शनिवार, १९ ऑक्टोबर, २०१९

विद्यार्थ्यांची ओळख: विचारांची शैली | Thinking Style |

विद्यार्थ्यांची ओळख: विचारांची शैली
शैक्षणिक क्षेत्रात अपयशी ठरलेले बरेच विद्यार्थी प्रत्यक्ष जीवनात का यशस्वी होतात? काही विद्यार्थी कायदा शाखेकडे वळतात, इतर कांही डॉक्टरी पेशा निवडतात, आणि इतर कला/वाणिज्य शाखेकडे वळतात. डॉक्टर झालेल्यापैकी शाळेत प्रतिभावान असणारे विद्यार्थी त्यांच्या रूग्णाबाबत अपयशी का ठरतात? असे काही आहे का की काही प्रतिभावान असलेल्या विद्यार्थ्यांना वर्गात ए श्रेणी मिळते, तर इतरांची क्षमता असूनही त्याना डावलेले जाते? हे असे काही प्रश्न आहेत जे विचारांची शैली समजून घेताना मनामध्ये निर्माण होऊ शकतात.
आपल्या आयुष्यात काय घडते ते केवळ आपण किती चांगले विचार करतो यावर अवलंबून नाही तर आपण कसे विचार करतो यावर अवलंबून असते. लोक वेगळ्या पद्धतीने विचार करतात आणि त्याशिवाय, रॉबर्ट स्टर्नबर्ग यांच्या संशोधनाने असे दर्शविलेले आहे की ते ज्या प्रकारे विचार करतात त्याबद्दल इतरांनी किती प्रमाणात त्याचा विचार केला आहे याची जाणीव त्यांना असते. परिणामस्वरूप, पालक आणि मुले, शिक्षक आणि विद्यार्थी, व बॉस आणि कर्मचारी यांच्यात गैरसमज विकसित होऊ शकतात. विचार आणि  अध्ययन शैली समजून घेतल्यामुळे लोकांना या गैरसमजापासून रोखण्यास मदत होते आणि प्रत्यक्षात एकमेकांच्या आणि स्वत:चे विचार चांगल्या पद्धतीने समजून घेण्यास मदत होऊ शकते.
विचार शैलीची गरज :
शैली म्हणजे विचार करण्याचा एक प्राधान्यक्रम आहे. विचार शैली ही क्षमता नाही तर आपल्या क्षमता आपण कशा वापरतो यावर अवलंबून असते. आपल्याकडे एकच शैली नसते तर अनेक शैलीचे रेखाचित्र असते. लोक त्यांच्या क्षमतेप्रमाणे व्यवहार्यदृष्टया एकसारखे असू शकतात आणि तरीही त्यांची शैली भिन्न असू शकते पण समाजात समान क्षमता असलेले लोक नेहमी असतीलच असे नाही. त्याऐवजी, विशिष्ट परिस्थितींमध्ये अपेक्षित असलेल्या व्यक्तींशी जुळवून घेणारे लोक उच्च क्षमता असणारे मानले जातात पण ते खरे नाही. त्या लोकांच्या शैली आणि ते ज्या कार्यांशी निगडित आहेत ते त्यामध्ये सुयोग्य/बरोबर असतात.
बऱ्याचदा, ज्या विद्यार्थ्यांना विविध समस्यांना तोंड द्यावे लागते ते आपल्या शैलीनुसार चांगले कार्य करू शकतात किंवा ते त्यांचे कार्य सुधारण्यासाठी आपल्या शैलीमध्ये बदल करतात. परंतु जर एखाद्या विद्यार्थ्याला आवश्यक क्षमता नसतानाही श्रेय दिले गेले तर त्या विद्यार्थ्यांना त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्याची संधी देखील मिळत नाही.
कोणत्याही हायस्कूल किंवा महाविद्यालयीन माजी विद्यार्थी मेळाव्यात गेल्यावर आपणास असे  अनेक लोक भेटतील जे स्वत: चुकीच्या कामात गुंतलेले आहेत. मार्गदर्शक किंवा करिअर सल्लागाराने त्यांच्या क्षमता किंवा अगदी आवडी-निवडीवर आधारित त्यांना ते निवडण्यास सांगितले होते तरीही ते निराश आहेत. परंतु त्यांच्यापैकी बऱ्याच जणांनी जे करिअर निवडले आहे तिथे त्यांना कोणतीच यशाची आशा वाटत नाही. शैली समजून घेतल्यामुळे काही क्रिया त्यांच्यासाठी योग्य का ठरतात आणि इतरांसाठी का नाही? तसेच काही लोक एखाद्या कार्यासाठी योग्य असतात आणि इतर का नाहीत हे समजून घेण्यास मदत होते.
मानसिक स्व-शासन सिद्धांत
स्टर्नबर्ग यांच्या मानसिक स्व-शासन सिद्धांताची मूलभूत कल्पना म्हणजे जगात आपल्याकडे असलेल्या शासकीय व्यवस्थेचे स्वरूप संयोगजन्य नाही तर लोकांच्या मनात काय चालले आहे त्याचे ते बाह्य प्रतिबिंब असते. ते आपल्या विचारांचे आयोजन करण्याचा पर्यायी मार्ग दर्शवतात. अशा प्रकारे आपण पाहिलेल्या शासकीय व्यवस्थेचे स्वरूप आपल्या मनाचा आरसा असतो.
स्व-संघटन आणि सामाजिक संघटन यादरम्यान अनेक बाबतीत साम्य आढळते. एकाद्या विशिष्ठ गोष्टीसाठी, जसे समाजाने स्वत:ला शासित करण्याची गरज आहे, तशीच आपणास स्वतःवर नियंत्रण ठेवण्याची गरज आहे. शासकीय व्यवस्थेप्रमाणेच आपणासही प्राधान्यक्रमांवर निर्णय घेण्याची गरज असते, आपण आपल्या संसाधनांचे वाटप करण्याची गरज आहे तसेच, जगातील बदलांसाठी आपणास प्रतिसाद देण्याची गरज देखील आहे. जर सरकारमध्ये बदल होण्यास अडथळे येत असतील तर आपल्यामध्येही बदल घडवून आणण्यामध्ये अडथळे येतात. प्रस्तावित मानसिक स्व-शासन सिद्धांतांचे विहंगावलोकन खालीलप्रमाणे.
सर्वसामान्यपणे कार्यकारी, वैधानिक आणि न्यायालयीन अशी तीन कार्ये प्रत्येक शासन व्यवस्थेमध्ये असतात. कार्यकारी शाखेस कायदा आणि धोरणे तयार करण्याचा अधिकार असतो व वैधानिक शाखा त्यास अधिनियमित करते. न्यायालयीन शाखा या कायद्याचे योग्यरीत्या पालन होत आहे का याचे मुल्यांकन करते आणि या कायद्यांचे उल्लंघन होत असल्यास काय? तर लोकांनी त्यांच्या विचारामध्ये आणि कार्यामध्ये याचा अंतर्भाव करण्याची गरज भासते अशी अपेक्षा व्यक्त करतात. मानसिक स्व-शासनाचा सिद्धांत चार प्रकारचे स्वरूप स्पष्ट करतो: राजेशाही, श्रेणीबद्द, उतावीळ, आणि अनाकलनीय. प्रत्येक स्वरूप हे जग आणि त्याचा समस्येकडे पाहण्याचा एक वेगळा दृष्टीकोन सांगतो. पण सदर प्रकल्पामध्ये आपण केवळ सर्वंकष सूक्ष्म जे स्तरानुसार शैलीचे प्रकार आहेत आणि आंतरिक व बाह्य जे व्याप्तीनुसार शैलीचे प्रकार आहेत त्यांचा समावेश यामध्ये करणार आहे.
मानसिक स्व-शासनाचे स्तरानुसार प्रकार:
सर्वंकष शैलीचे विद्यार्थी हे तुलनेने मोठी आणि अमूर्त समस्या हाताळण्यास प्राधान्य देतात. ते कोणत्याही गोष्टीच्या तपशीलात न जाता विस्तृत घटकावर लक्ष केंद्रित करतात जसे जंगलातील झाडांऐवजी पूर्ण जंगलाकडे पाहण्यास प्राधान्य देतात. बऱ्याचदा 'झाडापासून बनलेल्या जंगलाकडे ते लक्ष देतात; परिणामी त्यांना "परिपूर्ण आनंदाची अवस्था" गमावू नये याची काळजी घ्यावी लागते.

सर्वंकष शैलीच्या विद्यार्थ्यांची लक्षणे:
  • अशा विद्यार्थ्यांचे लक्ष हे एकदम सर्व घटकावर जाते.
  • अशा विद्यार्थ्यांना एकाचवेळी सर्व गोष्टी जाणून घ्यायला आवडते.
  • असे विद्यार्थी अधिक व्यापक व अमूर्त घटकावर काम करतात.
  • अशा विद्यार्थ्यांना एखादी गोष्ट एका बैठकीतच समजून घ्यावयाची असते.
  • अशा विद्यार्थ्यांना अखंड अध्ययन पध्दती उपयुक्त ठरते.
  • अशा विद्यार्थ्यांना दीर्घकालीन प्रकल्पावर काम करायला आवडते.
  • अशा विद्यार्थ्यांना चौकटीत काम करायला आवडत नाही ते मुक्तपणे काम करणे पसंत करतात.

परीक्षा पध्दती:
1. सर्वंकष शैलीचे विद्यार्थी परीक्षेत सविस्तर प्रश्नांची संख्या अधिक असल्यास ते चांगल्या प्रकारे सोडवू शकतात.
2. निबंध लेखन, कथा लेखन, अमूर्त कल्पना विस्तार, जीवन वृन्तात सारख्या लेखनात त्यांना आनंद मिळतो.
सुक्ष्म शैलीचे विद्यार्थी हे तपशीलवार व विस्तृत अशा मूर्त समस्यांवर लक्ष केंद्रित करतात. ते एखाद्या परिस्थितीच्या व्यावहारिक बाबींकडे लक्ष केंद्रित करतात आणि ते विनम्र असतात. त्यांच्याकडून झाडाकडे लक्ष दिल्याने जंगल दुर्लक्षित राहू शकते. तथापि, विमान चालक आणि रॉकेट सारख्या किचकट प्रणालीच्या अपयशामागे अशा लहान तपशीलांकडे दुर्लक्ष करणे हे सर्वात मोठे कारण असू शकते. अशा प्रकारे, जवळजवळ सर्वच समूहात किंवा संघटनेत काही सुक्ष्म शैलीच्या विद्यार्थ्यांची  आवश्यकता असते.
सूक्ष्म शैलीच्या विद्यार्थ्यांची लक्षणे:
  • असे विद्यार्थी हे केवळ विशिष्ठ एखाद्या घटकावर लक्ष केंद्रित करतात.
  • अशा विद्यार्थ्यांना एकावेळी ठराविक गोष्टी जाणून घ्यावयाच्या असतात.
  • असे विद्यार्थी सूक्ष्म व मूर्त घटकावर काम करतात.
  • या विद्यार्थ्यांना सर्व गोष्टी छोट्या छोट्या भागात समजावून घ्यावयला आवडते.
  • अशा विद्यार्थ्यांना खंडीत अध्ययन पध्दती उपयुक्त ठरेल.
  • अशा विद्यार्थ्यांना छोट्या छोट्या प्रकल्पातून आनंद मिळतो.
  • असे विद्यार्थी जेवढे सांगितलेले आहे तेवढेच करतील त्यापेक्षा वेगळे व अधिकचे जराही करणार नाहीत.

परीक्षा पध्दती:
1. सूक्ष्म शैलीचे विद्यार्थी परीक्षेत थोडक्यात उत्तरे लिहा सारख्या प्रश्नांनी अशा विद्यार्थ्यांना अधिक समाधान मिळते.
2. जर प्रश्न वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी असेल तर दुधात साखरच.
सर्वंकष आणि सुक्ष्म शैलीचे विद्यार्थी विशेषतः एकत्रित चांगले कार्य करू शकतात, कारण प्रत्येकजण कार्य पूर्ण करण्याच्या एका विशिष्ठ पैलूकडे लक्ष केंद्रित करतो जे इतर लोक विसरतात. एखाद्या प्रकल्पाची पूर्तता करण्याचा प्रयत्न करणारे दोन सर्वंकष शैलीचे विद्यार्थी हे तपशीलात न जाता मोठ्या समस्याच निवडतील; परंतु दोन सुक्ष्म शैलीचे विद्यार्थी काम पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या व्यावहारिक तपशीलवार पद्धतीने उच्चस्तरीय योजना आखतील. जर एखादे कार्य पूर्ण करावयाचे असेल तर एकदम टोकाचे विचार मदत करू शकत नाहीत त्यासाठी एकमेकांच्या विचारांची कदर करणे गरजेचे असते. एकदम टोकाचे सुक्ष्म शैलीचे विद्यार्थी किंवा सर्वंकष शैलीचे विद्यार्थी हे प्रवाहापासून बाजूला फेकले जाऊ शकतात तर त्यांना प्रवाहात आणण्यासाठी सुवर्णमध्य साधने गरजेचे असते. एकदम टोकाचे सुक्ष्म शैलीचे विद्यार्थी किंवा सर्वंकष शैलीचे विद्यार्थी यांना एकत्र काम करताना नक्की अडचणी येतील कारण त्यांचे विचार एकमेकांच्या विरुद्ध दिशेने चाललेले असतात.
मानसिक स्व-शासनाचे व्याप्तीनुसार प्रकार:
आंतरिक शैलीचे विद्यार्थी अंतर्गत बाबींशी संबंधित असतात - याचा अर्थ असा आहे की, हे विद्यार्थी अलिप्तवादी असतात. ते अंतर्मुख, कार्यशील, अलिप्त आणि कधीकधी सामाजिकदृष्टया कमी जागरूक असतात. त्यांना एकटे काम करायला आवडते. अनिवार्यपणे, त्यांचे प्राधान्य हे त्यांची बुद्धीमत्ता ही इतर माध्यमातून अलिप्तपणे गोष्टी किंवा कल्पना आमलात आणणे असते.
बऱ्याचदा क्षमता आणि शैली याची गफलत लोक करत असतात. बालवाडीची एक शिक्षिका आपल्या वर्गात शिकणाऱ्या मुलाच्या धारणेबाबत चुकीची शिफारस करते. तिने अशी शिफारस का केली होती असे विचारले असता शिक्षिकीने सांगितले की मुलाची शैक्षणिक गुणवत्ता खुप चांगली असली तरी, प्रथम वर्गासाठी मुल "सामाजिकदृष्ट्या तयार" दिसत नाही. ते मुल शाळेमध्ये इतरांमध्ये न मिसळता स्वतःची कामे एकट्यानेच करणे पसंत करत होते. याचा अर्थ त्या शिक्षिकेने असा घेतला की त्याच्यामध्ये सामाजिक बुद्धिमत्तेची कमतरता आहे. वास्तवात ते मुल आंतरिक विचार शैलीचे होते. या सर्व गोष्टी लक्षात आल्यावर त्यास प्रथम वर्गात प्रवेश मिळाला आणि त्या मुलाने भविष्यात चांगली शैक्षणिक प्रगती तर केलीच शिवाय इतरांशी चांगले आंतरावैयक्तिक संबंध दृढ केलेले आढळले.
आंतरिक शैलीच्या विद्यार्थ्यांची लक्षणे:
  • असे विद्यार्थी अंतर्मुखी व्यक्तिमत्व असलेले आढळतात.
  • या विद्यार्थ्यांना एकट्याने काम करायला आवडते.
  • या विद्यार्थ्यांचा दृष्टीकोन अलिप्तवादी स्वरूपाचा असतो.
  • या विद्यार्थ्यांना इतरांच्या तुलनेत सामाजिक जाणिवा कमी असतात.
  • अशा विद्यार्थ्यामध्ये आंतरवैयक्तिक संबंधामध्ये कमतरता असते.
  • यांना स्वतःच्या कल्पना आणि विचारांनी काम करायला आवडते.
  • वर्गात पुस्तकी किडा म्हणून यांना हिणवले जाऊ शकते.
  • अशा विद्यार्थ्यांना वर्गात व्याख्यान, प्रयोग, सृजनशील पद्धतीने शिकायला आवडते.

परीक्षा पध्दती:
आंतरिक शैलीच्या विद्यार्थ्यांना सृजनशील लेखन, काव्य वाचन, प्रयोग यासारख्या पद्धतीने परीक्षा द्यायला आवडते.
बाह्य शैलीचे विद्यार्थी बहिर्मुखी, मोकळ्या मनाचे आणि लोकात मिसळणारे असतात. सहसा, ते सामाजिकरित्या संवेदनशील असतात आणि इतरांचे काय चालले आहे याची जाणीव असणारे असतात. त्यांना शक्य असेल तेथे इतर लोकांबरोबर काम करणे आवडते.
विद्यार्थ्यासाठी कोणती शैली चांगली याबाबत शैक्षणिक वर्तुळात बऱ्याच चर्चा घडून येतात. अलिकडच्या काही वर्षांमध्ये "सहयोगी शिक्षण" नावाची संकल्पना पुढे आली ज्याव्दारे मुलांनी एकत्रितपणे शिकण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. लहान मुले त्यांच्या स्वत:च्या साहित्याबरोबर लहान गटात चांगले शिकतील अशी कल्पना असावी. पण प्रत्येक मुल वेगळ्या पद्धतीने, कलाने, क्षमतेने व शैलीने शिकत असते हे विसरून चालणार नाही.
बाह्य शैलीच्या विद्यार्थ्यांची लक्षणे:
  • अशा विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्व हे बहिर्मुखी स्वरूपाचे आढळते.
  • या विद्यार्थ्यांना समूहाने/ गटाने काम करायला आवडते.
  • असे विद्यार्थी हे व्यापक दृष्टीकोन असलेले आढळतात.
  • असे विद्यार्थी सामाजिक जाणिव अधिक असलेले आढळतात.
  • अशा विद्यार्थ्याचे आंतरवैयक्तिक नातेसंबंध सदृढ असतात.
  • स्वतःच्या कल्पना आणि विचारांबरोबर इतरांचेही ऐकण्यावर भर दिला जातो.
  • वर्गात असे विद्यार्थी सर्वासोबत मिळूनमिसळून असतात.
  • अशा विद्यार्थ्यांना प्रकल्प पध्दती, सहल, सहयोगी पध्दती अध्ययनास अनुरूप असतात.

परीक्षा पध्दती:
बाह्य शैलीच्या विद्यार्थ्यांना समूह चाचणी, समूह प्रकल्प, चर्चा, वादविवाद   यासारख्या पद्धतीने परीक्षा द्यायला आवडते.
मानसिक स्व-शासन सिद्धांताच्या दृष्टिकोनातून, अशा प्रश्नांचे एकच असे बरोबर उत्तर नसते जसे की मुले वैयक्तिकरित्या किंवा गटांमध्ये चांगले शिकतात की नाही आणि खरोखरच हा प्रश्न इतर प्रश्नाप्रमाणेच चुकीचा ठरतो. बाह्य शैलीचे विद्यार्थी गटांमध्ये काम करण्यास प्राधान्य देतात आणि इतरांसोबत शिकताना कदाचित चांगले शिकतील. अंतर्गत शैलीचे विद्यार्थी कदाचित एकटे काम करण्यास प्राधान्य देतात आणि समूहामध्ये काम करण्यास अनुत्सुक असू शकतील.
याचा अर्थ असा नाही की आंतरिक शैलीच्या विद्यार्थ्यानी कधीही समूहात काम करू नये, किंवा बाह्य शैलीचे विद्यार्थी एकट्याने. अर्थात, प्रत्येक प्रकारच्या विद्यार्थ्याने विविध परिस्थितींमध्ये कार्य करण्यास शिकण्यासाठी लवचिकता विकसित करण्याची आवश्यकता आहे. परंतु शैलीच्या दृष्टिकोनातून असे सूचित होते की विद्यार्थ्याप्रमाणे शिक्षकांना अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेत लवचिकता असली पाहिजे. शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना वैयक्तिक आणि समूहात काम करण्याश प्रोत्साहित केले पाहिजे जेणेकरुन मुलांना काही ठिकाणी सोयीस्कर आणि काही ठिकाणी आव्हानात्मक वाटेल. नेहमीच समान कार्य परिस्थिती प्रदान केल्याने काही विद्यार्थ्यांना त्याचा फायदा होतो आणि इतरांना शिक्षा केली जाऊ शकते.
सर्व शिक्षक व पालकांना विनंती की आपला पाल्य काय विचार करतो याचा विचार अगोदर करा आणि त्यानंतरच आपले विचार त्याच्यासमोर मांडा. कारण तो कशा पद्धतीने विचार करतो हे समजल्याशिवाय आपण त्यास समजावून घेणे अवघड असते. त्यामुळे पालकांनी आपल्या पाल्याच्या आणि शिक्षकांनी आपल्या विद्यार्थ्याच्या सर्वांगीण विकासासाठी हा विचार समजावून घेणे गरजेचे वाटते.
(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)
संदर्भ:
Brown, D. H. (2000). Principles of language learning & teaching. (4th ed.). New York: Longman. (pp. 49-58)
Cassidy, S. (2004). Learning styles: An overview of theories, models, and measures, Educational Psychology,24(4), 419-444
Fleming, N. D. and Mills, Colleen (1992). Not Another Inventory, Rather a Catalyst for Reflection, To Improve the Academy, Vol. 11, pp. 137
King, A., (2011). Culture, Learning and Development: A Case Study on the Ethiopian Higher Education System.
Lewis, M. A., 2014. Learning  Styles, Motivations, and Resource Needs of Students, s.l.: Chapel Hill, North Carolina.
Markus, H.R. & Kitayama, S., H. R. & Kitayama, S., (1991). Culture and the self: implications for cognition, emotion and motivation. Psychological Review, Volume 2, p. 98.
Rayner, S., & Riding, R. J. (1996). Cognitive style and school refusal. Educational Psychology, 16, 445–451.
Rayner, S., & Riding, R. J. (1997). Towards a categorisation of cognitive styles and learning styles. Educational Psychology, 17, 5–28.
Sadler-Smith, E. (2009). A duplex model of cognitive style. In L. F. Zhang & R. J. Sternberg (Eds.), Perspectives on the nature of intellectual styles (pp. 3–28). New York, NY: Springer Publishing Company.
Sternberg, R. J., & Grigorenko, E.L. (1997). Are cognitive styles still in style?.Ameerican Psychooloogist, 52, 700-712
Sternberg, R. J.  (2009). Thinking Styles. Cambridge University Press
Sternberg, R. J., & Grigorenko, E.L. (1997). Styles of thinking in school. European journal of High Ability, 6(2), 1-18
Sternberg, R. J., & Zhang, Li-Fang (2001). Perspectives on thinking, learning, and cognitive styles. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum associates.

कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:

टिप्पणी पोस्ट करा

Thank you for your comments and suggestions

विद्यार्थ्यांसाठी माइंडफुलनेस | Mindfulness for children

  विद्यार्थ्यांसाठी माइंडफुलनेस | Mindfulness for children दोन बौध्द भिक्खू नदी ओलांडत होते तेव्हा वृद्ध भिक्खूने पाहिले की एक तरुणी नदी प...