पर्यावरण मानसशास्त्र | Environmental Psychology

 

पर्यावरण मानसशास्त्र | Environmental Psychology

मानव आणि पर्यावरण यांचे नाते अत्यंत प्राचीन व अविभाज्य आहे. आदिम काळापासूनच माणूस निसर्गाशी एकरूप होऊन जगत आला आहे. पाणी, हवा, जंगल, प्राणी, ऋतुचक्र अशा नैसर्गिक घटकांशिवाय मानवी अस्तित्वाची कल्पना करणे अशक्य आहे. कालांतराने तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे मानवनिर्मित पर्यावरणाचा विकास झाला गावे, शहरे, इमारती, वाहतूक व्यवस्था आणि उद्योगधंदे यामुळे माणसाच्या जीवनशैलीत मोठे बदल झाले. हे बदल फक्त शारीरिक सोयीपुरते मर्यादित राहिले नाहीत, तर त्यांनी मानवी विचार, भावना आणि वर्तन यांवरही खोलवर परिणाम घडवून आणला. उदाहरणार्थ, गर्दीच्या शहरात राहणाऱ्या व्यक्तीला अधिक तणाव जाणवतो, तर निसर्गरम्य परिसरात राहणाऱ्या व्यक्तीला मानसिक समाधानाचा अनुभव येतो (Evans, 2003).

मानसशास्त्राच्या विविध शाखांपैकी पर्यावरण मानसशास्त्र ही तुलनेने नवी शाखा आहे, जी व्यक्ती आणि त्याच्या भोवतालच्या भौतिक व सामाजिक वातावरणातील परस्परसंबंधांचा अभ्यास करते. ही शाखा केवळ बाह्य पर्यावरण व्यक्तीच्या मनावर कसा परिणाम करते हेच पाहत नाही, तर व्यक्ती पर्यावरणावर कशाप्रकारे प्रभाव टाकतो, हेही समजून घेते (Gifford, 2014). उदाहरणार्थ, माणसाच्या वर्तनामुळे निसर्गाचे नुकसान झाल्यास ते पुन्हा मानवी आरोग्य आणि कल्याणावर विपरीत परिणाम करते. म्हणूनच ही शाखा मानसिक आरोग्य, सामाजिक कल्याण आणि पर्यावरण संरक्षण या तिन्ही क्षेत्रांसाठी महत्त्वपूर्ण ठरते.

पर्यावरण मानसशास्त्राची व्याख्या

पर्यावरण मानसशास्त्र म्हणजे मानसशास्त्राची अशी शाखा जी मानव आणि त्याचे नैसर्गिक तसेच कृत्रिम पर्यावरण यांतील परस्परसंबंधांचा अभ्यास करते. Stokols (1978) यांच्या मते, पर्यावरण मानसशास्त्र ही एक आंतरशाखीय संकल्पना आहे, जी सामाजिक विज्ञान, वास्तुकला, शहरी नियोजन, भूगोल आणि पर्यावरणशास्त्र यांच्याशी जोडलेली आहे. या शाखेचा केंद्रबिंदू म्हणजे, व्यक्ती ज्या जागेत राहतो, काम करतो किंवा वेळ घालवतो, त्या ठिकाणच्या भौतिक व सामाजिक वैशिष्ट्यांचा त्याच्या मानसिक आरोग्य, वर्तन आणि सामाजिक परस्परसंबंधांवर कसा परिणाम होतो, हे अभ्यासणे.

उदाहरणार्थ, नैसर्गिक वातावरणातील हिरवाई, नदीकाठ किंवा डोंगराळ भाग व्यक्तीला मानसिक शांतता आणि पुनर्निर्मितीची (restorative) भावना देतात, तर सततचा आवाज, प्रदूषण किंवा अत्यधिक लोकसंख्या घनता तणाव, चिडचिड व आक्रमकता वाढवू शकतात (Kaplan & Kaplan, 1989). त्यामुळे पर्यावरण मानसशास्त्र केवळ व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यापुरते मर्यादित नसून, शहरी नियोजन, वास्तुकला, कार्यक्षेत्रातील रचना, शिक्षणसंस्था आणि आरोग्यसेवा या सर्वच क्षेत्रात उपयुक्त ठरते.

पर्यावरण मानसशास्त्राचा अभ्यास विषय

1. नैसर्गिक पर्यावरण (Natural Environment)

नैसर्गिक पर्यावरण म्हणजे जंगल, पाणी, पर्वत, हवा, झाडे, प्राणी आणि इतर नैसर्गिक घटक. या घटकांचा मानवी मानसिक आरोग्यावर आणि वर्तनावर थेट परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, निसर्गात वेळ घालवल्यास तणाव कमी होतो, मानसिक एकाग्रता वाढते आणि भावनिक समाधान मिळते (Kaplan & Kaplan, 1989). Ulrich (1984) यांच्या अभ्यासात आढळले की रुग्णालयातील खिडकीतून झाडांचे दृश्य दिसणाऱ्या रुग्णांची शस्त्रक्रियेनंतरची बरे होण्याची प्रक्रिया अधिक जलद झाली, तुलनेने ज्या रुग्णांना फक्त इमारतींची दृश्ये दिसली. त्यामुळे निसर्गाशी असलेला संपर्क मानसिक आरोग्य आणि कल्याणासाठी अत्यावश्यक मानला जातो.

2. मानवनिर्मित पर्यावरण (Built Environment)

मानवाने निर्माण केलेले पर्यावरण जसे की इमारती, शहरे, रस्ते, वाहतूक व्यवस्था हे दैनंदिन जीवनाचा महत्त्वपूर्ण भाग आहे. वास्तुशास्त्र व शहरी नियोजनाच्या पद्धतींमुळे माणसाच्या वर्तनावर मोठा परिणाम होतो. अरुंद घरे, गोंगाटमय शहरातील गर्दी किंवा वाहतुकीची समस्या यामुळे तणाव वाढतो, तर सुबक रचना, हिरवळ व मोकळे सार्वजनिक ठिकाणे सामाजिक संवाद व मानसिक आरोग्यास सहाय्यभूत ठरतात (Evans, 2003). उदाहरणार्थ, walkable cities म्हणजे चालण्यायोग्य शहरांची संकल्पना शारीरिक आरोग्यासोबत मानसिक समाधानही वाढवते.

3. सामाजिक पर्यावरण (Social Environment)

सामाजिक पर्यावरणात गर्दी, लोकसंख्या घनता आणि सार्वजनिक ठिकाणांचा समावेश होतो. गर्दीमुळे व्यक्तीच्या वैयक्तिक जागेचे (personal space) उल्लंघन होते, ज्यामुळे तणाव, आक्रमकता व सामाजिक संघर्ष वाढतात (Stokols, 1972). Gifford (2014) यांच्या संशोधनानुसार, लोकसंख्या घनता जास्त असल्यास चिंता व असुरक्षिततेची भावना वाढते, तर सार्वजनिक ठिकाणे, उद्याने किंवा सामुदायिक केंद्रे सामाजिक एकोप्यास प्रोत्साहन देतात. त्यामुळे सामाजिक पर्यावरणाचे नियोजन हे मानवी मानसिक आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

4. ध्वनी व दृश्य प्रदूषण (Noise and Visual Pollution)

ध्वनी प्रदूषण म्हणजे सततचा आवाज, जसे की वाहतुकीचा गोंगाट, औद्योगिक आवाज किंवा मोठ्या आवाजात होणारे संगीत. यामुळे झोपेचा त्रास, चिडचिड, थकवा, रक्तदाब वाढणे अशा समस्या निर्माण होतात (Basner et al., 2014). दुसरीकडे, दृश्य प्रदूषण म्हणजे अनावश्यक जाहिराती, होर्डिंग्ज, अतिरेकी कृत्रिम प्रकाश किंवा विसंगत इमारतींच्या रचना. हे दृश्य घटक मानसिक तणाव निर्माण करतात आणि एकाग्रतेवर विपरीत परिणाम करतात (Sullivan & Chang, 2011). याउलट, सौंदर्यपूर्ण आणि संतुलित दृश्य वातावरण मानसिक शांततेस सहाय्यक ठरते.

5. हवामान व ऋतुचक्राचा प्रभाव (Climate and Seasonal Cycle)

हवामान व ऋतुचक्राचा मानवी भावनांवर आणि वर्तनावर खोलवर परिणाम होतो. उष्ण हवामान आक्रमकता व चिडचिड वाढवते (Anderson, 2001), तर थंड हवामानामुळे निष्क्रियता वाढते. काही व्यक्तींमध्ये ऋतुजन्य नैराश्य (Seasonal Affective Disorder- SAD) आढळते, ज्यामध्ये हिवाळ्यात नैसर्गिक प्रकाशाच्या अभावामुळे उदासी व थकवा वाढतो (Rosenthal et al., 1984). पावसाळ्यात ओलसर वातावरणामुळे उदासीनता वाढू शकते, तर उन्हाळ्यात नैसर्गिक प्रकाशामुळे मनःस्थिती आनंदी राहते. त्यामुळे हवामान आणि ऋतुचक्र मानसशास्त्रीय स्वास्थ्याशी निगडित आहेत.

वरील सर्व घटक पर्यावरण मानसशास्त्राच्या अभ्यासातील केंद्रबिंदू मानले जातात. नैसर्गिक सौंदर्य, योग्य शहरी रचना, संतुलित सामाजिक पर्यावरण आणि प्रदूषणमुक्त वातावरण मानसिक आरोग्यासाठी पोषक ठरते. हवामान आणि ऋतुचक्र हेही मानवी भावनांवर खोलवर परिणाम घडवतात. म्हणूनच, पर्यावरण मानसशास्त्राचा अभ्यास केवळ वैयक्तिक कल्याणापुरता मर्यादित नसून, सामूहिक समाजजीवन सुधारण्यासाठीही आवश्यक आहे.

पर्यावरणाचा मानवी वर्तनावर परिणाम

1. गर्दी (Crowding Effect)

गर्दी हा केवळ भौतिक निकष नसून तो एक मानसशास्त्रीय अनुभव देखील आहे. कमी जागेत जास्त व्यक्ती असणे, व्यक्तींना मानसिकदृष्ट्या "मर्यादित" किंवा "बंदिस्त" वाटण्यास कारणीभूत ठरते. Stokols (1972) यांनी गर्दीला "मानसिक दडपण" असे संबोधले आहे, ज्यामुळे तणाव, असहाय्यता आणि आक्रमकता वाढते. Milgram (1970) यांच्या "urban overload hypothesis" नुसार मोठ्या शहरांमधील सततची गर्दी आणि माहितीचा ओघ व्यक्तीला भावनिकदृष्ट्या थकवतो. भारतासारख्या लोकसंख्या घनतेने भरलेल्या देशात गर्दीचे परिणाम अधिक तीव्रतेने दिसतात—उदा., सार्वजनिक वाहतूक, महानगरांतील निवास व्यवस्था इ. ठिकाणी लोकांमध्ये चिडचिड, सहनशक्तीचा अभाव आणि आक्रमक वर्तन दिसून येते.

2. प्राकृतिक दृश्ये (Exposure to Nature)

निसर्गाशी संपर्क मानसिक आरोग्यासाठी औषधासारखा मानला जातो. Kaplan आणि Kaplan (1989) यांच्या "Attention Restoration Theory (ART)" नुसार निसर्गामध्ये राहणे व्यक्तीच्या लक्ष केंद्रीकरण क्षमतेत सुधारणा करते आणि मानसिक थकवा कमी करते. Ulrich (1984) यांनी केलेल्या संशोधनानुसार रुग्णालयातील खिडकीतून झाडे आणि हिरवाई पाहणाऱ्या रुग्णांची बरे होण्याची गती, भिंतीकडे पाहणाऱ्या रुग्णांच्या तुलनेत अधिक जलद होती. समुद्र, जंगल किंवा पर्वत यांसारख्या दृश्यांचा मनावर सकारात्मक परिणाम होतो; तणाव कमी होतो, आत्मिक शांती व समाधान मिळते. म्हणूनच आधुनिक शहरी नियोजनात उद्याने, हिरवळीची ठिकाणे व निसर्गाशी जोडणाऱ्या जागांचा समावेश करणे आवश्यक मानले जाते.

3. आवाज (Noise Pollution)

      सततचा आवाज केवळ शारीरिक आरोग्यावरच नाही तर मानसिक आरोग्यावरही विपरीत परिणाम करतो. Cohen, Glass आणि Singer (1973) यांच्या संशोधनानुसार उच्च आवाजाच्या भागात राहणाऱ्या मुलांची बोधनिक कामगिरी तुलनेने कमी असते. सततचे ध्वनी प्रदूषण झोपेचा व्यत्यय, तणाव हार्मोन्सची पातळी वाढणे, चिडचिड व मानसिक थकवा यांस कारणीभूत ठरते (Evans & Lepore, 1993). शहरी भागातील वाहतुकीचा आवाज, औद्योगिक आवाज किंवा विमानतळाजवळील सततचा आवाज दीर्घकाळ मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करतो. WHO (2011) ने आवाज प्रदूषणाला "modern public health threat" असे संबोधले आहे.

4. प्रकाश (Light and Seasonal Affective Disorder)

प्रकाशाचे प्रमाण मानवी मूड व भावनिक स्वास्थ्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. पुरेशा नैसर्गिक प्रकाशाचा अभाव विशेषतः थंड हवामानात नैराश्यास कारणीभूत ठरतो. Rosenthal et al. (1984) यांनी SAD चे वर्णन केले, ज्यामध्ये हिवाळ्यातील कमी प्रकाशामुळे नैराश्य, उदासीनता, सामाजिक अलिप्तता आणि थकवा वाढतो. प्रकाश हा शरीरातील सर्केडियन र्‍हिदम नियंत्रित करणारा घटक आहे (Czeisler et al., 1986). सूर्यप्रकाशामुळे मेलाटोनिन व सेरोटोनिन या रसायनांचे संतुलन टिकून राहते, ज्यामुळे मानसिक स्थैर्य राखले जाते. त्यामुळे नैसर्गिक प्रकाश, योग्य खिडक्या व कृत्रिम प्रकाशयोजनेचे नियोजन हे घर व कार्यस्थळाच्या डिझाइनमध्ये अत्यावश्यक मानले जाते.

5. आवास व्यवस्था (Housing and Mental Health)

गृहनिर्माणाची गुणवत्ता, सुरक्षितता आणि उपलब्ध जागा हे सर्व व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यावर थेट परिणाम करतात. Evans, Wells आणि Moch (2003) यांच्या मते, कमी दर्जाच्या गृहनिर्माणात (उदा. अति-गर्दीची घरे, खराब वायुवीजन, ओलसरपणा, अस्वच्छता) राहणाऱ्या व्यक्तींमध्ये तणाव, नैराश्य आणि आरोग्याच्या समस्या अधिक प्रमाणात दिसतात. Maslow (1943) यांच्या "Hierarchy of Needs" नुसार निवारा ही मूलभूत गरज असून ती सुरक्षित नसेल तर उच्च मानसिक गरजा पूर्ण होऊ शकत नाहीत. सुरक्षित व सुसज्ज घरे व्यक्तीला मानसिक शांती, गोपनीयता व आत्मसन्मान देतात. याउलट, असुरक्षित, अस्वच्छ किंवा गर्दीच्या निवासात राहणे सामाजिक तणाव व मानसिक अस्थिरता निर्माण करते.

पर्यावरण मानसशास्त्राचे उपयोग क्षेत्रे

1. शहर नियोजन (Urban Planning)

पर्यावरण मानसशास्त्राचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान शहर नियोजनात दिसून येते. शहरी भागात वाढती लोकसंख्या, गर्दी, प्रदूषण आणि वाहतूक यामुळे नागरिकांच्या मानसिक आरोग्यावर मोठा परिणाम होतो. संशोधनानुसार, सुयोग्य नियोजित सार्वजनिक ठिकाणे, उद्याने आणि मोकळी मैदाने नागरिकांच्या मानसिक समाधानात वाढ करतात आणि सामाजिक संवादाला चालना देतात (Kaplan & Kaplan, 1989). याव्यतिरिक्त, रस्त्यांची सुरक्षित रचना, वाहतुकीसाठी पादचारी-केंद्रित सुविधा, आणि हरितक्षेत्रांची उपलब्धता ही शहरी जीवनशैली अधिक आरोग्यदायी बनवते. "Biophilic design" या संकल्पनेनुसार शहरी रचनेत हिरवाई, नैसर्गिक घटक आणि शुद्ध हवेची सोय असल्यास नागरिकांचा ताण कमी होतो व एकूण जीवनगुणवत्ता सुधारते (Kellert, 2008). त्यामुळे शहर नियोजनात केवळ भौतिक रचना नव्हे तर मानवी मानसिक गरजांचाही विचार आवश्यक आहे.

2. कामाचे ठिकाण (Workplace)

कार्यालयीन वातावरण हे उत्पादनक्षमता, कामातील समाधान आणि कर्मचाऱ्यांच्या मानसिक आरोग्यावर मोठ्या प्रमाणात परिणाम करते. पर्यावरण मानसशास्त्रातील संशोधनानुसार नैसर्गिक प्रकाश, स्वच्छ हवेची उपलब्धता, खुल्या जागा व हिरवाई यांचा समावेश असलेल्या कार्यस्थळावर काम करणारे कर्मचारी कमी तणावग्रस्त असतात आणि त्यांची कामगिरी अधिक चांगली असते (Vischer, 2007). "Open office design" मुळे सहयोग आणि संवाद वाढतो, परंतु अतिगर्दीमुळे तणाव व विचलन निर्माण होऊ शकते (Kim & de Dear, 2013). त्यामुळे, कामाचे ठिकाण तयार करताना आवाज नियंत्रण, प्रकाशव्यवस्था, आरामदायी बैठक रचना व वैयक्तिक जागेची उपलब्धता यांचा विचार करणे अत्यावश्यक आहे.

3. आरोग्य (Health)

रुग्णालयातील जागेची रचना रुग्णांच्या पुनर्वसन प्रक्रियेत निर्णायक भूमिका बजावते. संशोधनाने सिद्ध केले आहे की खिडकीतून दिसणारे नैसर्गिक दृश्य किंवा झाडे-पाने पाहणे रुग्णांच्या वेदना व ताण कमी करण्यात मदत करते आणि त्यांचा बरे होण्याचा कालावधी कमी होतो (Ulrich, 1984). "Healing environment" या संकल्पनेनुसार रुग्णालयातील प्रकाशव्यवस्था, शांतता, नैसर्गिक रंगसंगती व वायुवीजन हे घटक मानसिक शांतीसाठी उपयुक्त असतात (Gesler et al., 2004). त्यामुळे आज अनेक आधुनिक रुग्णालयांच्या रचनेत नैसर्गिक प्रकाश, हिरवळीची बाग आणि उघड्या जागांचा समावेश केला जातो, ज्याचा थेट संबंध रुग्णांच्या शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्याशी आहे.

4. शिक्षण (Education)

शैक्षणिक संस्थांमधील वास्तुरचना, वर्गखोल्यांची मांडणी आणि शिकण्याचे वातावरण विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक कामगिरीवर व भावनिक विकासावर परिणाम करतात. पर्यावरण मानसशास्त्रीय संशोधनानुसार वर्गखोल्यांतील नैसर्गिक प्रकाश, स्वच्छ हवा आणि आरामदायी बैठक रचना विद्यार्थ्यांच्या लक्ष केंद्रीकरणात मदत करतात (Barrett et al., 2015). तसेच, वर्गांमध्ये रंगसंगती, शैक्षणिक साधनांची रचना आणि आवाज नियंत्रण या बाबी शिकण्याची प्रेरणा वाढवतात. "Learning environment" जितके सकारात्मक आणि सहयोगी असेल तितके विद्यार्थी शिकण्यात सक्रिय सहभाग घेतात. त्यामुळे शैक्षणिक इमारतींची रचना करताना शारीरिक सुविधा आणि मानसिक गरजा या दोन्हींचा विचार आवश्यक आहे.

5. पर्यावरण संवर्धन (Conservation)

पर्यावरण मानसशास्त्र पर्यावरण संवर्धन आणि शाश्वत वर्तन (Sustainable Behavior) घडवून आणण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते. लोकांच्या दैनंदिन जीवनशैलीत बदल घडवून आणण्यासाठी मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन आवश्यक आहे, जसे की पुनर्वापर, ऊर्जा बचत, पाण्याचा योग्य वापर आणि पर्यावरणपूरक वाहतूक साधने वापरणे (Steg & Vlek, 2009). "Environmental attitudes" आणि "pro-environmental behavior" यांचा अभ्यास करून नागरिकांमध्ये पर्यावरण-जागरूकता वाढविण्याचे प्रयत्न केले जातात. उदाहरणार्थ, सामाजिक मोहीमा, शालेय अभ्यासक्रमात पर्यावरण शिक्षणाचा समावेश, तसेच समुदाय पातळीवर हरित उपक्रम हे संवर्धनासाठी उपयुक्त ठरतात. पर्यावरण मानसशास्त्र माणसाच्या वर्तनाला शाश्वततेकडे वळविण्यासाठी प्रेरणा, प्रोत्साहन आणि संज्ञानात्मक बदल यांचा अभ्यास करते.

आधुनिक संदर्भ

आजच्या जागतिक परिस्थितीत पर्यावरण मानसशास्त्राचे महत्त्व केवळ शैक्षणिक क्षेत्रापुरते मर्यादित नसून सामाजिक धोरणे, सार्वजनिक आरोग्य आणि शाश्वत विकासाशी निगडित झाले आहे. हवामान बदल हा 21व्या शतकातील सर्वात मोठा मानसिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय धोका मानला जातो (Clayton et al., 2017). सतत वाढणारे तापमान, पर्जन्यमानातील बदल, समुद्रसपाटी वाढ आणि नैसर्गिक आपत्ती यांचा परिणाम केवळ पर्यावरणावरच नव्हे तर व्यक्तींच्या मानसिक आरोग्यावरही होत आहे. अनेक संशोधनांत आढळले आहे की हवामान बदलाशी संबंधित आपत्ती, उदा. चक्रीवादळ, पूर, दुष्काळ, यामुळे अवसाद, चिंताविकार, आघातोत्तर तणाव विकार (PTSD) यांचे प्रमाण वाढते (Doherty & Clayton, 2011).

लोकसंख्या वाढ आणि शहरीकरण या दोन घटकांमुळे माणसाचे पर्यावरणाशी असलेले नाते अधिक गुंतागुंतीचे बनले आहे. शहरांमध्ये वाढती लोकसंख्या घनता, वाहतूक कोंडी, ध्वनी व वायू प्रदूषण यामुळे मानवी तणावाची पातळी वाढत आहे (Evans, 2003). "गर्दीचा मानसशास्त्रीय परिणाम" (Crowding Effect) या संकल्पनेनुसार, अती लोकसंख्या असलेल्या जागेत राहणाऱ्या व्यक्तीमध्ये अस्वस्थता, आक्रमकता आणि सामाजिक टाळाटाळ वाढण्याची शक्यता असते (Stokols, 1972). त्यामुळे पर्यावरण मानसशास्त्र शहर नियोजन, शहरी धोरणे आणि सार्वजनिक ठिकाणांच्या रचनेत महत्त्वाची भूमिका बजावते.

नैसर्गिक संसाधनांचा तुटवडा (Resource Scarcity) देखील आधुनिक संदर्भात गंभीर ठरतो. पाणी, ऊर्जा आणि स्वच्छ हवा यांच्या कमतरतेमुळे सामाजिक संघर्ष, स्थलांतर आणि मानसिक असुरक्षितता वाढते (Gifford, 2014). अशा परिस्थितीत, पर्यावरण मानसशास्त्र मानवी वर्तनातील "शाश्वत पद्धती" कशा विकसित करता येतील याचा अभ्यास करते, जसे की ऊर्जा बचत, पुनर्वापर, सार्वजनिक वाहतूक वापरणे, वनीकरण इत्यादी.

याशिवाय, "बायोफिलिया सिद्धांत" (Biophilia Hypothesis – Wilson, 1984) सुचवतो की माणसाला निसर्गाशी नैसर्गिक ओढ असते. संशोधनानुसार, निसर्गाचा अनुभव – हिरवीगार उद्याने, झाडे, बागा, जलाशय – यामुळे मानसिक पुनरुज्जीवन (Psychological Restoration) होते आणि लक्ष, सर्जनशीलता तसेच सामाजिक सौहार्द वाढते (Kaplan & Kaplan, 1989). आधुनिक काळात जिथे तंत्रज्ञान आणि कृत्रिम पर्यावरण प्राबल्यात आले आहे, तिथे अशा नैसर्गिक संपर्काचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. म्हणूनच, पर्यावरण मानसशास्त्र आजच्या काळात केवळ वैयक्तिक मानसिक आरोग्यापुरते मर्यादित न राहता सामूहिक कल्याण, शाश्वत विकास आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी अपरिहार्य ठरते.

समारोप:

पर्यावरण मानसशास्त्र आपल्याला स्पष्टपणे दाखवते की माणूस आणि पर्यावरण हे एकमेकांवर अवलंबून असलेले घटक आहेत. ज्या वातावरणात आपण राहतो ते आपल्या मानसिक व शारीरिक आरोग्याचे निर्धारण करते. शुद्ध हवा, स्वच्छ पाणी, हिरवाई, नैसर्गिक प्रकाश आणि सुरक्षित परिसर या सर्व घटकांमुळे केवळ आजारपण कमी होत नाही तर एकूण जीवनमान सुधारते. उलट, प्रदूषण, गर्दी, आवाज आणि निसर्गापासून तुटलेले जीवन तणाव, नैराश्य आणि सामाजिक असमानता वाढवते.

त्यामुळे शहर नियोजन, वास्तुकला, शिक्षण व्यवस्था आणि आरोग्य धोरणे आखताना पर्यावरण मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, शहरी भागात हिरवीगार उद्याने, सायकल ट्रॅक, सार्वजनिक बागा आणि नैसर्गिक जागा वाढवल्यास लोकांच्या मानसिक आरोग्यात सुधारणा दिसून येते. तसेच रुग्णालयांच्या वास्तुत नैसर्गिक प्रकाश आणि हिरवाईचा समावेश रुग्णांच्या उपचार प्रक्रियेला गती देतो.

अशा प्रकारे, पर्यावरण मानसशास्त्र केवळ सिद्धांतापुरते मर्यादित नसून प्रत्यक्ष धोरणे आणि नियोजनासाठी उपयुक्त आहे. आरोग्यदायी, हिरवेगार आणि सुरक्षित पर्यावरण निर्माण करण्यासाठी वैयक्तिक व सामूहिक स्तरावर जागरूकता आणि कृती आवश्यक आहे. मानसिक व शारीरिक आरोग्यास पोषक असे पर्यावरण निर्माण करणे हे आधुनिक समाजाचे आणि मानवी अस्तित्व टिकविण्याचे मुख्य उद्दिष्ट ठरले पाहिजे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Anderson, C. A. (2001). Heat and violence. Current Directions in Psychological Science, 10(1), 33-38.

Barrett, P., Zhang, Y., Moffat, J., & Kobbacy, K. (2015). A holistic, multi-level analysis identifying the impact of classroom design on pupils’ learning. Building and Environment, 89, 118–133.

Basner, M., Babisch, W., Davis, A., Brink, M., Clark, C., Janssen, S., & Stansfeld, S. (2014). Auditory and non-auditory effects of noise on health. The Lancet, 383(9925), 1325–1332.

Clayton, S., Manning, C., Krygsman, K., & Speiser, M. (2017). Mental health and our changing climate: Impacts, implications, and guidance. American Psychological Association and ecoAmerica.

Cohen, S., Glass, D. C., & Singer, J. E. (1973). Apartment noise, auditory discrimination, and reading ability in children. Journal of Experimental Social Psychology, 9(5), 407–422.

Czeisler, C. A., Allan, J. S., Strogatz, S. H., et al. (1986). Bright light resets the human circadian pacemaker independent of the timing of the sleep-wake cycle. Science, 233(4764), 667–671.

Doherty, T. J., & Clayton, S. (2011). The psychological impacts of global climate change. American Psychologist, 66(4), 265–276.

Evans, G. W. (2003). The built environment and mental health. Journal of Urban Health, 80(4), 536-555.

Evans, G. W., & Lepore, S. J. (1993). Non-auditory effects of noise on children: A critical review. Children's Environments, 10(1), 31–51.

Evans, G. W., Wells, N. M., & Moch, A. (2003). Housing and mental health: A review of the evidence and a methodological and conceptual critique. Journal of Social Issues, 59(3), 475–500.

Gesler, W., Bell, M., Curtis, S., Hubbard, P., & Francis, S. (2004). Therapy by design: evaluating the UK hospital building program. Health & Place, 10(2), 117–128.

Gifford, R. (2014). Environmental psychology matters. Annual Review of Psychology, 65, 541–579.

Kaplan, R., & Kaplan, S. (1989). The Experience of Nature: A Psychological Perspective. Cambridge University Press.

Kellert, S. R. (2008). Dimensions, elements, and attributes of biophilic design. In S. Kellert, J. Heerwagen, & M. Mador (Eds.), Biophilic Design: The Theory, Science, and Practice of Bringing Buildings to Life. Wiley.

Kim, J., & de Dear, R. (2013). Workspace satisfaction: The privacy-communication trade-off in open-plan offices. Journal of Environmental Psychology, 36, 18–26.

Milgram, S. (1970). The experience of living in cities. Science, 167(3924), 1461–1468.

Rosenthal, N. E., Sack, D. A., Gillin, J. C., et al. (1984). Seasonal affective disorder: A description of the syndrome and preliminary findings with light therapy. Archives of General Psychiatry, 41(1), 72–80.

Steg, L., & Vlek, C. (2009). Encouraging pro-environmental behaviour: An integrative review and research agenda. Journal of Environmental Psychology, 29(3), 309–317.

Stokols, D. (1972). On the distinction between density and crowding: Some implications for future research. Psychological Review, 79(3), 275–277.

Stokols, D. (1978). Environmental psychology. Annual Review of Psychology, 29, 253–295.

Sullivan, W. C., & Chang, C. Y. (2011). Mental health and the built environment. In: Clayton, S. D. (Ed.), The Oxford handbook of environmental and conservation psychology. Oxford University Press.

Ulrich, R. S. (1984). View through a window may influence recovery from surgery. Science, 224(4647), 420–421.

Vischer, J. C. (2007). The effects of the physical environment on job performance: towards a theoretical model of workspace stress. Stress and Health, 23(3), 175–184.

Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Harvard University Press.

World Health Organization (2011). Burden of disease from environmental noise. WHO Regional Office for Europe.