य आहे. म्हणूनच आपण परिपूर्ण घर किंवा परिपूर्ण काम या संकल्पनांपेक्षा आनंदी घर आणि आनंदी काम यांचा उल्लेख करतो. खरेतर जीवनातील आनंद हेच अपूर्णतेचे सौंदर्य आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Brickman, P., & Campbell, D. T. (1971). Hedonic relativism and planning the good society. In M. H. Appley (Ed.), Adaptation-level theory (pp. 287–302). Academic Press.

Buss, D. M. (2000). The evolution of happiness. American Psychologist, 55(1), 15–23.

Csikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. Harper & Row.

Dalai Lama (1998). The Art of Happiness. Riverhead Books.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Springer.

Diener, E., & Ryan, K. (2009). Subjective well-being: A general overview. South African Journal of Psychology, 39(4), 391–406.

Diener, E., & Seligman, M. E. P. (2004). Beyond Money: Toward an Economy of Well-Being. Psychological Science in the Public Interest, 5(1), 1–31.

Ellis, A. (2001). Feeling Better, Getting Better, Staying Better: Profound Self-Help Therapy for Your Emotions. Impact Publishers.

Emmons, R. A., & McCullough, M. E. (2003). Counting blessings versus burdens: An experimental investigation of gratitude and subjective well-being in daily life. Journal of Personality and Social Psychology, 84(2), 377–389.

Flett, G. L., & Hewitt, P. L. (2002). Perfectionism: Theory, Research, and Treatment. American Psychological Association.

Frankl, V. E. (1946). Man’s Search for Meaning. Beacon Press.

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56(3), 218–226.

Graham, D. W. (2006). Heraclitus: Flux, Order, and Knowledge. Cambridge University Press.

Rogers, C. (1961). On Becoming a Person: A Therapist’s View of Psychotherapy. Houghton Mifflin.

Schultz, W. (2015). Neuronal reward and decision signals: From theories to data. Physiological Reviews, 95(3), 853–951.

Seligman, M. E. P. (2002). Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize Your Potential for Lasting Fulfillment. Free Press.