आधुनिक मानसिकता आणि | I, Me and Myself

 

आधुनिक मानसिकता आणि I, Me and Myself

एकविसाव्या शतकातील जग हे “मी कोण आहे?” या प्रश्नाभोवती फिरणारे जग बनले आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान, सोशल मीडियाचे जग, आणि ग्लोबलायझेशन यांनी माणसाला जगाच्या केंद्रस्थानी आणले आहे, पण त्या केंद्रात उभा असलेला माणूस स्वतःला ओळखण्यात मात्र अधिक गोंधळलेला दिसतो. आधुनिक जगात “I, Me and Myself” ही संकल्पना केवळ व्याकरणातील शब्दरचना नसून ती एक सामाजिक, मानसिक आणि अस्तित्ववादी वास्तव बनली आहे.

‘मी’ चे जग - आत्मकेंद्रीकरणाची सुरुवात

मानवी समाजाच्या इतिहासात माणूस नेहमीच ‘आपण’च्या जगात जगत आला आहे. त्याचे अस्तित्व हे कुटुंब, समाज, धर्म, संस्कृती आणि परंपरांशी घट्ट जोडलेले होते. समाजातील व्यक्तीचे आत्मभान हे समूहाशी असलेल्या नात्यांतून तयार होत असे (Durkheim, 1912). परंतु औद्योगिक क्रांतीनंतर आणि विशेषतः 20व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, समाजाने व्यक्तीला केंद्रस्थानी ठेवायला सुरुवात केली. याच काळात “I-centric” किंवा “self-oriented” संस्कृतीची बीजे रोवली गेली.

पूर्वी माणूस आपले अस्तित्व “आपण” या संकल्पनेत शोधत होता, तर आजचा माणूस “मी कोण आहे?”, “माझे अधिकार काय आहेत?” आणि “माझे स्वातंत्र्य कितीपर्यंत आहे?” या प्रश्नांत गुंतला आहे. या बदलाला मानसशास्त्रज्ञ आणि समाजशास्त्रज्ञांनी “individualism” (व्यक्तिवाद) म्हणून ओळखले आहे. समाजशास्त्रज्ञ Georg Simmel (1903) यांनी आधीच सूचित केले होते की, आधुनिकतेमुळे माणूस मोठ्या समाजाच्या जाळ्यातून स्वतःची वैयक्तिक ओळख प्रस्थापित करण्याच्या प्रयत्नात अधिक self-focused होत जातो.

डिजिटल युगाने या आत्मकेंद्रीकरणाला नवे पंख दिले. फेसबुक, इंस्टाग्राम, ट्विटर यांसारख्या सोशल मीडियाने “स्वतःची प्रतिमा” ही एक नवी सामाजिक चलन बनवली. माणूस आता स्वतःच्या आनंदाचे, यशाचे, आणि सौंदर्याचे मोजमाप इतरांच्या प्रतिसादांवर करतो, किती ‘likes’, किती ‘comments’, आणि किती ‘followers’ हेच आत्मसन्मानाचे निकष ठरले आहेत (Twenge & Campbell, 2018).

या घटनेला Christopher Lasch (1979) यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध पुस्तक The Culture of Narcissism मध्ये “narcissistic culture” असे संबोधले. Lasch यांच्या मते, आधुनिक समाजाने असा व्यक्तिवाद विकसित केला आहे जो माणसाला आत्मसंतुष्ट, परंतु भावनिकदृष्ट्या अस्थिर बनवतो. आधुनिक व्यक्ती आपल्या “स्वतःच्या प्रतिमेच्या” प्रेमात अडकली आहे. ही प्रवृत्ती “narcissistic personality” च्या समाजव्यापी रूपात बदलत चालली आहे, जिथे प्रत्येकजण स्वतःला प्रदर्शित करण्यासाठी जगतो (Lasch, 1979).

या प्रकारचे आत्मकेंद्रीकरण केवळ सामाजिक बदल नाही तर मानसशास्त्रीय परिणामही आहे. Self-presentation theory (Goffman, 1959) नुसार, प्रत्येक व्यक्ती सामाजिक प्रसंगात एक “mask” घालते — म्हणजेच ती स्वतःला तशी दाखवते जशी इतरांना आवडेल. सोशल मीडियाने ही “mask culture” अधिक ठळक केली आहे. परिणामी, व्यक्तीचा “real self” (खरा मी) आणि “virtual self” (डिजिटल मी) यांच्यात संघर्ष निर्माण झाला आहे, जो अनेकांना अंतर्मुख आणि एकाकी बनवतो (Turkle, 2011).

याप्रकारे, ‘मी’चे जग हे आधुनिक तंत्रज्ञान, सामाजिक परिवर्तन, आणि आत्मप्रतिमेच्या शोधाच्या संगमातून निर्माण झालेले आहे. हे जग माणसाला स्व-अभिव्यक्तीची संधी देते, पण त्याचवेळी त्याला स्वतःच्या प्रतिमेच्या गुलामीत अडकवते.

आधुनिकतेची देणगी की शाप?

आधुनिकतेने माणसाला स्वातंत्र्य, विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि वैयक्तिक अभिव्यक्ती दिली, परंतु त्याचबरोबर एक खोल मानसिक विरोधाभासही दिला. व्यक्तीला आपले विचार, निर्णय आणि जीवनमार्ग निवडण्याचे स्वातंत्र्य मिळाले, पण या स्वातंत्र्यानेच त्याला एका नव्या प्रकारच्या एकाकीपणात ढकलले. हा विरोधाभास मानसशास्त्रज्ञ Erich Fromm (1941) यांनी त्यांच्या महत्त्वाच्या ग्रंथात Escape from Freedom मध्ये सखोलपणे मांडला आहे.

Fromm यांच्या मते, पारंपरिक समाजात माणूस बंधनात असला तरी सुरक्षित होता. धर्म, परंपरा आणि समाजाने त्याला दिशा दिली होती. परंतु आधुनिक समाजाने हे सर्व बंधन तोडले आणि व्यक्तीला पूर्ण स्वातंत्र्य दिले. हे स्वातंत्र्य सुरुवातीला आनंददायी वाटले, पण हळूहळू त्यातून एकाकीपणा, असुरक्षितता आणि मानसिक रिकामेपणा निर्माण झाला. Fromm लिहितात, “Freedom from all authority has made modern man isolated and powerless” (Fromm, 1941, p. 60).

आधुनिकतेचा हा विरोधाभास अनेक समाजशास्त्रज्ञ आणि मानसशास्त्रज्ञांनीही अधोरेखित केला आहे. Zygmunt Bauman (2000) यांनी Liquid Modernity मध्ये सांगितले की, आधुनिक समाजातील नाती आणि मूल्ये ही सतत बदलणारी, अस्थिर आणि तात्पुरती अशी “द्रव” स्वरूपात झाली आहेत. परिणामी, माणूस “मी वेगळा आहे” या अभिमानात जगतो, पण “मी एकटा आहे” या वास्तवात कोसळतो.

व्यक्तिवादाच्या या अतिरेकामुळे सामाजिक एकात्मतेचा ऱ्हास झाला आहे. समाजशास्त्रज्ञ Robert Bellah et al. (1985) यांनी Habits of the Heart मध्ये लिहिले की, आधुनिक अमेरिकन समाजातील व्यक्तिवादाने नैतिक व सामाजिक जबाबदाऱ्यांची जाणीव कमी केली आहे. व्यक्ती स्वतःच्या सुखाच्या शोधात इतकी मग्न आहे की तो समाजाशी असलेले परस्पर संबंध दुर्लक्षित करतो.

मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, हा प्रवाह “existential vacuum” (अस्तित्वातील पोकळी) निर्माण करतो ज्याचा उल्लेख Viktor Frankl (1959) यांनी Man’s Search for Meaning मध्ये केला आहे. माणूस जेव्हा स्वतःच्या अर्थशोधापेक्षा केवळ स्वातंत्र्य आणि स्व-अभिव्यक्तीवर केंद्रित होतो, तेव्हा त्याला आपल्या अस्तित्वाचे अर्थ हरवलेले वाटतात.

या सगळ्याचा सारांश असा की, आधुनिकतेने माणसाला मुक्त केले असले तरी त्याने त्याला अधिक एकाकी बनवले. ‘I’ ने ‘We’ ला विसरले, आणि त्यामुळे मानवतेचा समतोल ढळला. व्यक्तीने स्वतःचे स्वातंत्र्य जपताना सामूहिकतेचे मूल्यही ओळखणे गरजेचे आहे, कारण “स्वातंत्र्य हे केवळ हक्क नाही, ती जबाबदारी आहे” (Fromm, 1941).

डिजिटल जगातील ‘मी’ चा भ्रमनिरास

डिजिटल युगात निर्माण झालेला “मी” हा मुळात वास्तवातील व्यक्तिमत्त्वाचे अचूक प्रतिबिंब नसतो. तो एक कृत्रिम, नियंत्रित आणि संपादित केलेला मुखवटा (curated persona) असतो, जो समाजाच्या अपेक्षा आणि ऑनलाइन स्वीकृती यांच्या आधारे तयार होतो. या आभासी ओळखीला मानसशास्त्रीयदृष्ट्या Virtual Identity किंवा Digital Self असे म्हटले जाते (Turkle, 2011). माणूस या डिजिटल ओळखीत इतका गुंततो की, त्याची स्वतःबद्दलची जाणीव हळूहळू या आभासी प्रतिमेत विलीन होते.

मानसशास्त्रज्ञ Carl Rogers (1959) यांनी real self आणि ideal self या दोन संकल्पना मांडल्या; “real self” म्हणजे व्यक्तीची वास्तविक मानसिक अवस्था, आणि “ideal self” म्हणजे ती बनू इच्छित व्यक्ती. आधुनिक काळात या संघर्षाला नवा आयाम मिळाला आहे; आज व्यक्ती “real self” आणि “virtual self” या दोन टोकांमध्ये झुलत आहे. व्यक्ती ज्या प्रमाणात सोशल मीडियावर आपली “आदर्श प्रतिमा” दाखवते, त्याच प्रमाणात तिच्या “वास्तविक मी” पासून तिला तुटल्याची भावना वाढते. परिणामी, “digital dissonance” म्हणजेच डिजिटल प्रतिमा आणि वास्तव व्यक्तिमत्त्वातील विसंगती निर्माण होते (Gonzales & Hancock, 2011).

या “digital dissonance” मुळे अनेक मानसशास्त्रीय परिणाम दिसून येतात. उदाहरणार्थ, social comparison theory (Festinger, 1954) नुसार, लोक स्वतःची तुलना इतरांशी करतात. सोशल मीडियावरील सततच्या तुलना आणि ‘likes’ च्या मोजमापामुळे स्व-आदर अस्थिर होते. यामुळे व्यक्तीमध्ये anxiety, depression, आणि identity confusion निर्माण होऊ शकतात (Vogel et al., 2014).

शेरी टर्कल (2011) आपल्या Alone Together या प्रसिद्ध पुस्तकात लिहितात की, “आपण तंत्रज्ञानाशी इतके जोडले गेलो आहोत की, आपले खरे भावनिक नाते आभासी संवादात रूपांतरित झाले आहे.” व्यक्ती आता स्वतःला “online validation” च्या माध्यमातून मोजते; म्हणजेच, ती स्वतःला “काय वाटते” यापेक्षा “इतर काय म्हणतात” यावर आधारित स्वतःचे मूल्यमापन करते. हे बाह्य मानांकनाचे (external validation) दुष्चक्र माणसाच्या स्व-प्रतिमेला विकृत करतो.

अशा प्रकारे, डिजिटल युगातील “मी” हा real self पेक्षा अधिक constructed self बनतो. ही कृत्रिमता व्यक्तीला क्षणिक प्रसिद्धी देते, पण दीर्घकालीन मानसिक समाधान हिरावून घेते. त्यामुळे “digital self” हा एक प्रकारचा modern illusion ठरतो — जिथे माणूस स्वतःला गमावतो आणि त्याला स्वतःच्याच प्रतिबिंबाचा पाठलाग करावा लागतो.

‘I’ पासून ‘Self’ पर्यंतचा प्रवास (From “I” to “Self”)

मानवी ओळखीचा प्रवास हा केवळ भाषिक नसेल, तर सामाजिक आणि मानसशास्त्रीयही आहे. ‘I’, ‘Me’, आणि ‘Myself’ हे शब्द जरी एकाच व्यक्तीकडे निर्देश करतात, तरी त्यांचे तत्त्वज्ञानात्मक आणि मानसशास्त्रीय अर्थ वेगळे आहेत. समाजशास्त्रज्ञ George Herbert Mead (1934) यांनी आपल्या प्रसिद्ध ग्रंथ Mind, Self and Society मध्ये “Self” ची व्याख्या केली आहे की, “Self हे सामाजिक प्रक्रियेतून विकसित होणारे उत्पादन आहे.” म्हणजेच, व्यक्ती स्वतःची ओळख इतरांशी संवाद साधून शिकते “self arises in social experience.”

Mead यांच्या मते, ‘I’ म्हणजे व्यक्तीची स्वतःची स्वतंत्र प्रतिक्रिया देणारी बाजू (the spontaneous aspect of self), तर ‘Me’ म्हणजे समाजाने आपल्यावर लादलेल्या अपेक्षा, नियम, आणि मूल्यांचे आंतरिकीकरण (the socialized aspect of self). या दोन घटकांच्या संवादातूनच ‘Self’ तयार होते. ‘Self’ म्हणजे केवळ व्यक्तीची ओळख नसून, ती एक प्रक्रिया आहे जी सतत सामाजिक संपर्कातून विकसित होत राहते (Mead, 1934).

परंतु आजच्या डिजिटल युगात हा संवाद कृत्रिम झाला आहे. आभासी संवाद (Virtual interaction) हा खऱ्या संवादाचा पर्याय नाही, कारण त्यात भावनिक आणि सामाजिक खोलीचा अभाव असतो. ऑनलाईन जगात व्यक्ती “मी कोण आहे” हा प्रश्न “इतर मला कसे पाहतात” या मर्यादित चौकटीत शोधू लागते. परिणामी, “Self” ही संकल्पना अधिकाधिक पोकळ आणि बाह्य मान्यतेवर अवलंबून राहते.

Charles Horton Cooley (1902) यांनी मांडलेली “Looking Glass Self” ही संकल्पना येथे उपयुक्त ठरते, त्यांनी म्हटले की, व्यक्ती स्वतःची प्रतिमा समाजाच्या आरशात पाहते. आजचा हा आरसा सोशल मीडियाचा स्क्रीन बनला आहे. आपण स्वतःकडे “likes”, “shares” आणि “comments” च्या माध्यमातून पाहू लागलो आहोत. त्यामुळे आपल्या ‘Self’ ची मुळ व्याख्या समाजाच्या कृत्रिम मोजमापात हरवते.

या परिस्थितीमुळे आधुनिक माणूस identity diffusion आणि self-fragmentation च्या अवस्थेत पोहोचतो. म्हणजेच, ‘मी कोण आहे’ या प्रश्नाचे उत्तर स्थिर राहत नाही; ते सतत डिजिटल प्रतिसादांनुसार बदलत राहते (Gergen, 1991). त्यामुळे ‘I’ पासून ‘Self’ पर्यंतचा प्रवास जो पूर्वी आत्म-वास्तविकीकरणाचा होता, तो आता सामाजिक मान्यतेच्या (social validation) प्रवासात अडकला आहे.

मानसशास्त्रीय परिणाम (Psychological Consequences)

आधुनिक समाजात “I, Me and Myself” संस्कृतीने मानवाच्या मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम घडवले आहेत. या संस्कृतीत व्यक्ती स्वतःकेंद्रित बनत चालली आहे. सामाजिक नाती, सामूहिक ओळख आणि परस्परावलंबन या मूल्यांची जागा “मी”, “माझे”, आणि “माझे यश” या संकल्पनांनी घेतली आहे. यामुळे व्यक्तीच्या मनात एकाकीपणा, असमाधान आणि अस्थिरता वाढताना दिसते.

(अ) एकाकीपणा आणि नैराश्य (Loneliness and Depression)

Self-centered जीवनशैली मुळे व्यक्ती आपल्या आजूबाजूच्या लोकांशी भावनिक बंध जपण्यात अपयशी ठरते. डिजिटल जगातील “virtual connections” वास्तविक संवादाची जागा घेतात, परंतु हे संबंध भावनिकदृष्ट्या पोकळ असतात. संशोधनानुसार, सोशल मीडियावर अधिक वेळ घालवणाऱ्या व्यक्तींमध्ये सामाजिक एकाकीपणा आणि अवसाद (depression) ची लक्षणे अधिक प्रमाणात दिसतात (Primack et al., 2017).

    मानसशास्त्रज्ञ Erich Fromm (1941) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, आधुनिक माणूस स्वातंत्र्याच्या शोधात असला तरी तो भावनिकदृष्ट्या अधिक एकटा झाला आहे. स्वकेंद्रिततेमुळे ‘मी’चं विश्व विस्तृत वाटतं, पण त्या विश्वात ‘आपण’ हरवून जातो.

(ब) सामाजिक तुलना (Social Comparison)

“I, Me and Myself” संस्कृतीत व्यक्ती स्वतःची किंमत इतरांच्या मानांकनावर ठरवते. सोशल मीडियावर इतरांच्या यश, सौंदर्य किंवा संपत्ती पाहून स्वतःच्या जीवनाशी तुलना करण्याची प्रवृत्ती वाढते. हीच Social Comparison Theory आहे (Festinger, 1954), ज्यानुसार व्यक्ती स्वतःची सामाजिक स्थिती इतरांशी तुलना करून आत्ममूल्य ठरवते. परंतु आधुनिक डिजिटल युगात या तुलनेमुळे असमाधान, कमी आत्मसन्मान (low self-esteem) आणि मानसिक असंतुलन निर्माण होते (Vogel et al., 2014).

अनेक संशोधनांनी दर्शवले आहे की, सोशल मीडिया वापरणाऱ्यांमध्ये “upward comparison” म्हणजे स्वतःपेक्षा अधिक यशस्वी व्यक्तींकडे पाहून निर्माण होणारे असमाधान हे नैराश्य आणि anxiety शी थेट जोडलेले आहे (Appel et al., 2016).

(क) ओळख-संघर्ष (Identity Crisis)

“I, Me and Myself” संस्कृतीत सर्वात मोठा प्रश्न म्हणजे “मी कोण आहे?” हा आहे. समाजशास्त्रज्ञ Erik Erikson (1950) यांनी ‘Identity vs. Role Confusion’ हे किशोरावस्थेतील एक महत्त्वाचे विकासचरण म्हणून स्पष्ट केले आहे. आधुनिक समाजात तरुण पिढी वास्तवातील ‘Self’ आणि आभासी (virtual) ‘Self’ यांच्या संघर्षात अडकलेली आहे. सोशल मीडियावरील ‘digital identity’ ही स्वतःच्या खरी ओळखीपासून दूर नेणारी ठरते. त्यामुळे व्यक्तीला स्वतःबद्दल गोंधळ (confusion) आणि अस्थिरता जाणवते.

(ड) आत्मसन्मानाचा अतिरेक किंवा अभाव (Fluctuating Self-Esteem)

आधुनिक व्यक्तीचा आत्मसन्मान अनेकदा “likes”, “followers” आणि “views” सारख्या बाह्य मानांकनांवर अवलंबून असतो. या परिस्थितीत आत्मसन्मान (self-esteem) अस्थिर बनतो — कधी अतिरेकाने फुगतो, तर कधी लहानशा टीकेने खचतो. मानसशास्त्रज्ञ Rosenberg (1965) यांनी आत्मसन्मान हा व्यक्तीच्या स्वतःबद्दलच्या सकारात्मक किंवा नकारात्मक भावनांचा संच असल्याचे सांगितले. परंतु आधुनिक संस्कृतीत हा आत्मसन्मान बाह्य मान्यतेवर (external validation) आधारित असल्याने व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या अधिक असुरक्षित (psychologically vulnerable) बनते (Twenge & Campbell, 2018).

आत्मजागरूकतेकडे वाटचाल (Path Toward Self-Awareness)

या मानसिक गोंधळातून मुक्त होण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे ‘Self-awareness’ — आत्मजागरूकता. आत्मजागरूकता म्हणजे स्वतःच्या भावना, विचार, आणि कृतींचे प्रामाणिक निरीक्षण करणे (Duval & Wicklund, 1972). ही प्रक्रिया व्यक्तीला ‘मी कोण आहे’ या प्रश्नाचे प्रगल्भ उत्तर शोधायला मदत करते.

(अ) योग, ध्यान आणि आत्मपरीक्षण

भारतीय तत्त्वज्ञान आणि मानसशास्त्रात आत्मजागरूकतेसाठी योग, ध्यान, आणि आत्मपरीक्षण हे प्रभावी उपाय मानले गेले आहेत. Patanjali Yoga Sutra नुसार “योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः” म्हणजे मनातील विचारांच्या चंचलतेचे नियंत्रण हे आत्मशांतीकडे जाणारे पहिले पाऊल आहे. नियमित ध्यान केल्याने मेंदूतील भावनिक नियंत्रणाशी संबंधित भाग सक्रिय होतात आणि ताण-तणाव कमी होतो (Davidson & Goleman, 2017).

(ब) Maslow यांचे आत्म-वास्तविकीकरण सिद्धांत

Abraham Maslow (1954) यांनी Hierarchy of Needs मध्ये “Self-actualization” हे मानवी विकासाचे सर्वोच्च ध्येय मानले. या टप्प्यावर माणूस स्वतःच्या क्षमतांचा सर्वोच्च उपयोग करतो आणि स्वतःच्या अस्तित्वाची खोली अनुभवतो. परंतु Maslow यांच्या मते, हे आत्मसाक्षात्कार फक्त तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा माणूस “I” च्या अहंकारातून बाहेर येऊन “Self” च्या साराशी एकरूप होतो.

आधुनिक मानसशास्त्रज्ञ Daniel Goleman (1995) यांनी सांगितले आहे की “Emotional Intelligence” विशेषतः आत्मजागरूकता आणि आत्मनियमन ही आधुनिक माणसाच्या मानसिक आरोग्याची गुरुकिल्ली आहे.

‘I, Me and Myself’ चे पुनर्मूल्यांकन (Re-evaluation)

आधुनिक जगात ‘I’ ही संकल्पना नाकारता येत नाही, कारण ती व्यक्तित्व आणि स्वातंत्र्य देते. परंतु तिचा समतोल राखणे अत्यावश्यक आहे. ‘I’ जर ‘We’ पासून वेगळा झाला, तर व्यक्ती आणि समाज दोन्ही विसंवादात जातात. त्यामुळे आवश्यक आहे एक संतुलित व्यक्तिवाद (balanced individualism) जिथे स्वातंत्र्यासोबत सहअस्तित्व टिकून राहते.

“Connected Individuality” सहअस्तित्वाचे तत्त्व म्हणजे मानसशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान दोन्ही सांगतात की माणूस स्वतंत्र असतानाही सामाजिक आहे. Ubuntu तत्त्वज्ञानात म्हटले आहे “I am because we are.” म्हणजेच माझे अस्तित्व समाजाशिवाय अर्थहीन आहे (Tutu, 1999). या तत्त्वानुसार खरे आधुनिकत्व म्हणजे ‘स्वतंत्र पण जोडलेले’ (independent yet connected) राहणे.

“I, Me and Myself” चे पुनर्मूल्यांकन म्हणजे अहंकाराचा त्याग आणि समजुतीचा स्वीकार. व्यक्तीने स्वतःच्या आत्मबोधाला इतरांचा अनुभव जोडला पाहिजे. हीच खरी “संलग्न व्यक्तिमत्व” माणूस स्वतःला हरवता न, इतरांशी एकरूप होतो.

समारोप:

“I, Me and Myself” या आधुनिक युगातील प्रवासाचा शेवट ‘मी’च्या नाशात नाही तर ‘मी’च्या पारमार्थिक रूपात आहे, जिथे माणूस स्वतःला ओळखतो, पण इतरांपासून तुटत नाही. आधुनिक जगाला आज अशा माणसाची गरज आहे जो म्हणतो, “I am because we are.” - Ubuntu Philosophy म्हणजेच, मी आहे कारण आपण आहोत आणि हेच मानवतेचे खरे आधुनिक रूप आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Appel, H., Gerlach, A. L., & Crusius, J. (2016). The interplay between Facebook use, social comparison, envy, and depression. Current Opinion in Psychology, 9, 44–49.

Bauman, Z. (2000). Liquid Modernity. Polity Press.

Bellah, R. N., Madsen, R., Sullivan, W. M., Swidler, A., & Tipton, S. M. (1985). Habits of the Heart: Individualism and Commitment in American Life. University of California Press.

Cooley, C. H. (1902). Human Nature and the Social Order. Scribner’s.

Davidson, R. J., & Goleman, D. (2017). Altered Traits: Science Reveals How Meditation Changes Your Mind, Brain, and Body. Penguin.

Durkheim, E. (1912). The Elementary Forms of Religious Life. Free Press.

Duval, S., & Wicklund, R. A. (1972). A theory of objective self-awareness. Academic Press.

Erikson, E. H. (1950). Childhood and Society. W. W. Norton & Company.

Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7(2), 117–140.

Frankl, V. E. (1959). Man’s Search for Meaning. Beacon Press.

Fromm, E. (1941). Escape from Freedom. Farrar & Rinehart.

Gergen, K. J. (1991). The Saturated Self: Dilemmas of Identity in Contemporary Life. Basic Books.

Goffman, E. (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. Doubleday.

Gonzales, A. L., & Hancock, J. T. (2011). Mirror, Mirror on My Facebook Wall: Effects of Exposure to Facebook on Self-Esteem. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 14(1-2), 79–83.

Lasch, C. (1979). The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations. Norton.

Maslow, A. H. (1954). Motivation and Personality. Harper & Row.

Mead, G. H. (1934). Mind, Self and Society. University of Chicago Press.

Primack, B. A., et al. (2017). Social media use and perceived social isolation among young adults in the U.S. American Journal of Preventive Medicine, 53(1), 1–8.

Rogers, C. R. (1959). A Theory of Therapy, Personality, and Interpersonal Relationships. McGraw Hill.

Rosenberg, M. (1965). Society and the Adolescent Self-Image. Princeton University Press.

Simmel, G. (1903). The Metropolis and Mental Life.

Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Basic Books.

Tutu, D. (1999). No Future Without Forgiveness. Doubleday.

Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement. Atria Books.

Vogel, E. A., Rose, J. P., Roberts, L. R., & Eckles, K. (2014). Social comparison, social media, and self-esteem. Psychology of Popular Media Culture, 3(4), 206–222.