बार्नम
प्रभाव | Barnum Effect
पैशाचा जपून वापर करा, नातेसंबंधांत
तणाव राहील, उशिरा पण चांगली नोकरी मिळेल, सुशील मुलीशी (पगारदार मुलाशी) लग्न
करण्याची इच्छा लवकरच पूर्ण होईल, पगारवाढ होईल पण तणावसुद्धा वाढेल, रेंगाळलेली
कामे मार्गी लागतील, मित्रपरिवाराकडून अपेक्षित सहकार्य मिळेल, भावनेच्या भरात
कोणताही निर्णय घेऊ नका, इत्यादी. आता तुम्हीच सांगा, कोणाला सुशील
मुलगी/पगारदार मुलगा नकोय? कोणाला पगारवाढ नकोय? कोण आपल्या
भावनेवर नियंत्रण ठेवतो? कोणाचे नातेसंबंध साखरे सारखे गोड असतात.
भविष्यवाणी करतांना ह्या अशाच "सर्वसामान्य" स्टेटमेंट्स आपणास सांगितल्या
जातात ज्यातून 3-4 स्टेटमेंट्स तर नक्कीच आपल्या आयुष्याच्या सध्याच्या परिस्थितीला चपखल
बसतात. (https://www.youtube.com/watch?v=DhFQjH40FgI हास्य जत्रा ओंकार भोजने यांनी सांगितलेली भविष्यवाणी आवश्य पहा)
ज्योतिषशास्त्र, भविष्य सांगणे, फेस रीडिंग आणि काही व्यक्तिमत्व
चाचण्या जसे की MBTI मध्ये काय साम्य आहे? चाचणीतील विधाने एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीसाठीच आहेत हे त्यांना पटवून
देण्यासाठी ते बार्नम इफेक्टचा वापर करतात. विधाने इतकी अस्पष्ट असतात की, आपण आपल्या परीने त्याचा अर्थ लावतो, कधीकधी
त्यांच्या अचूकतेबद्दल भीती वाटते. तुम्ही जर कुंडली आणि भविष्य यावर विश्वास ठेवत
असाल तर तुम्हाला जाणवेल की, "तो मीच आहे!". कारण
ही विधाने आपल्या दैनंदिन जगण्याच्या अनुभवाशी जुळणारे असतात आणि ते सर्वांना लागू
करता येतील अशा अनुभवाशी निगडीत डिझाइन केलेले असतात.
बार्नम प्रभावाची सुरुवात
एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटानिका नुसार “बार्नम
प्रभाव ही अशी घटना आहे जी व्यक्तींना असे वाटते की व्यक्तिमत्त्वाचे वर्णन
विशेषतः त्यांच्यासाठीच लागू होणारे असते, हे वर्णन
प्रत्यक्षात सर्वांना लागू असलेल्या माहितीने भरलेले असते.”
बार्नम प्रभाव हा बोधनिक पूर्वग्रहाचा
एक प्रकार आहे, म्हणजे तो विचार करण्याचा एक मार्ग आहे
ज्यामध्ये आपण माहिती आपल्या व्यक्तिनिष्ठ अनुभवाच्या लेन्सद्वारे फिल्टर करतो. डॉ.
एडवर्ड राटुश,
यांच्या मते, "बार्नम प्रभाव तेव्हा
निर्माण होतो जेव्हा आपण खडतरपणे थोडे जास्त शोधतो आणि सामान्य किंवा तटस्थ
गोष्टींमध्ये वैयक्तिक अर्थ शोधतो." या घटनेला बार्नम पूर्वग्रह आणि फोरर प्रभाव
म्हणूनही ओळखले जाते कारण 1948 मध्ये बर्ट्रान्ड आर. फोरर
यांनी त्याचा शोध लावला. फिनियास टेलर बार्नम यांच्यामुळे तो अधिक लोकप्रिय
झाल्याने बार्नम प्रभाव म्हणून ओळखले जाऊ लागले, जे एक सर्कस
शोमन होते ज्यांनी मोठ्या प्रमाणात, घोषणा करणारी विधाने
केल्यावर लोकांना असे वाटत असे की तो त्यांना वैयक्तिकरित्या ओळखतो.
बार्नम (1810-1891) हा एक
अमेरिकन कलाकार, राजकारणी आणि व्यावसायिक होता. त्याच्यामध्ये
अनेकविध गुण होते. तो लेखक, प्रकाशक, कलाकार,
अभिनेता, रंगकर्मी, दिग्दर्शक,
समाजसेवक आणि राजकारणी देखील होता. लोकांना आवडते असे काही तरी
शोधून ते त्यांच्यापर्यंत पोचवणे, त्यांना विविध क्लृप्त्या
करून आकर्षित करणे आणि त्यांची उत्सुकता वाढवत नेणे आणि प्रत्येकाला काही तरी
मौल्यवान मिळाले असे वाटावयास लावणे हे त्याचे वैशिष्ट्य होते. तो एक फार मोठ्या
दर्जाचा स्वप्नविक्रेता होता.
तुम्ही तुमच्या आयुष्यात कधी ना कधी
तरी बार्नम प्रभावाला बळी पडला असाल, यात शंका नाही. जर कधी तुमच्या राशीभविष्याची
माहिती तुमच्या घटनांशी संबंधित जाणवली असेल, किंवा एखाद्या
ज्योतिषाचा अंदाज खरा वाटला असेल, आणि तो तुमच्या
व्यक्तिमत्वाशी, आणि तुमच्या पूर्वाआयुष्याशी जुळत असेल,
तर तुम्ही या प्रभावाचे बळी पडला आहात. या घटनेमागील मानसशास्त्र,
आपल्या दैनंदिन जीवनात याचा प्रभाव कसा दिसून येतो आणि आपल्यावर
याचा कमी प्रभाव कसा पडेल याबद्दल आपण चर्चा करू या.
बार्नम प्रभावाचे मानसशास्त्रीय आधार
आपण बार्नम प्रभावाचे शिकार का होतो? याचे मुख्य कारण
म्हणजे एखादे सामान्य विधान आपल्याशीच संबंधित आहे असे वाटण्याची आपली
सहजप्रवृत्ती आहे. कारण आपण सहजतेने संबंध जोडण्याचा आणि मोठ्या समूहाचा भाग
बनण्याचा प्रयत्न करतो. आपण वेगळे आणि गटाशी संबंधित नसेल तर आपण यशस्वी होऊ शकत
नाही. "मानव हे परस्पर आणि आपल्या आसपासच्या जगाशी संबंध जोडण्यासाठी
जैविकदृष्ट्या डिझाइन केलेले आहेत," असे संशोधक म्हणतात.
जोडण्याची इच्छा असण्याबरोबरच आपण
आयुष्याला अर्थपूर्ण बनवण्याचाही प्रयत्न करतो. "अर्थ शोधण्याची इच्छा, मूलतः मानव असण्याचा
अर्थ काय आहे याचे प्रतिनिधित्व करते," राटुश स्पष्ट
करतात. एखादे राशिफल आपल्या वैयक्तिक आयुष्याबद्दल बोलत आहे असा विश्वास करून,
किंवा एखाद्या जादुगाराने आपण कोणता कार्ड निवडला हे जाणून
घेण्यासाठी खरोखरच आपले मन वाचले आहे असे वाटून, आपण अर्थहीन
घटनांमध्ये अर्थ निर्माण करत असतो.
जीवनाचा अर्थपूर्ण अनुभव त्या सुखद
असल्यावरच सर्वाधिक जाणवतो. आपल्याबाबत नकारात्मक गोष्टींपेक्षा, सकारात्मक
गोष्टींचा स्वीकार करण्याकडे आपला नैसर्गिक कल असतो,. त्यामुळे, बार्नम प्रभाव आपल्यावर अधिक प्रभाव पाडतो तेव्हा तो आपल्या आयुष्यावर
टीका करण्यापेक्षा सुखदायक परिचय करून देतो.
शेवटी, बार्नम परिणामामुळे आपल्याला
जास्त विचार करण्याची गरज पडत नाही. "मनुष्याचे मन अनेक गोष्टींचा खोलवर
विचार करण्याचा कंटाळा करत असते, फक्त खोलवर विचार
करण्यासाठी त्याला प्रवृत्त केले जात नाही," असे संशोधक
म्हणतात, ते पुढे म्हणतात की " जेव्हा आपण आपल्याशी
संबंधित अंदाज वर्तमानपत्र वाचताना आपल्या वाचण्यात येतात, तेव्हा
'प्रत्येक' हे खोलवर विश्लेषणावर
आधारित नसतात. उलट, ते वाचताना आपल्याला कसे वाटले यावर
अवलंबून असतात."
खोलवर विश्लेषण करण्याची गरज टाळून, सामान्य विधानांवर विश्वास
ठेवून आपण आपल्या आयुष्याशी संबंधित असल्यासारखे वाटते, इतरांशी
एकजूट असल्यासारखे वाटते, जीवन सार्थक आहे असे वाटते आणि
आपल्या मेंदूला जास्त काम करावे लागत नाही. हा पूर्वग्रह अनेक लोकांमध्ये अस्तित्वात
असणे आश्चर्य नाही!
बार्नम प्रभावाची उदाहरणे
बर्नाम प्रभाव थोडासा कपटी आहे; ते आपल्या आयुष्यात
अशा प्रकारे घडते ज्याचा आपण कधी विचारही केला नसेल. त्याची काही उदाहरणे.
· राशिभविष्य तुमच्या आयुष्याशी संबंधित आहे आणि
तुम्हाला अर्थपूर्ण सल्ला देत आहे असा विश्वास
·
जादूगाराची ट्रिक ही तुमचे मन वाचूनच शक्य आहे असे
वाटणे
·
मीम्स तुमच्याबद्दलच आहेत असे वाटणे
·
व्यक्तिमत्त्व चाचणी घेणे आणि निकाल जणू
तुमच्यासाठीच आहेत असे मान्य करणे
· ज्योतिषी, माध्यम किंवा मानसिक व्यक्ती
तुमच्या आयुष्याबद्दल सर्व काही जाणतो आहे अशी भावना
· शुभेच्छापत्रातील नशीब वाचून ते आपल्यासाठीच आहे असे वाटणे (चॉकलेटच्या रॅपर मधील मेसेज)
बार्नम प्रभावाचा उपयोग
बार्नम इफेक्टचा मुख्य परिणाम म्हणजे
तो आपल्याला भाबडे बनवू शकतो. जे खरे नाही असे काहीतरी आपणास खरे असल्यासारखे वाटू
लागले तर आपली फसवणूक होण्याची शक्यता वाढते, असे या क्षेत्रातील संशोधक म्हणतात.
"अनिश्चित आणि सकारात्मक अशा गोष्टींशी लोकांना सहजासहजी ओळख पटते आणि
त्यामुळे आपण फसवणूक खेण्यास बळी पडतो," असे ते स्पष्ट
करतात.
ही असुरक्षितता आपला फायदा करून
घेण्यास कारणीभूत ठरू शकते. "म्हणूनच फसवणूक करणारे लोक एखाद्या प्रकारे
संघर्ष करणाऱ्या लोकांना लक्ष्य करतात. व्यक्ती आधीच स्वचालित पद्धतीने वागत
असल्याने त्यांच्याशी संबंध प्रस्थापित करणे सोपे असते," असे मानसशास्त्रज्ञ
स्पष्ट करतात. ते पुढे म्हणतात, "अशा लोकांची फसवणूक
होण्याची शक्यता जास्त असते आणि अतिशय सामान्य गोष्ट देखील खास आणि फक्त
त्यांच्यासाठी आहे असे त्यांना वाटण्याची शक्यता असते आणि त्या बदल्यात ते काहीतरी
देण्याची शक्यता जास्त असते."
बार्नम प्रभाव ओळखण्याचे आणि कमी
करण्याची रणनीती
हा प्रभाव कधी ना कधी प्रत्येकासोबत
घडत असला तरी,
त्यावर आपणास नियंत्रण मिळवता येत नाही असे नाही. बार्नम इफेक्टचा
बळी न जाण्यासाठी जागरूकता आणि सजगता महत्वाची असते.
खरं तर, त्याचा आपल्यावर प्रभाव
पडू नये यासाठी पहिली पायरी म्हणजे फक्त बार्नम इफेक्ट अस्तित्वात असते हे लक्षात
ठेवणे होय. "आपल्याकडे असलेला सर्वोत्तम बचाव हे बार्नम इफेक्टची ओळख आहे,"
असे रातुष म्हणतात.
माहितीचा आस्वाद घेताना सजग राहणे
आवश्यक आहे. तुम्ही काय वाचत आहात, पाहता आहात किंवा ऐकत आहात आणि
त्यामुळे तुम्हाला कसे वाटते याकडे लक्ष द्या. एखादी गोष्ट तुमच्याबद्दल आणि
तुमच्या आयुष्याबद्दल स्पष्टपणे सांगत आहे असे वाटू लागले की थांबा आणि क्षणभर
विचार करा. बार्नम प्रभाव अस्तित्वात आहे आणि तो तुमच्या निर्णयावर परिणाम करू शकतो
हे लक्षात ठेवा.
सजग आणि सतर्क राहणे हा सराव आहे आणि
या बोधनिक प्रमादाला बळी पडण्यापासून कोणीही सुटलेला नाही. "सर्व मानवी मेंदू
याच पद्धतीने कार्य करतात, त्यामुळे सगळेच बार्नम प्रभावाला बळी पडण्याची शक्यता
असते," असे संशोधक नमूद करतात.
आपल्या जीवनातील ताणास नियंत्रणाखाली
ठेवणे हा बार्नम प्रभावाला बळी न पडण्याचा आणखी एक मार्ग आहे. "आपल्या समोर
असलेल्या माहितीकडे लक्ष देणे, त्यावर विचार करणे आणि त्यावर चिंतन करणे यावर आपल्या
मेंदूवर किती ताण आहे याचा मोठा प्रभाव पडतो," असे संशोधक
म्हणतात. ते पुढे सांगतात, "ज्या लोकांना जास्त ताण
किंवा अस्वस्थता येते त्यांच्या मनात थेट शॉर्टकट लावण्याची शक्यता जास्त असते आणि
त्यांना बार्नम प्रभावाला बळी पडण्याची शक्यता जास्त असते."
आयुष्यातील ताणावर नियंत्रण ठेवणे हा
बार्नम प्रभावाला बळी न पडण्याचा आणखी एक मार्ग आहे. "आपल्या समोर असलेल्या
माहितीकडे लक्ष देणे, लक्ष केंद्रित करणे आणि त्यावर विचार करणे हे आपल्या
मेंदूवर किती ताण आहे यावर अवलंबून असते," असे संशोधक
म्हणतात. ते सांगतात, "ज्यांना जास्त ताण किंवा त्रास
होतो त्यांच्यावर मानसिक शॉर्टकटचा प्रभाव पडण्याची शक्यता जास्त असते आणि ते बार्नम
प्रभावखाली येण्याची शक्यताही जास्त असते."
समारोप
बार्नम
प्रभाव हा एक बोधनिक पूर्वग्रह आहे ज्याचा आपल्या सर्वांवर परिणाम होतो, कारण आपल्या मेंदूची
रचनाच तशी आहे. पण याची जाणीव असणे हे त्यावर मात करण्यासाठी सर्वात मोठे पाऊल
आहे. तुम्ही जो मीडिया पाहता तोच नाही तर ती तुम्हाला ते कसे वाटते आणि तुम्ही
त्यातून काय निष्कर्ष काढता याकडे लक्ष देऊन तुम्ही स्वतःला त्याचा बळी
होण्यापासून रोखू शकता.
हे लक्षात ठेवा की, सामान्यीकृत
कल्पनांशी संबंधित असणे आणि त्यांना आपल्या वैयक्तिक अनुभवांच्या चष्म्यातून पाहणे
हे मानवी स्वभावाचा भाग आहे. तुमच्या तर्कशुद्ध मनाला जे खरे वाटत नाही असे काहीही
तुम्ही खरे मानत असाल तर स्वतःला सतर्क ठेवा. आपण जगाकडे आपल्या स्वतःच्या
अनुभवांच्या चष्म्यातून पाहण्याची आपली प्रवृत्ती लक्षात घेऊन, आपण बार्नम प्रभावाला कमी बळी पडू शकतो.
(सर्व चित्रे, इमेजेस google वरून साभार)
संदर्भ:
Fisher, F. M. (2024). Manipulated:
Recognizing and Escaping the Barnum Effect's Tricks, Tredition Gmbh
Westra, B. (2016). How To Secretly
Hypnotize and Persuade Anyone Using the Barnum Effect, Createspace Independent
Pub
धन्यवाद सर, अत्यंत सुदंर पद्धतीने मांडणी केली आहे
उत्तर द्याहटवा