सामुदायिक सहभागिता कार्यक्रम (CEP) |
Community Engagement Programme
आपले शिक्षण आजच्या संदर्भाशी सुसंगत सामाजिक जबाबदारीचे उद्दिष्टे, तत्त्वे आणि
स्वरूपांचे विश्लेषण करण्यासाठी 2011 मध्ये तज्ञांच्या समितीव्दारे (तत्कालीन
नियोजन आयोगाने स्थापन केलेल्या) राष्ट्रीय आढावा घेण्यात आला. भारतातील “सामाजिक
जबाबदारी आणि उच्च शिक्षणाची सामुदायिक सहभागिता वाढवणे” याविषयीच्या शिक्षण
मंत्रालयाला (MoE) केलेल्या शिफारशींमध्ये नवीन धोरणासाठी अनेक
महत्त्वाचे घटक त्यामध्ये होते. 2020 मध्ये भारत सरकारने जाहीर केलेल्या राष्ट्रीय
शैक्षणिक धोरणाने (NEP) देशातील उच्च शिक्षणासाठी एक
परिवर्तनात्मक आराखडा सादर केला आहे. नवीन धोरणामध्ये आधीच समाविष्ट केलेल्या अनेक
शिफारशींना बळकटी दिली आहे, ज्याचे उदाहरण खालील ओळींतून दिसून
येते:
"शिक्षण व्यवस्थेचा उद्देश तर्कसंगत विचार आणि कृती करण्यास
सक्षम, करुणा आणि सहानुभूती, धैर्य आणि लवचिकता, वैज्ञानिक
स्वभाव आणि सर्जनशील कल्पनाशक्ती, योग्य नैतिक ध्येय आणि मूल्ये असलेला
चांगला माणूस तयार करणे हे आहे. आपल्या राज्यघटनेने अधोरेखित केल्याप्रमाणे
समतापूर्ण, सर्वसमावेशक आणि बहुविध समाज निर्माण करण्यासाठी
सक्रीय, उत्पादक आणि योगदान देणारे नागरिक निर्माण करणे हे त्याचे उद्दिष्ट
आहे”.
सामाजिक जबाबदारी आणि सामुदायिक सहभाग वाढवणे
उच्च शिक्षणामध्ये 'सामाजिक जबाबदारी आणि सामुदायिक
सहभाग वाढवणे' या उद्दिष्टांमध्ये खालील बाबी समाविष्ट असतात:
- सामुदायिक
सहभागाद्वारे सिद्धांत आणि व्यवहार यांच्यातील अंतर कमी करून, उच्च
शिक्षणामध्ये अध्ययन-अध्यापनाची गुणवत्ता वाढविणे;
- स्थानिक
समुदायांना भेडसावणाऱ्या वास्तविक जीवनातील समस्या ओळखण्यासाठी आणि त्यांचे
निराकरण करण्यासाठी उच्च शैक्षणिक संस्था आणि स्थानिक समुदाय यांच्यातील सखोल
परस्परसंवादाला प्रोत्साहन देणे;
- स्थानिक समुदाय
आणि उच्च शिक्षण संस्थांमधील भागीदारी सुलभ करणे जेणेकरून विद्यार्थी आणि शिक्षक
स्थानिक ज्ञान आणि शहाणपण यापासून शिकू शकतील;
- राष्ट्रीय
विकासाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी अभ्यासक्रम, कोर्सेस आणि
अध्यापनशास्त्र अधिक योग्य बनवण्यासाठी उच्च शिक्षण संस्थांना स्थानिक समुदायांसह
संलग्न करणे;
- विद्यार्थी आणि
तरुणांमध्ये सार्वजनिक सेवा आणि सक्रिय नागरिकत्वाची मूल्ये आत्मसात करणे, ज्यामुळे
तरुणांच्या नैसर्गिक आदर्शवादाला प्रोत्साहन, संवर्धन आणि
बळकटी मिळेल;
- समुदाय आधारित संशोधन पद्धतींद्वारे स्थानिक समुदायाच्या भागीदारीने संशोधन प्रकल्प हाती घेणे.
समुदाय सहभागासाठीची प्रमुख तत्त्वे
सध्या प्रचलित असलेल्या जागतिक आणि राष्ट्रीय
दृष्टिकोन आणि NEP 2020 च्या
प्रमुख शिफारशींच्या आधारे, खालील
प्रमुख तत्त्वे उच्च शिक्षणाच्या सामुदायिक सहभागाला मार्गदर्शन करतील:
अ) परस्पर
सहकार्य आणि आदरः
ग्रामीण आणि उपनगरी गरीब समुदाय आणि उच्च शिक्षण
संस्था यांच्या दोन्ही बाजूंच्या परस्पर मान्य केलेल्या अभिरूची आणि गरजा
स्पष्टपणे मांडल्या जाव्यात आणि त्यांचा आदर केला जावा हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे
आहे. परस्पर लाभ सुनिश्चित केल्याशिवाय, समुदाय
सहभाग हा उच्च शिक्षण संस्थांच्या सामाजिक जबाबदारीच्या उद्देशाला पूर्ण करत नाही.
समुदाय विद्यार्थी आणि प्राध्यापकांच्या सहभागातून शिकत असताना, विद्यार्थी आणि शिक्षकांनी देखील समुदाय ज्ञान आणि
अनुभवांकडून शिकले पाहिजे.
ब)
विद्यापीठ-स्तरावर, प्रत्येक शाखा
आणि विषयातील सहभाग:
समुदाय सहभाग केवळ काही सामाजिक शास्त्र विषयांपुरता
मर्यादित राहू नये. ते सर्व शाखा आणि उच्च शिक्षण संस्थांच्या सर्व शाखांमध्ये
राबवले जावे. नैसर्गिक विज्ञान आणि अभियांत्रिकी यांच्या शाखांमध्ये देखील शिक्षण
आणि संशोधनात समुदाय सहभाग प्रोत्साहित केला जाऊ शकतो. यामुळे स्थानिक समुदाय नवीन
तंत्रज्ञानात्मक आविष्कारांबद्दल जाणकार होण्यास मदत होईल तसेच विद्यार्थी आणि
प्राध्यापकांना स्थानिक तंत्रज्ञान आणि ज्ञान कसे वापरावे याबद्दल माहिती मिळेल.
क)
विद्यार्थ्यांना गुणवत्ता आधारित श्रेणी (CBCS):
समुदाय सहभागिता आणि संशोधन प्रकल्प आणि शिकण्याच्या
शैक्षणिक कार्यक्रमांमधील
विद्यार्थ्यांच्या सहभागाचे त्यांना गुण मिळावेत. त्यामुळे, पदवीपूर्व गरजा पूर्ण करण्यासाठी समुदाय सहभागिता
समाविष्ट केली जावी आणि त्यांच्या एकूण मूल्यांकनांमध्ये त्याचा सहभाग केला जावा.
ड) सामुदायिक
सहभागासाठी शिक्षकांनाही गुण प्रदान करावेत:
उच्च शिक्षण संस्थांमधील शिक्षक, संशोधक आणि प्रशासकांच्या कामगिरी मूल्यांकनांमध्ये
शिक्षण आणि संशोधनातील समुदाय सहभागितांमधील त्यांच्या सहभाग आणि योगदानाचा आढावा
समाविष्ट असणे गरजेचे आहे. शिक्षक आणि संशोधक यांच्याद्वारे समुदाय सहभागिताची
निकष आणि वजनदारपणा स्पष्टपणे भरती, नियमितीकरण
आणि बढतीसाठी च्या मूल्यांकनांमध्ये समाविष्ट केले जावे. या बाबतीत, विद्यांजली मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये उल्लेखित
क्रियाकलापांचा विचार करण्याची आणि ते यूजीसी नियमावली (विद्यापीठांमध्ये शिक्षक
आणि इतर शैक्षणिक कर्मचारी नियुक्तीसाठी आणि महाविद्यालयांमध्ये आणि उच्च
शिक्षणामध्ये मानके राखण्यासाठी किमान पात्रता), 2018
च्या मूल्यांकन निकषांमध्ये समाविष्ट करण्याची सर्व विद्यापीठांना विनंती केली
आहे.
इ) स्थानिक
संस्थांसोबतचे दुवे:
सतत चालणाऱ्या समुदाय सहभागी कार्यक्रमांना चालना
देण्यासाठी, उच्च शिक्षण
संस्थांनी (HEIs) त्यांच्या
आसपासच्या स्थानिक संस्थांसोबत जिव्हाळ्याचे आणि दीर्घकालीन दुवे निर्माण करावेत.
यात स्थानिक स्वराज्य संस्था, जिल्हा
प्रशासन, स्थानिक
उद्योजक, व्यवसाय आणि
स्थानिक स्वयंसेवी संस्थांचा समावेश असावा.
समुदाय
सहभागीतेचे प्रकार
उच्च शिक्षण संस्थांद्वारे जेव्हा
वरील तत्त्वे व्यवहारात लागू केली जातात, तेव्हा ते खालील प्रकारचे कोणतेही
संयोजन निवडू शकतात:
1. शिक्षणाला समुदाय सेवेशी जोडणे:
या पद्धतीमध्ये, विद्यार्थी आणि
शिक्षक यांनी निवडलेल्या समुदायात आपले ज्ञान आणि कौशल्ये अंमलात आणून त्या
समुदायातील लोकांचे जीवनमान उंचावावेत. हे "सेवा-आधारित शिक्षण"
(आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यताप्राप्त चांगली पद्धत) या मॉडेलद्वारे साध्य करता
येते. यामुळे विविध शाखा आणि अभ्यासक्रमातील विद्यार्थ्यांना विशिष्ट समुदायांना
येणाऱ्या आव्हानांवर उपाय शोधण्यासाठी आत्मसात केलेले ज्ञान वापरण्याची संधी
मिळते. उदाहरणार्थ, रसायनशास्त्राचे विद्यार्थी स्थानिक भागात पाणी आणि माती चाचणी
करून त्यांचे निष्कर्ष स्थानिक
समुदायाबरोबर शेअर करू शकतात.
2. संशोधनाला सामुदायिक ज्ञानाशी जोडणे:
या दृष्टिकोनात, उच्च शिक्षण
संस्थेतील विविध विद्याशाखा आणि कार्यक्रम, समुदाय आणि स्थानिक संस्थांच्या
सहकार्याने संयुक्त संशोधन प्रकल्प तयार करावेत. समुदायाचे स्वतःचे ज्ञान हे
संशोधनाच्या आखणी आणि अंमलबजावणीमध्ये समाविष्ट केले जावेत. विद्यार्थ्यांचे नवीन
संशोधन त्यांना त्यांच्या शैक्षणिक गरजा पूर्ण करण्यास मदत करते आणि त्याच वेळी
समुदायाचे ज्ञान सुव्यवस्थित केले जाते. याबाबत समुदाय-आधारित सहभागी संशोधन (CBPR) दृष्टिकोन
मदतगार ठरतात. उदाहरणार्थ, अभियांत्रिकीचे विद्यार्थी ओला आणि सुका कचरा विसर्जनाविषयी
समुदायाच्या सहकार्याने संशोधन करू शकतात.
3. ज्ञानाची देवाणघेवाण आणि ज्ञानाची गतिशीलता:
विविध विषयांतील विद्यार्थी आणि
शिक्षकांकडे उपलब्ध असलेले ज्ञान स्थानिक समुदायाला त्यांच्या विकासात्मक आकांक्षा
पूर्ण करण्यासाठी, त्यांचे हक्क सुरक्षित करण्यासाठी आणि विविध एजन्सी आणि
योजनांमधून त्याचे लाभ मिळवण्यासाठी उपलब्ध करून दिले जावेत. यामध्ये जनगणना, सर्वेक्षण, जागृती शिबिरे
आणि मोहिमा, प्रशिक्षण, शिक्षण पुस्तिका/चित्रपट, नकाशे, अभ्यास अहवाल, सार्वजनिक
वाटाघाटी, संक्षिप्त
धोरण, स्वच्छता
आणि स्वच्छतेची शिकवणी, कायदेशीर मदत चिकित्सालय इत्यादी प्रकार असू शकतात. उदाहरणार्थ, माता आणि
मुलांसाठी 'स्वच्छता सर्वेक्षण' किंवा पोषण सर्वेक्षण, आणि त्यांना
स्वच्छता आणि पोषण याबद्दल प्रशिक्षित करणे असे प्रकल्प विद्यार्थी हाती घेऊ
शकतात.
4. नवीन अभ्यासक्रम आणि कोर्सेस तयार करणे
उच्च शिक्षणाच्या अनेक संस्था
विद्यमान अभ्यासक्रमांमध्येचे नवीन कोर्सेस विकसित करतील तसेच समुदायाशी संलग्न
होण्यासाठी काही नवीन कोर्सेस तयार करतील. हे स्थानिक पातळीवर आवश्यक विषय निवडून
विद्यमान अभ्यासक्रमातील कोर्सेस समृद्ध करतील. असे नवीन, स्थानिकदृष्ट्या
आवश्यक शैक्षणिक कार्यक्रम तयार केल्याने नवीन पिढीला आवडेल देखील. उदाहरणार्थ, आर्थिक समावेशन, उद्योजकता विकास
आणि स्थानिक उत्पादनांचे पौष्टिक मूल्य यावरील नवीन अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांसाठी
ज्ञान आणि व्यवसायाच्या संधी मिळवून देऊ शकतात.
5. तज्ञ व्यक्तींचा समावेश करणे:
स्थानिक समाजातील वडीलधारी, वरिष्ठ महिला
कार्यकर्त्या, आदिवासी, उद्योजक आणि
नागरी समाजातील अभ्यासक आणि तज्ञांना विविध विषयांचे प्रचंड व्यावहारिक ज्ञान
असते. कृषी आणि वनीकरणापासून ते बाल संगोपन, सूक्ष्म नियोजन, जल-संवर्धन आणि
प्रकल्प व्यवस्थापन इत्यादी. अशा प्रॅक्टिशनर्सना वर्गात आणि परिसरात या दोन्ही
ठिकाणी अध्यापन प्रक्रियेत आमंत्रित करून त्यांच्या कौशल्यांचा उपयोग केला जाऊ
शकतो. अशा अनुभवी प्रशिक्षकांचा त्यांच्या अनुभव आणि ज्ञानाबद्दल योग्य ती मान्यता, भरपाई आणि आदर
केला पाहिजे.
6. विद्यार्थ्यांद्वारे सामाजिक नवकल्पना:
विद्यार्थ्यांना सामाजिक प्रभाव
असलेले संशोधन प्रकल्प सुरू करण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाऊ शकते आणि उच्च शिक्षण
संस्थांद्वारे त्यांना आर्थिक पाठिंबा दिला जाऊ शकतो. विद्यार्थ्यांनी केलेल्या
अशा सामाजिक नवकल्पनाशिल प्रकल्पांचे इनक्युबेशन हे अस्तित्वात असलेल्या
अभ्यासक्रमाशी आणि कोर्सेशी अर्थपूर्ण दुवा निर्माण करू शकते. काही उच्च शिक्षण
संस्था असे सामाजिक नवकल्पनांवर आधारित स्पर्धा आयोजित करत आहेत; त्यांचा समावेश
अभ्यासक्रमात केले जावू शकते.
Guidelines for Fostering Social Responsibility & Community
Engagement in Higher Education Institutions in India 2.0
वरील पुस्तकात सुचविलेले व्यावहारिक क्षेत्रीय कृती कार्यक्रम:
- बचत गट (SHG) महिला सदस्यांशी संवाद, आणि त्यांची कार्ये आणि आव्हानांचा
अभ्यास; त्यांच्या
कौशल्य-निर्माण आणि उपजीविकेच्या कृती कार्यक्रमांसाठी नियोजन;
- महात्मा गांधी राष्ट्रीय, ग्रामीण रोजगार हमी कायदा 2005 (MGNREGS) प्रकल्प
स्थळांना भेट द्या, लाभार्थ्यांशी संवाद साधा आणि कार्यस्थळावर कार्यकर्त्यांची
मुलाखत घ्या;
- स्वच्छ भारत प्रकल्प स्थळांना प्रत्यक्ष भेट देणे, विश्लेषण करणे
आणि समस्या सोडवण्याच्या उपाययोजना करणे;
- ग्रामपंचायत विकास आराखडा (GPDP) अंतर्गत मदत
करण्यासाठी मिशन अंत्योदय सर्वेक्षण कराणे;
- गाव विकास आराखडा तयार करणे आणि संसाधने एकत्र करणे यासंबंधी
स्थानिक नेते, पंचायत कार्यकर्ता, तळागाळातील अधिकारी आणि स्थानिक
संस्थांसोबत संवादात्मक समुदाय सराव करणे;
- ग्रामीण शाळा/मध्यान्ह भोजन केंद्रांना भेट द्या, शैक्षणिक आणि
पायाभूत संसाधनांचा अभ्यास करा, डिजिटल विभाजन आणि अंतर निश्चित करणे;
- ग्रामसभेच्या सभांमध्ये भाग घ्या आणि समुदायाच्या सहभागाचा
अभ्यास करा;
- ग्रामपंचायत स्तरावर सामाजिक लेखापरीक्षण सरावाशी संलग्न व्हा
आणि कार्यक्रमाच्या लाभार्थ्यांशी संवाद साधा;
- स्थानिक नगरपालिका कार्यालयाला भेट द्या आणि शहरी अनौपचारिक
कामगार आणि स्थलांतरितांसाठीच्या योजनांचा आढावा घ्या;
- पालक शिक्षक संघाच्या बैठकांना उपस्थित राहा आणि शाळा
सोडलेल्यांची मुलाखत घ्या;
- स्थानिक अंगणवाडी केंद्राला भेट द्या आणि पुरवल्या जाणाऱ्या
सेवांचे निरीक्षण करा;
- स्थानिक स्वयंसेवी संस्था, नागरी संस्थांना भेट द्या आणि त्यांचे
कर्मचारी आणि लाभार्थ्यांशी संवाद साधा;
- जनजागृती कार्यक्रम, आरोग्य शिबिरे, अपंगत्व शिबिरे
आणि स्वच्छता शिबिरे आयोजित करणे;
- माती परीक्षण, पिण्याच्या पाण्याचे विश्लेषण, ऊर्जा वापर आणि इंधन कार्यक्षमतेचे
सर्वेक्षण आणि सौर उर्जेवर चालणारे गाव तयार करणे;
- हवामान बदलाच्या लोकांच्या प्रभावांची समज वाढवणे, समुदायाची
आपत्ती सज्जता वाढवणे;
- सेंद्रिय शेती, सिंचन आणि खतांचा तर्कसंगत वापर, पिकांच्या आणि वनस्पतींच्या पारंपारिक
प्रजातींना प्रोत्साहन देणे आणि जमीन प्रदूषण जनजागृती करणे याबाबत शेतकऱ्यांसाठी
अभिमुखता कार्यक्रम आयोजित करणे;
- सामायिक मालमत्ता संसाधन व्यवस्थापन, गाव तलाव देखभाल
आणि मासेमारीसाठी समित्यांची स्थापना;
- ग्रामीण भागातील लोकांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी लहान व्यवसाय कल्पना (हातमाग, हस्तकला, खादी, खाद्य उत्पादने इ.) ओळखणे.
सर्व विद्यार्थ्यांसाठी किमान 2 क्रेडिटच्या कोर्समध्ये वर्गाध्यापन आणि ट्यूटोरियलसाठी एक क्रेडिट आणि फील्ड सहभागितेसाठी एक क्रेडिट समाविष्ट असेल. 30 तासांच्या अभ्यासक्रमादरम्यान विद्यार्थी अभ्यासक्रमाच्या एकूण वेळेपैकी किमान 50 टक्के वेळ फील्डवर घालवतील असे अधोरेखित केलेले आहे.
संदर्भ
University
Grants Commission (2022). Guidelines for Fostering Social
Responsibility & Community Engagement in Higher Education Institutions in
India 2.0, Secretary, University Grants Commission, Bahadur
Shah Zafar Marg, New Delhi
खूप छान
उत्तर द्याहटवाफिल्ड ऍक्टिव्हिटी राबविण्यासाठी सर्वांना उपयुक्त असा लेख!अभिनंदन!
उत्तर द्याहटवाउत्तम
उत्तर द्याहटवा