भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा | Language development

 

भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा

भाषा ही मानवी समाजाची सर्वात मौल्यवान, अद्वितीय आणि प्रभावी देणगी आहे. ती मानवी बुद्धी, सामाजिक जीवन आणि सांस्कृतिक उत्क्रांतीचा पाया आहे. मानव हा एकमेव प्राणी आहे जो अत्यंत गुंतागुंतीच्या विचारांची, भावनांची आणि संकल्पनांची देवाणघेवाण भाषेच्या माध्यमातून करू शकतो. भाषा ही फक्त संवादाचे साधन नसून ती मानवी विचारप्रक्रिया, स्मृती, कल्पनाशक्ती आणि सामाजिक बंध यांच्या केंद्रस्थानी असते. भाषा मानवी समाजाला एकत्र आणते, कारण ती सामाजिक परस्परसंवादाचे आणि सांस्कृतिक ओळखीचे प्राथमिक माध्यम आहे.

भाषा ही मानवी अस्तित्वाची अभिव्यक्ती आहे, ती विचारांना प्रतीकांमध्ये रूपांतरित करते आणि त्यातून अर्थनिर्मिती घडवते. भाषेशिवाय समाज, संस्कृती आणि सभ्यता यांचे अस्तित्वच शक्य झाले नसते. समाजाच्या विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर भाषेने केवळ संवादापुरतीच नव्हे, तर ज्ञानसंवर्धन, परंपरा, मूल्यव्यवस्था आणि सांस्कृतिक सातत्य टिकवून ठेवण्याची भूमिकाही निभावली आहे (Sapir, 1921). म्हणूनच भाषा ही मानवी प्रगतीची आणि सजगतेची मूळ प्रेरक शक्ती मानली जाते.

भाषा मानवी चेतना आणि समाज या दोघांना जोडणारा दुवा आहे. एखाद्या व्यक्तीची विचारशैली, तिची सामाजिक भूमिका, तिचे मूल्यविश्व हे सर्व तिच्या भाषिक रचनेत प्रतिबिंबित होते. उदाहरणार्थ, एखाद्या समाजातील शब्दसंपदा आणि वाक्यरचना त्या समाजाच्या सांस्कृतिक प्राधान्यक्रमांचे द्योतक असतात. म्हणूनच, भाषेचा अभ्यास केवळ भाषिक घटकांच्या मर्यादेत न राहता, तो मानववंशशास्त्रीय, मानसशास्त्रीय आणि समाजशास्त्रीय दृष्टीकोनातून करणे आवश्यक आहे (Lyons, 1981).

“Language is the dress of thought.” Samuel Johnson (1755)

ही उक्ती भाषेचे मानवी विचारांशी असलेले घनिष्ठ नाते स्पष्ट करते. भाषा म्हणजे विचारांचे वस्त्र, विचारांना आकार देणारे आणि समाजात त्यांचे संप्रेषण शक्य करणारे माध्यम.

भाषेची व्याख्या (Definition of Language)

भाषेचा अभ्यास हा बहुविद्याशाखीय आहे. मानसशास्त्र, भाषाविज्ञान, तत्त्वज्ञान आणि समाजशास्त्र या सर्व क्षेत्रांतून भाषेची व्याख्या आणि अभ्यास पद्धती विकसित झाल्या आहेत.

1. भाषावैज्ञानिक दृष्टिकोनातून (Linguistic Perspective)

भाषेचा आधुनिक शास्त्रीय अभ्यास फर्डिनँड द सॉस्यूर (Ferdinand de Saussure) यांनी 20व्या शतकाच्या प्रारंभी केला. त्यांच्या मते, “Language is a system of signs that express ideas, and is therefore comparable to a system of writing, the alphabet of deaf-mutes, symbolic rites, polite formulas, military signals, etc.” (Saussure, 1916, Course in General Linguistics)

सॉस्यूर यांनी भाषेचा अभ्यास "संकेतशास्त्रीय" (semiotic) पद्धतीने केला आणि भाषा ही सामाजिक संमतीने ठरवलेली संकेतांची एक प्रणाली (system of signs) आहे असे प्रतिपादन केले. त्यांनी "signifier" (उच्चारलेला शब्द) आणि "signified" (त्यामागील अर्थ) या दोन घटकांद्वारे भाषेतील अर्थनिर्मिती कशी घडते हे स्पष्ट केले. त्यांच्या मतानुसार, भाषेचा अर्थ हा नैसर्गिक नसून सामाजिक करारावर आधारित असतो. उदाहरणार्थ, “झाड” या शब्दाचा ध्वनी आणि त्यामागील संकल्पना यांचा संबंध नैसर्गिक नसून सामाजिकरित्या ठरवलेला आहे.

सॉस्यूर यांच्या विचारांनी आधुनिक स्ट्रक्चरल भाषाशास्त्र आणि सेमिऑटिक्स या क्षेत्रांना दिशा दिली. त्यांनी भाषा ही एक स्थिर प्रणाली म्हणून नव्हे, तर सामाजिक संवादाची सजीव रचना म्हणून पाहिली.

2. बोधनिक दृष्टिकोनातून (Cognitive and Psychological Perspective)

भाषेचा मानसशास्त्रीय अभ्यास नॉम चॉम्स्की यांनी क्रांतिकारी पद्धतीने मांडला. त्यांनी वर्तनवाद्यांच्या "भाषा ही अनुकरणाने शिकली जाते" या मताला आव्हान देत म्हटले की, “Language is a set of (finite or infinite) sentences, each finite in length and constructed out of a finite set of elements.” (Chomsky, 1957, Syntactic Structures)

तसेच, त्यांनी पुढे असे प्रतिपादन केले की, “Language is a cognitive system, a creative and innate capacity of the human mind that enables infinite sentence generation from finite means.” (Chomsky, 1965, Aspects of the Theory of Syntax)

चॉम्स्की यांच्या मते, भाषा शिकण्याची क्षमता म्हणजे मानवी मेंदूत असलेली एक जन्मजात संज्ञानात्मक प्रणाली (innate cognitive system) आहे. त्यांनी याला Language Acquisition Device (LAD) असे नाव दिले. हे उपकरण मुलाला अनुभवाच्या आधारे भाषेची रचना आत्मसात करण्यास सक्षम करते. याच सिद्धांतामुळे जनरेटिव्ह व्याकरण (generative grammar) या संकल्पनेचा जन्म झाला.

चॉम्स्की यांच्या मतानुसार, मानवी मेंदूतील भाषा ही सृजनशील असते — आपण नवनवीन वाक्ये तयार करू शकतो, जी कधीही आधी ऐकलेली नसतात, तरी त्यांचा अर्थ समजण्यास सक्षम असतो. ही क्षमता प्राणीजगताच्या इतर कुठल्याही प्रजातींमध्ये आढळत नाही (Pinker, 1994).

3. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून (Psychological Perspective)

मानसशास्त्रीय दृष्टीने भाषा ही मानसिक प्रक्रिया आहे जी विचार, स्मृती, संवेदन आणि निर्णय या प्रक्रियांशी जोडलेली आहे. भाषेच्या माध्यमातून माणूस आपल्या अंतर्मनातील विचारांना प्रतीकांमध्ये रूपांतरित करून समाजात व्यक्त करतो. Jean Piaget आणि Lev Vygotsky यांनी विचार आणि भाषेच्या परस्परसंबंधावर सखोल संशोधन केले.

व्यागॉस्की यांनी मांडले की, “Thought and language are interdependent processes; language mediates thought and enables higher mental functions.” (Vygotsky, 1962, Thought and Language) त्यांच्या मते, भाषा ही केवळ संप्रेषणाचे साधन नसून ती मानसिक साधन आहे, जी विचारांना सामाजिक स्वरूप देते. मुलाच्या भाषिक विकासासोबतच त्याच्या विचारप्रक्रियांचा विकास होतो. त्यामुळे भाषा आणि बोधन या एकमेकांपासून वेगळ्या न राहता एकमेकांना पूरक असतात.

मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, भाषा ही केवळ बाह्य शब्दप्रणाली नाही, तर ती मानवी विचारांच्या रचनेत गुंतलेली एक गहन मानसिक प्रक्रिया आहे (Carroll, 2008).

भाषेचे मानसशास्त्रीय स्वरूप (Psychological Nature of Language)

भाषा ही केवळ संवादाचे माध्यम नसून ती मानवी विचार, भावना, संवेदन, स्मृती आणि निर्णयप्रक्रिया या सर्व मानसिक प्रक्रियांचा पाया आहे. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहिले तर भाषा ही बोधनिक प्रक्रिया आहे, जी मेंदूमधील विविध भागांच्या समन्वयातून घडते (Miller, 1965). मानवी मन भाषेच्या माध्यमातून जगाचा अनुभव संघटित करते आणि त्याला अर्थ देत असते.

1. विचार आणि भाषा (Thought and Language)

भाषा आणि विचार यांचा संबंध हा मानसशास्त्रातील अत्यंत चर्चेचा विषय आहे. लेव व्यागॉस्की (1962) यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध ग्रंथ Thought and Language मध्ये मांडले की, "विचार आणि भाषा या एकमेकांशी अंतर्गतरीत्या जोडलेल्या आहेत." त्यांच्या मते, बालकाच्या संज्ञानात्मक विकासात भाषा ही केवळ संवादाचे साधन नसून विचारांना आकार देणारी मानसिक प्रक्रिया आहे. सुरुवातीला बालकाची भाषा बाह्य स्वरूपाची असते, परंतु हळूहळू ती आंतरिक भाषा बनते, जी विचारांची पायाभूत रचना बनवते.

व्यागॉस्की यांच्या सिद्धांतानुसार, भाषा ही सामाजिक संवादातून उद्भवते आणि नंतर ती वैयक्तिक बोधात्मक प्रक्रियेत रूपांतरित होते. म्हणूनच विचार आणि भाषा या स्वतंत्र नसून परस्परावलंबी आहेत. त्याउलट जीन पियाजे (1959) यांनी असा दावा केला की, भाषा ही बोधात्मक विकासानंतर उद्भवते, म्हणजे विचार प्रथम येतो आणि त्यानंतर भाषेचा विकास होतो. या दोन मतांमधील भिन्नता आजही मानसशास्त्रात चर्चेचा विषय आहे.

2. भाषा आकलन (Language Comprehension)

भाषा समजण्याची प्रक्रिया म्हणजे शब्द, वाक्यरचना आणि अर्थ यांचा मेंदूमध्ये एकत्रितपणे अर्थनिर्माण करणे. या प्रक्रियेसाठी मेंदूतील Wernicke’s Area अत्यंत महत्त्वाचा असतो. हा भाग मेंदूच्या left temporal lobe मध्ये स्थित असून तो भाषेचा अर्थ, शब्दांची निवड, आणि वाक्यांचे आकलन यासाठी कार्यरत असतो (Wernicke, 1874; Kandel et al., 2013).

जर या भागाला इजा झाली तर व्यक्ती बोलू शकते, परंतु तिला इतरांचे बोलणे समजत नाही; या विकाराला Wernicke’s Aphasia म्हणतात. उदाहरणार्थ, व्यक्ती व्याकरणदृष्ट्या योग्य वाक्ये तयार करू शकते, परंतु त्यात अर्थाचा गोंधळ असतो. त्यामुळे भाषा आकलन हा केवळ शब्दांचा संच नसून, अर्थनिर्मितीची संपूर्ण मेंदू-आधारित प्रक्रिया आहे.

3. भाषा निर्मिती (Language Production)

भाषा निर्मिती म्हणजे बोलण्याची आणि वाक्यरचना तयार करण्याची मेंदूतील प्रक्रिया. ही प्रक्रिया मुख्यतः मेंदूच्या Broca’s Area मध्ये घडते. हा भाग frontal lobe मध्ये स्थित असून तो वाक्यरचना, उच्चार आणि व्याकरणात्मक नियंत्रण यांसाठी जबाबदार असतो (Broca, 1861; Levelt, 1989).

या भागाला इजा झाल्यास व्यक्तीचा विचार अखंड राहतो, परंतु बोलण्यात अडचण येते, या अवस्थेला Broca’s Aphasia म्हणतात. रुग्ण लहान, खंडित वाक्ये वापरतो, जसे "पाणी... प्यायचं..." पण अर्थ स्पष्ट असतो. त्यामुळे भाषा निर्मिती आणि आकलन हे मेंदूच्या दोन वेगवेगळ्या पण परस्परपूरक भागांद्वारे नियंत्रित केले जातात.

4. मानस-भाषाशास्त्र (Psycholinguistics)

भाषेचा मेंदूशी आणि मानसिक प्रक्रियेशी असलेला संबंध समजावून घेण्यासाठी “मानस-भाषाशास्त्र” हे एक स्वतंत्र शास्त्र उदयास आले. हे क्षेत्र भाषेचे समज, निर्मिती, स्मरण, आकलन आणि अध्ययन या सर्व टप्प्यांचा अभ्यास करते (Carroll, 2008).

मानस-भाषाशास्त्राचे उद्दिष्ट म्हणजे “मेंदू भाषा कशी प्रक्रिया करतो?” हा प्रश्न सोडवणे. या शास्त्रात भाषा प्रक्रियेच्या वेगवेगळ्या मॉडेल्सचा अभ्यास केला जातो, जसे की –

• Bottom-up Processing: भाषेच्या ध्वनी घटकांपासून अर्थाकडे जाणारी प्रक्रिया.
• Top-down Processing: पूर्वज्ञान आणि संदर्भांच्या आधारे अर्थनिर्मिती.

नॉम चॉम्स्की (1965) यांनी त्यांच्या Aspects of the Theory of Syntax या ग्रंथात मानवी भाषाक्षमतेचा उगम मेंदूतील जन्मजात रचनेत असल्याचे मांडले. याच पार्श्वभूमीवर आधुनिक मानस-भाषाशास्त्र विकसित झाले आहे.

5. भाषेचा विकास (Development of Language)

भाषा ही मानवी मेंदूत असलेली एक अद्वितीय जैविक आणि बोधात्मक क्षमता आहे. बालक जन्मतःच भाषेची प्राथमिक संरचना घेऊन येते. नॉम चॉम्स्की (1957) यांनी याला Language Acquisition Device (LAD) असे नाव दिले, ही मेंदूमधील एक अंतर्गत यंत्रणा आहे जी मुलाला भाषेचे नियम ओळखण्याची आणि नवी वाक्ये तयार करण्याची क्षमता देते.

भाषा विकासाचे टप्पे (Stages of Language Development)

1. Pre-linguistic Stage (0–1 वर्षे): या टप्प्यात बाळ भाषेपूर्व आवाज करायला सुरुवात करते जसे की रडणे, कुजबुज, हसणे आणि बडबड (babbling). ही प्रक्रिया बाळाच्या श्रवण आणि उच्चारण प्रणालीच्या विकासासाठी आवश्यक असते (Kuhl, 2004). “बा-बा,” “दा-दा,” अशा ध्वनींच्या माध्यमातून बाळ संवादाची पहिली पायरी शिकते.

2. Single-word Stage (1 वर्षानंतर): या टप्प्यात बालक एकेक शब्द वापरून संपूर्ण अर्थ व्यक्त करते, उदाहरणार्थ “आई” म्हणजे “आई ये.” या टप्प्याला holophrastic stage असे म्हणतात (Clark, 2009). शब्दांच्या माध्यमातून भावनांचा आणि इच्छांचा प्राथमिक संप्रेषण सुरू होतो.

3. Two-word Stage (सुमारे 2 वर्षे): आता बालक दोन शब्दांची वाक्ये तयार करू लागते, उदा. “आई जा,” “पाणी दे.” या वाक्यांत व्याकरणाचा अभाव असला तरी अर्थ स्पष्ट असतो. हा टप्पा वाक्यरचना विकसित होण्याची सुरुवात दर्शवतो.

4. Telegraphic Stage (3 वर्षांनंतर): या टप्प्यात बालकाचे वाक्यरचना कौशल्य अधिक विकसित होते. वाक्ये लहान पण अर्थपूर्ण असतात, “मी शाळा जाईन,” “खेळायचं आहे.” या वाक्यांतून telegraphic speech दिसते, ज्यामध्ये अनावश्यक शब्द टाळले जातात.

या सर्व टप्प्यांतून दिसते की भाषा विकास हा एक क्रमिक आणि जैव-बोधात्मक प्रवास आहे. नॉम चॉम्स्की यांच्या मते, ही प्रक्रिया केवळ अनुकरणावर आधारित नसून मानवी मेंदूतील जन्मजात भाषाविकास यंत्रणा (LAD) मुळे शक्य होते (Chomsky, 1965).

भाषेचे मानसशास्त्रीय स्वरूप हे मानवी मनाच्या सर्व प्रक्रियांशी जोडलेले आहे. भाषा विचारांना आकार देते, मेंदूच्या विशिष्ट भागांद्वारे नियंत्रित केली जाते आणि सामाजिक तसेच जैविक घटकांनी घडवली जाते. मानस-भाषाशास्त्राने हे सिद्ध केले आहे की भाषा ही केवळ सांस्कृतिक नव्हे तर मानसिक आणि जैविक शक्ती आहे.

भाषा आणि समाज (Language and Society)

भाषा हा समाजाचा आत्मा आहे. समाजाशिवाय भाषेचा विकास होऊ शकत नाही, आणि भाषेशिवाय समाज अस्तित्वात राहू शकत नाही. भाषा ही समाजातील विचार, मूल्ये आणि सत्तासंबंध प्रतिबिंबित करणारे माध्यम आहे. समाज-भाषाशास्त्र या शाखेत समाजातील सामाजिक घटक जसे की वर्ग, लिंग, प्रादेशिकता, आणि सत्ता हे भाषेवर कसा प्रभाव टाकतात, याचा अभ्यास केला जातो (Labov, 1972).

विल्यम लॅबॉव्ह यांच्या संशोधनानुसार, समाजातील उच्चवर्गीय लोकांची भाषाशैली अधिक औपचारिक, शुद्ध आणि "standard" स्वरूपाची असते, तर कामगार वर्गातील भाषाशैलीत प्रादेशिक वैशिष्ट्ये आणि बोलीभाषेचा अधिक वापर आढळतो. तसेच, स्त्रिया आणि पुरुष यांच्या भाषिक शैलीत फरक दिसतो, स्त्रिया संवादात अधिक सभ्य, भावनिक आणि सहानुभूतीपूर्ण भाषा वापरतात, तर पुरुष तुलनेने थेट आणि अधिकारशाली भाषा वापरतात (Tannen, 1990).

भाषा समाजातील ओळखीचा केंद्रबिंदू असते. उदाहरणार्थ, मातृभाषा व्यक्तीच्या संस्कृतीशी, स्व-आदराशी आणि सामाजिक एकात्मतेशी जोडलेली असते. म्हणूनच भाषेचे संरक्षण म्हणजे सांस्कृतिक ओळखीचे जतन.

भाषा आणि संस्कृती (Language and Culture)

भाषा आणि संस्कृती या परस्परावलंबी संकल्पना आहेत. संस्कृती म्हणजे समाजाची जीवनशैली, मूल्ये, परंपरा आणि प्रतीकांची एक प्रणाली; आणि भाषा ही त्या संस्कृतीच्या अभिव्यक्तीचे प्रमुख माध्यम आहे. एडवर्ड सापिर आणि बेंजामिन ली व्हॉर्फ यांनी मांडलेल्या Sapir-Whorf Hypothesis नुसार, आपण ज्या भाषेत विचार करतो ती भाषा आपल्या जगाच्या जाणिवेला आकार देते (Whorf, 1956). उदाहरणार्थ, एखाद्या भाषेत जर “बर्फ” या संकल्पनेच्या विविध स्वरूपांसाठी अनेक शब्द असतील, तर त्या भाषिक समुदायाची बर्फाविषयीची अनुभूती इतरांपेक्षा सूक्ष्म असेल. यावरून दिसते की भाषा केवळ संवादाचे साधन नसून ती विचारप्रक्रियेचा आणि सांस्कृतिक अनुभूतीचा पाया आहे.

तसेच, प्रत्येक भाषेत विशिष्ट मूल्यव्यवस्था आणि सामाजिक प्रथा प्रतिबिंबित होतात. मराठी भाषेत "आपण" या शब्दात असलेले आदरार्थी संबोधन हे सामाजिक सुसंवादाचे प्रतीक आहे, तर इंग्रजीत “you” सर्वांसाठी समान वापरले जाते, हा फरक संस्कृतीतील सामूहिकता आणि वैयक्तिकतेच्या मूल्यांवर प्रकाश टाकतो (Hofstede, 2001).

भाषेचे जैविक आधार (Biological Basis of Language)

भाषा ही केवळ सामाजिक नाही तर जैविकदृष्ट्याही महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया आहे. मानवी मेंदूत विशिष्ट भाग भाषा समजणे, बोलणे आणि प्रक्रिया करणे यासाठी जबाबदार आहेत.

• Broca’s Area: मेंदूच्या डाव्या गोलार्धातील फ्रंटल लोबमध्ये असलेला हा भाग भाषा निर्मितीशी संबंधित आहे. येथे इजा झाल्यास व्यक्तीला शब्दरचना समजते पण बोलता येत नाही, याला Broca’s Aphasia म्हणतात (Broca, 1861).
• Wernicke’s Area: टेम्पोरल लोबमधील हा भाग भाषेचा अर्थ समजून घेण्यासाठी महत्त्वाचा असतो. या भागात इजा झाल्यास व्यक्ती बोलते, पण त्याच्या बोलण्याला अर्थ राहत नाही, याला Wernicke’s Aphasia म्हणतात (Wernicke, 1874).
• Arcuate Fasciculus: हा तंतू ब्रॉका आणि वेरनिक क्षेत्रांना जोडतो. या मार्गात इजा झाल्यास Conduction Aphasia निर्माण होते, ज्यात व्यक्ती समजू शकते आणि बोलू शकते, पण शब्दांची पुनरावृत्ती करण्यात अडचण येते (Geschwind, 1965).

या जैविक यंत्रणांमुळे भाषा मानवी प्रजातीच्या उत्क्रांतीचा अत्यंत अनन्य गुणधर्म मानला जातो (Deacon, 1997).

भाषेचे कार्य (Functions of Language)

भाषा केवळ संवादाचे साधन नसून ती मानवी जीवनातील अनेक स्तरांवर कार्य करते. रोमन याकोबसन (1960) यांनी भाषेच्या सहा प्रमुख कार्यांचा उल्लेख केला आहे, पण मानसशास्त्रीय आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून खालील पाच कार्ये विशेष महत्त्वाची आहेत:

• संप्रेषण कार्य (Communicative Function): भाषेचे प्राथमिक कार्य म्हणजे माहिती आणि विचारांचे आदानप्रदान करणे. संप्रेषणाद्वारे व्यक्ती समाजाशी जोडली जाते.
• भावनिक कार्य (Emotive Function): भाषेद्वारे व्यक्ती आपले भाव, आनंद, राग, दु:ख, सहानुभूती इत्यादी व्यक्त करते. उदाहरणार्थ, "वा!" किंवा "अरेरे!" या शब्दांत भावनांचे प्रकटीकरण होते.
• बोधनिक कार्य (Cognitive Function): भाषा ही विचारांच्या संघटनेचे साधन आहे. व्यागॉस्की (1962) यांच्या मते, भाषा ही विचारांना आकार देते आणि संकल्पनांची निर्मिती शक्य करते.
• सांस्कृतिक कार्य (Cultural Function): भाषा संस्कृतीचे संवहन करते, म्हणजेच परंपरा, कथा, लोककला आणि ज्ञान पुढच्या पिढीकडे नेते.
• सामाजिक ओळख निर्माण करणारे कार्य (Identity Function): भाषा व्यक्तीच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक ओळखीचे प्रतीक असते. मातृभाषा आणि स्थानिक बोली ही त्या समुदायाच्या अस्मितेचा केंद्रबिंदू आहे.

समारोप:

भाषा ही मानवी सभ्यतेचा गाभा आहे. ती विचारांचे, संस्कृतीचे, ओळखीचे आणि संवादाचे मूलभूत माध्यम आहे. भाषेचा अभ्यास म्हणजे मानवाच्या मनाचा आणि समाजाच्या प्रवासाचा अभ्यास होय. म्हणूनच भाषा ही केवळ बोलण्याचे साधन नसून ती मानवी अस्तित्वाचा केंद्रबिंदू आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Broca, P. (1861). Remarques sur le siège de la faculté du langage articulé. Bulletin de la Société d’Anthropologie.

Carroll, D. W. (2008). Psychology of Language. Thomson Wadsworth.

Chomsky, N. (1957). Syntactic Structures. The Hague: Mouton.

Chomsky, N. (1965). Aspects of the Theory of Syntax. MIT Press.

Clark, E. V. (2009). First Language Acquisition. Cambridge University Press.

Crystal, D. (2003). The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge University Press.

Deacon, T. (1997). The Symbolic Species: The Co-evolution of Language and the Brain. W. W. Norton.

Hofstede, G. (2001). Culture’s Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions, and Organizations Across Nations. Sage.

Jakobson, R. (1960). Closing Statement: Linguistics and Poetics. MIT Press.

Kandel, E. R., Schwartz, J. H., & Jessell, T. M. (2013). Principles of Neural Science. McGraw-Hill.

Kuhl, P. K. (2004). Early language acquisition: Cracking the speech code. Nature Reviews Neuroscience, 5(11), 831–843.

Labov, W. (1972). Sociolinguistic Patterns. University of Pennsylvania Press.

Levelt, W. J. M. (1989). Speaking: From Intention to Articulation. MIT Press.

Lyons, J. (1981). Language and Linguistics: An Introduction. Cambridge University Press.

Mehrabian, A. (1971). Silent Messages. Wadsworth.

Piaget, J. (1959). The Language and Thought of the Child. Routledge.

Pinker, S. (1994). The Language Instinct: How the Mind Creates Language. William Morrow.

Sapir, E. & Whorf, B. L. (1956). Language, Thought, and Reality. MIT Press.

Sapir, E. (1921). Language: An Introduction to the Study of Speech. Harcourt, Brace and Company.

Saussure, F. de. (1916). Course in General Linguistics. Edited by Charles Bally and Albert Sechehaye.

Vygotsky, L. S. (1962). Thought and Language. MIT Press.

Wernicke, C. (1874). The symptom complex of aphasia. Cohn & Weigert.