मनोकायिक आजार | Psychosomatic

 

मनोकायिक आजार (Psychosomatic)

मानवी जीवन समजून घेताना “मन” आणि “शरीर” हे दोन परस्परांशी घट्ट जोडलेले पैलू मानले जातात. मानसशास्त्र व वैद्यकशास्त्र या दोन्ही क्षेत्रांत या एकात्मतेचा विचार केला गेला आहे. मनात निर्माण होणारे ताण, चिंता, भीती, अपराधगंड किंवा भावनिक संघर्ष यांचा परिणाम केवळ मानसिक स्तरावर न राहता शरीरावरही दिसून येतो. शरीरात उद्भवणारी लक्षणे ही कधी कधी शुद्ध शारीरिक कारणांनी होत नाहीत, तर मानसिक तणाव व भावनिक दडपणामुळे ती दिसून येतात (Selye, 1956). अशा अवस्थेला मनोकायिक आजार असे संबोधले जाते. म्हणजेच, मानसिक आणि शारीरिक घटकांच्या परस्परसंवादातून निर्माण होणारी विकृती.

Hans Selye (1936) यांनी दिलेल्या General Adaptation Syndrome (GAS) संकल्पनेनुसार, जेव्हा मनुष्यावर सतत ताण येतो, तेव्हा शरीर त्यास तोंड देण्यासाठी काही जैविक प्रतिक्रिया निर्माण करते. परंतु ताण दीर्घकाळ टिकला तर या जैविक प्रतिक्रिया हानिकारक ठरून विविध शारीरिक आजारांना कारणीभूत ठरतात. यावरून मन आणि शरीर यांचे नाते किती गहिरे आहे हे स्पष्ट होते.

मनोकायिक आजार म्हणजे काय?

“Psycho” हा शब्द मनाशी (mind/mental processes) संबंधित आहे तर “Somatic” हा शब्द शरीराशी (body/physical processes) संबंधित आहे. या दोन घटकांच्या संगमातून उद्भवणारे आजार म्हणजे मनोकायिक आजार (Lipowski, 1988).

यामध्ये व्यक्तीला खऱ्या अर्थाने शारीरिक त्रास जाणवतो—उदा. डोकेदुखी, पोटदुखी, पचनाचे विकार, रक्तदाब वाढणे, त्वचारोग—परंतु तपासणी केल्यावर त्यामागे ठोस शारीरिक कारण आढळत नाही. प्रत्यक्षात, या लक्षणांचा पाया मानसिक असतो, ज्यामुळे शरीरावर त्याचे परिणाम प्रकट होतात.

याला कधीकधी “साइकोफिजिओलॉजिकल डिसऑर्डर” असेही म्हटले जाते, कारण मानसिक ताण-तणाव शरीरातील विविध शारीरिक प्रणालींवर (उदा. हृदय व रक्तवाहिन्या संस्था, पचनसंस्था, श्वसनसंस्था, त्वचा) परिणाम करून आजार निर्माण करतो (DSM-5, APA, 2013).

या आजारांची काही वैशिष्ट्ये जसे, रुग्णाला शारीरिक वेदना वा लक्षणे असतात. वैद्यकीय तपासणीत ठोस जैविक कारण आढळत नाही किंवा ते मानसिक कारणांमुळे बळावलेले असते. मानसिक ताण कमी झाला तर लक्षणेही कमी होतात.

म्हणजेच, अशा आजारांमध्ये शरीरातील अवयव प्रत्यक्षात शारीरिकदृष्ट्या निकामी नसतात, पण मानसिक ताण व भावनिक घटकांमुळे शरीरात विकृती (malfunction) निर्माण होऊन आजाराचे रूप दिसून येते. त्यामुळे यांना “मनाचे आजार” म्हणून दुर्लक्ष करता येत नाही, कारण परिणाम शरीरावर तीव्र स्वरूपात जाणवतो.

मनोकायिक आजारांची सर्वसामान्य उदाहरणे

1. डोकेदुखी व माईग्रेन:

डोकेदुखी ही सर्वसामान्य तक्रार असली तरी तिच्यामागे मानसिक कारणे खोलवर दडलेली असतात. सततचा ताण, चिंता, मानसिक थकवा किंवा कामाचा दडपण हे घटक मेंदूमधील रक्तवाहिन्यांच्या आकुंचन-प्रसरणावर परिणाम करतात. यामुळे माईग्रेनचे झटके येतात, ज्यामध्ये डोके अर्ध्या भागात तीव्र वेदना जाणवतात, प्रकाश किंवा आवाज असह्य वाटतो. संशोधनातून दिसून येते की माईग्रेनचा संबंध Serotonin या न्यूरोट्रांसमीटरच्या असंतुलनाशी आणि दीर्घकालीन तणावाशी जोडलेला आहे (Goadsby et al., 2017). त्यामुळे माईग्रेनला “स्ट्रेस-ट्रिगर्ड डिसऑर्डर” मानले जाते.

2. पचनाचे विकार व अल्सर:

पचनसंस्थेशी संबंधित विकारांमध्ये मनोकायिक कारणांचा मोठा वाटा आहे. सततचा ताण, दडपण किंवा भावनिक संघर्षामुळे गॅस्ट्रिक आम्लाचे स्त्रवण वाढते आणि पोटात अल्सर निर्माण होतात. याला "Stress Ulcer" किंवा "Psychogenic Ulcer" असे म्हटले जाते. 1930 च्या दशकात फ्रॉइडच्या मानसविश्लेषण सिद्धांताने पचनाचे विकार आणि दडपलेली भावना यांच्यातील संबंध मांडला होता. नंतरच्या संशोधनांनी तणाव, Helicobacter pylori संसर्ग आणि जीवनशैलीतील बिघाड हे एकत्रितपणे अल्सरला कारणीभूत ठरतात असे सिद्ध केले (Sung et al., 2009).

3. दमा (Asthma):

दमा हा श्वसनसंस्थेचा आजार असला तरी त्यावर मानसिक घटकांचा मोठा परिणाम होतो. मानसिक ताणामुळे श्वसननलिकांमध्ये आकुंचन होऊन रुग्णाला श्वास घ्यायला त्रास होतो. मुलांमध्ये व तरुणांमध्ये हा विकार विशेषतः जास्त दिसतो. “Psychogenic Asthma” या संकल्पनेनुसार रुग्णांच्या भीती, चिंता किंवा दडपलेल्या भावनांचा श्वसनप्रक्रियेवर परिणाम होतो (Lehrer et al., 2002). यामुळे दम्याचे झटके अचानक वाढतात किंवा कमी होतात. उपचारात औषधांबरोबरच तणावनियंत्रण तंत्रांची (योग, ध्यान, रिलॅक्सेशन थेरपी) शिफारस केली जाते.

4. रक्तदाब वाढणे (Hypertension):

हायपरटेन्शन हे एक सर्वसामान्य मनोकायिक विकार मानले जाते. सततचा मानसिक तणाव, राग, असुरक्षितता आणि दडपलेली निराशा यामुळे सिम्पॅथेटिक नर्व्हस सिस्टीम सतत सक्रिय राहते. परिणामी रक्तदाब दीर्घकाळ वाढून राहतो. संशोधनानुसार, उच्च रक्तदाब असलेल्या रुग्णांमध्ये जीवनशैलीतील बदलांबरोबरच ताण-तणाव नियंत्रण कार्यक्रम प्रभावी ठरतात (Jonas & Lando, 2000). त्यामुळे हायपरटेन्शन ही केवळ शारीरिकच नव्हे तर मानसिक घटकांवरही आधारित समस्या आहे.

5. हृदयविकाराची लक्षणे:

हृदयविकार आणि मानसिक तणाव यांचा संबंध अनेक संशोधकांनी मांडला आहे. तीव्र राग, चिंता, तणाव, नैराश्य यामुळे हृदयाचे ठोके अनियमित होतात, छातीत वेदना निर्माण होतात. याला Psychogenic Cardiac Symptoms असे म्हटले जाते. अमेरिकन हार्ट असोसिएशनने (2017) मानसिक ताण हा हृदयविकाराचा एक स्वतंत्र जोखीम घटक मानला आहे. दीर्घकालीन तणावामुळे धमन्यांमध्ये कोलेस्टेरॉल साचणे, रक्तदाब वाढणे आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो.

6. त्वचारोग (Psoriasis, Eczema):

त्वचारोग हे मनोकायिक आजारांचे सर्वात ठळक उदाहरण मानले जाते. तणावामुळे त्वचेतील हार्मोनल संतुलन बिघडते, रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते आणि psoriasis किंवा eczema सारखे आजार बळावतात. Psychodermatology या शाखेत त्वचा आणि मन यांचा परस्परसंबंध अभ्यासला जातो (Koo & Lee, 2003). रुग्णांमध्ये सामाजिक लाज, आत्मविश्वास घटणे, नैराश्य वाढणे यामुळे त्वचारोग अधिकच तीव्र होतात.

7. सांधेदुखी व स्नायू वेदना:

सततच्या मानसिक ताणामुळे स्नायूंमध्ये आकुंचन निर्माण होते. परिणामी पाठीदुखी, मानेत ताण, सांधेदुखी, Fibromyalgia सारखे विकार उद्भवतात. Fibromyalgia मध्ये रुग्णाला सतत स्नायू व सांध्यांत वेदना होतात, पण त्यामागे स्पष्ट शारीरिक कारण आढळत नाही. संशोधनानुसार या विकारांचा संबंध नैराश्य, चिंता आणि दीर्घकालीन तणावाशी आहे (Clauw, 2014). त्यामुळे हा विकार पूर्णपणे मनोकायिक स्वरूपाचा आहे.

8. झोपेचे विकार:

अनिद्रा (Insomnia), झोपेचे तुटणे किंवा भयानक स्वप्ने ही लक्षणे मानसिक अस्वस्थतेशी थेट निगडित आहेत. तणावामुळे मेंदूमधील Cortisol हार्मोनचे प्रमाण वाढते आणि झोपेच्या चक्रात व्यत्यय येतो. दीर्घकाळ झोप न झाल्यास रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते, नैराश्य वाढते आणि इतर मनोकायिक विकारांचा धोका वाढतो (Baglioni et al., 2011).

वरील सर्व उदाहरणांत एक सामान्य मुद्दा दिसून येतो की, मानसिक तणाव व भावनिक असंतुलन यांचा शरीरावर थेट परिणाम होतो. या आजारांमध्ये औषधोपचार महत्त्वाचे असले तरी मूळ मानसिक कारणांवर काम केल्याशिवाय कायमस्वरूपी आराम मिळत नाही. त्यामुळे मन आणि शरीर यांचा समतोल साधणे हाच खरा उपाय आहे.

मनोकायिक आजारांची कारणे

मनोकायिक आजारांचा उगम प्रामुख्याने मानसिक घटकांमध्ये होत असला तरी त्याचा परिणाम शारीरिक प्रणालींवर प्रकर्षाने दिसून येतो. शरीर आणि मन यांचा संबंध सतत द्विमुखी (bidirectional) असल्यामुळे मानसिक तणाव, भावनिक संघर्ष किंवा सामाजिक दबाव हे शरीरातील शारीरिक प्रक्रिया विस्कळीत करू शकतात (Suls & Rothbaum, 1984). अशा परिस्थितीत, शरीराची स्वायत्त स्नायुजाल प्रणाली (autonomic nervous system) व अंतःस्रावी प्रणाली (endocrine system) यामध्ये असंतुलन निर्माण होऊन उच्च रक्तदाब, दमा, पचनाचे विकार इत्यादी लक्षणे दिसू शकतात. खाली त्याची प्रमुख कारणे स्पष्ट करण्यात येत आहेत.

1. ताण-तणाव (Stress):

सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे सततचा मानसिक ताण. कामाचा ताण, अभ्यासाचे ओझे किंवा नोकरीतील असुरक्षितता या गोष्टी दीर्घकाळ टिकल्या तर कॉर्टिसोल (Cortisol) सारख्या तणाव हार्मोन्सचे प्रमाण वाढते. या हार्मोनच्या दीर्घकालीन स्रावामुळे रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते आणि शरीर आजारांना बळी पडते (Sapolsky, 2004). उदा., विद्यार्थ्यांना परीक्षेच्या काळात डोकेदुखी, पोटाचे विकार किंवा झोपेच्या समस्या उद्भवतात, तर कामाच्या तणावाखालील व्यक्तींना उच्च रक्तदाब किंवा हृदयविकार होण्याची शक्यता वाढते.

2. भावनिक संघर्ष (Emotional Conflicts):

राग, भीती, मत्सर किंवा अपराधगंड अशा भावनांचा योग्य प्रकारे निचरा न झाल्यास त्या शारीरिक आजारांच्या रूपाने प्रकट होतात. फ्रॉइड (Freud, 1917/1957) यांनी याला "conversion" असे संबोधले होते, म्हणजे मानसिक तणावाचे रूपांतर शारीरिक लक्षणांत होते. उदाहरणार्थ, दीर्घकाळ दाबून ठेवलेला राग हा पचनसंस्थेतील अल्सर किंवा स्नायू ताठरपणामध्ये परिवर्तित होऊ शकतो. मानसशास्त्रज्ञ Alexander (1950) यांनी यालाच "specific conflict hypothesis" म्हटले आहे, ज्यामध्ये ठरावीक भावनिक संघर्ष ठरावीक आजाराला कारणीभूत ठरतो, जसे की रागामुळे रक्तदाब वाढणे किंवा भीतीमुळे दमा उद्भवणे.

3. कुटुंब व सामाजिक दडपण (Family and Social Pressure):

कौटुंबिक कलह, पालक-अपत्य वाद, आर्थिक अडचणी किंवा सामाजिक अपेक्षांचे ओझे हे मनोकायिक आजारांसाठी महत्त्वाचे कारण ठरते. संशोधनानुसार, जे लोक अस्थिर कौटुंबिक वातावरणात वाढतात त्यांच्यात प्रौढावस्थेत चिंता व नैराश्य जास्त प्रमाणात आढळते, ज्याचा थेट परिणाम शारीरिक आरोग्यावर होतो (Repetti, Taylor & Seeman, 2002). सामाजिक दबावामुळे निर्माण होणारा ताण शरीराच्या रोगप्रतिकारक यंत्रणेवर परिणाम करून वारंवार सर्दी-खोकला, त्वचारोग किंवा स्नायू वेदना निर्माण करतो (Cohen et al., 1991).

4. व्यक्तिमत्वाचे वैशिष्ट्य (Personality Traits):

व्यक्तिमत्वातील काही प्रवृत्ती मनोकायिक आजारांची शक्यता वाढवतात. उदा., परिपूर्णतावादी (Perfectionist) लोक स्वतःवर जास्त दडपण आणतात आणि त्यामुळे ताण-तणावाला जास्त बळी पडतात. चिंता करण्याची प्रवृत्ती असलेल्या (Neuroticism) व्यक्तींमध्ये दमा, अल्सर आणि डोकेदुखी जास्त प्रमाणात दिसून येतात (Costa & McCrae, 1992). तसेच कमी आत्मविश्वास असलेल्या लोकांमध्ये सीखलेली असहाय्यता (Learned Helplessness) ही भावना निर्माण होते, ज्यामुळे त्यांची मानसिक प्रतिकारशक्ती कमी होते आणि शारीरिक त्रास वाढतो (Seligman, 1975).

5. भूतकाळातील अनुभव (Past Experiences):

बालपणीचे मानसिक आघात, पालकांकडून झालेला अपमान किंवा दुर्लक्ष यांचा दीर्घकालीन परिणाम प्रौढावस्थेत दिसतो. Adverse Childhood Experiences (ACEs) या संकल्पनेनुसार, बालपणातील प्रतिकूल अनुभव प्रौढावस्थेतील शारीरिक व मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करतात (Felitti et al., 1998). उदाहरणार्थ, बालपणी वारंवार अपमान सहन केलेल्या मुलामध्ये प्रौढावस्थेत आत्मविश्वास कमी होतो, सततचा तणाव निर्माण होतो आणि परिणामी उच्च रक्तदाब किंवा पचनाचे विकार होऊ शकतात. अशा प्रकारे भूतकाळातील नकारात्मक अनुभव हा मनोकायिक आजारांचा एक महत्त्वाचा जोखीम घटक ठरतो.

मनोकायिक आजारांचे परिणाम

मनोकायिक आजारांचा प्रभाव केवळ शरीरापुरता मर्यादित राहत नाही तर रुग्णाच्या संपूर्ण जीवनावर होतो.

• शारीरिक परिणाम: वारंवार डोकेदुखी, पोटदुखी, रक्तदाब वाढणे, रोगप्रतिकारशक्ती कमी होणे.
• मानसिक परिणाम: नैराश्य, असहाय्यतेची भावना, आत्मविश्वास कमी होणे.
• सामाजिक परिणाम: कामात अडथळे, नातेसंबंध ताणले जाणे, एकाकीपणा वाढणे.
• आर्थिक परिणाम: सतत डॉक्टर व औषधोपचारांचा खर्च वाढतो, पण मूळ कारणावर उपचार न झाल्याने त्रास कायम राहतो.

मनोकायिक आजारांवरील उपाय

1. मानसोपचार (Psychotherapy):

मनोकायिक आजारांमध्ये मानसिक घटक प्रबळ असतात, त्यामुळे मानसोपचार हा उपचारांचा महत्त्वाचा पाया ठरतो. विशेषतः बोधनिक वर्तन उपचार (CBT) हा परिणामकारक असल्याचे अनेक संशोधनांनी दाखवून दिले आहे. CBT मध्ये रुग्णाच्या चुकीच्या विचारसरणी, गैरसमज व नकारात्मक भावनांची जाणीव करून देऊन त्यामध्ये सकारात्मक बदल घडवला जातो. यामुळे चिंता, नैराश्य आणि ताण यांचे प्रमाण कमी होऊन शारीरिक लक्षणांमध्येही सुधारणा होते (Beck, 2011). तसेच समुपदेशन हे रुग्णाला भावनिक आधार देण्यासाठी उपयुक्त ठरते. समुपदेशक रुग्णाला आपल्या समस्या मोकळेपणाने मांडण्यास मदत करतो आणि तणावाचा सामना करण्याच्या प्रभावी पद्धती शिकवतो (Corey, 2017). याशिवाय भावनिक अभिव्यक्तीला वाव देणे महत्त्वाचे आहे, कारण दडपलेले भावनिक संघर्ष शरीरात आजाराच्या स्वरूपात प्रकट होऊ शकतात. भावनिक अभिव्यक्तीमुळे मानसिक ताण कमी होतो आणि मन:शांती मिळते.

2. औषधोपचार (Pharmacotherapy):

मनोकायिक आजारांमध्ये औषधोपचार हा पूरक घटक आहे. तणाव आणि चिंता जास्त असल्यास डॉक्टरांच्या सल्ल्याने अँटी-अँझायटी औषधे किंवा अँटीडिप्रेसंट्स दिले जातात. ही औषधे मानसिक स्थिरता निर्माण करून अप्रत्यक्षपणे शारीरिक लक्षणांमध्ये सुधारणा करतात (Kaplan & Sadock, 2017). तथापि, औषधोपचार हा दीर्घकालीन उपाय नसून त्यासोबत मानसोपचार व जीवनशैलीतील बदल आवश्यक असतात.

3. तणाव व्यवस्थापन (Stress Management):

मनोकायिक आजारांचे मूळ कारण बहुधा ताण-तणाव असल्याने तणाव नियंत्रणाच्या पद्धती महत्त्वाच्या ठरतात. ध्यान, प्राणायाम आणि आसने  हे मानसिक शांतता मिळवण्यासाठी वैज्ञानिकदृष्ट्या प्रभावी सिद्ध झालेले आहेत. ध्यान केल्याने मन एकाग्र होते आणि मेंदूमधील Cortisol या स्ट्रेबस हार्मोनचे प्रमाण कमी होते (Goyal et al., 2014). शारीरिक व्यायाम हा केवळ शरीराला तंदुरुस्त ठेवत नाही तर Endorphins नावाचे ‘हॅपी हॉर्मोन्स’ निर्माण करतो, ज्यामुळे ताण कमी होतो. याशिवाय संगीत ऐकणे, वाचन करणे आणि छंद जोपासणे अशा उपक्रमामुळे मन हलके होते आणि सकारात्मक ऊर्जा वाढते.

4. जीवनशैलीत बदल (Lifestyle Modification):

मनोकायिक आजार टाळण्यासाठी व नियंत्रणासाठी योग्य जीवनशैली पाळणे अत्यावश्यक आहे. संतुलित आहार शरीराला आवश्यक पोषक तत्त्वे पुरवतो, तर पुरेशी झोप मानसिक व शारीरिक पुनर्बलनासाठी गरजेची असते. अभ्यासानुसार, झोपेची कमतरता तणाव वाढवून मनोकायिक लक्षणांना गती देते (Meerlo et al., 2008). तसेच मद्यपान व धूम्रपान टाळणे महत्त्वाचे आहे, कारण या सवयी मानसिक ताण वाढवतात आणि शरीरावर घातक परिणाम करतात. नियमित दिनचर्या पाळल्याने जीवनात स्थिरता आणि शिस्त येते, ज्यामुळे मन:शांती लाभते.

5. सामाजिक आधार (Social Support):

मनोकायिक आजारातून बाहेर पडण्यासाठी सामाजिक आधार फार महत्त्वाचा आहे. कुटुंबातील समजूतदारपणा रुग्णाला भावनिक सुरक्षितता देतो, ज्यामुळे त्याचा मानसिक ताण कमी होतो. मित्र आणि सहकाऱ्यांचा आधार रुग्णाला सामाजिक एकात्मतेची जाणीव करून देतो आणि एकटेपणा दूर करतो. संशोधनानुसार, मजबूत सामाजिक आधार असलेल्या व्यक्तींमध्ये तणावाचे प्रमाण कमी असते आणि आजारांमधून बरे होण्याचा वेग जास्त असतो (Cohen & Wills, 1985). म्हणून, एकटेपणा टाळणे आणि सामाजिक नातेसंबंध जपणे हा उपचारांचा महत्त्वाचा घटक मानला जातो.

मनोकायिक आजारांचे उपचार बहुआयामी असतात. केवळ औषधोपचार पुरेसा नसून त्यासोबत मानसोपचार, तणाव व्यवस्थापन, जीवनशैलीतील सुधारणा आणि सामाजिक आधार या सर्व गोष्टी एकत्रितपणे आवश्यक असतात. म्हणूनच रुग्णाने मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याचा समतोल राखणे हेच सर्वात परिणामकारक औषध ठरते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

समारोप:

मनोकायिक आजार हे फक्त शारीरिक नसून मानसिक आरोग्याशी खोलवर जोडलेले असतात. आजच्या धावपळीच्या युगात मानसिक ताण-तणाव हा अपरिहार्य घटक झाला आहे. परंतु वेळेत त्याचे योग्य व्यवस्थापन न केल्यास हे आजार गंभीर रूप धारण करतात. त्यामुळे मन आणि शरीराचा समतोल साधणे हाच सर्वात महत्त्वाचा उपाय आहे.

संदर्भ:

Alexander, F. (1950). Psychosomatic Medicine: Its Principles and Applications. New York: W.W. Norton.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Washington, DC: APA.

American Heart Association. (2017). Psychological health, well-being, and the mind-heart-body connection. Circulation, 135(12), e1–e11.

Baglioni, C., Battagliese, G., Feige, B., Spiegelhalder, K., Nissen, C., Voderholzer, U., ... & Riemann, D. (2011). Insomnia as a predictor of depression: A meta-analytic evaluation of longitudinal epidemiological studies. Journal of Affective Disorders, 135(1–3), 10–19.

Beck, J. S. (2011). Cognitive Behavior Therapy: Basics and Beyond. Guilford Press.

Clauw, D. J. (2014). Fibromyalgia: A clinical review. JAMA, 311(15), 1547–1555.

Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310–357.

Cohen, S., Tyrrell, D. A., & Smith, A. P. (1991). Psychological stress and susceptibility to the common cold. New England Journal of Medicine, 325(9), 606-612.

Corey, G. (2017). Theory and Practice of Counselling and Psychotherapy. Cengage Learning.

Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO PI-R) and NEO Five-Factor Inventory (NEO FFI). Psychological Assessment Resources.

Felitti, V. J., et al. (1998). Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. American Journal of Preventive Medicine, 14(4), 245-258.

Freud, S. (1957). Introductory Lectures on Psychoanalysis (Original work published 1917). New York: W.W. Norton.

Goadsby, P. J., Holland, P. R., Martins-Oliveira, M., Hoffmann, J., Schankin, C., & Akerman, S. (2017). Pathophysiology of migraine: A disorder of sensory processing. Physiological Reviews, 97(2), 553–622.

Goyal, M., et al. (2014). Meditation programs for psychological stress and well-being: A systematic review and meta-analysis. JAMA Internal Medicine, 174(3), 357–368.

Jonas, B. S., & Lando, J. F. (2000). Negative affect as a prospective risk factor for hypertension. Psychosomatic Medicine, 62(2), 188–196.

Kaplan, H. I., & Sadock, B. J. (2017). Kaplan & Sadock’s Synopsis of Psychiatry. Wolters Kluwer.

Koo, J., & Lee, C. S. (2003). Psychodermatology: The mind and skin connection. American Family Physician, 67(4), 799–804.

Lehrer, P. M., Feldman, J., Giardino, N., Song, H. S., & Schmaling, K. (2002). Psychological aspects of asthma. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 70(3), 691.

Lipowski, Z. J. (1988). Somatization: The concept and its clinical application. American Journal of Psychiatry, 145(11), 1358–1368.

Meerlo, P., Sgoifo, A., & Suchecki, D. (2008). Restricted and disrupted sleep: Effects on autonomic function, neuroendocrine stress systems, and stress responsivity. Sleep Medicine Reviews, 12(3), 197–210.

Repetti, R. L., Taylor, S. E., & Seeman, T. E. (2002). Risky families: Family social environments and the mental and physical health of offspring. Psychological Bulletin, 128(2), 330-366.

Sapolsky, R. M. (2004). Why Zebras Don’t Get Ulcers. New York: Henry Holt.

Seligman, M. E. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. Freeman.

Selye, H. (1936). A syndrome produced by diverse nocuous agents. Nature, 138, 32.

Selye, H. (1956). The Stress of Life. New York: McGraw-Hill.

Suls, J., & Rothbaum, F. (1984). Stress, appraisal, and coping. Annual Review of Psychology, 35, 575-605.

Sung, J. J. Y., Kuipers, E. J., & El-Serag, H. B. (2009). Systematic review: The global incidence and prevalence of peptic ulcer disease. Alimentary Pharmacology & Therapeutics, 29(9), 938–946.