Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

 

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

आधुनिक भारतीय समाजात शिक्षण, पैसा, आणि सामाजिक प्रतिष्ठा हे तीन घटक एकमेकांशी घट्ट जोडलेली आहेत. पालक आपल्या मुलांसाठी सर्वोत्तम शिक्षण, तंत्रज्ञान, आणि जीवनशैली उपलब्ध करून देण्याच्या प्रयत्नात आहेत. या प्रक्रियेत, "काळजी" आणि "सुविधा" यांचं प्रमाण इतकं वाढलं आहे की ते कधी कधी अति-पोषण मध्ये रूपांतरित होतं. हाच संदर्भ “Six Pocket Syndrome” या आधुनिक सामाजिक-मानसशास्त्रीय घटनेचा पाया आहे.

या संकल्पनेचा उल्लेख विशेषतः शहरी आणि उच्च मध्यमवर्गीय कुटुंबांमध्ये केला जातो, जिथे एक मूल, त्याच्या मागे आई, वडील, आणि दोन्ही आजी-आजोबा असे सहा प्रौढ व्यक्तींच्या आर्थिक आणि भावनिक पाठबळावर वाढतं. यामुळे मुलांमध्ये आत्मनिर्भरतेपेक्षा अवलंबित्वाची भावना, अपयशाची भीती, आणि हक्कप्रवृत्ती (entitlement) विकसित होण्याची प्रवृत्ती वाढते (Lythcott-Haims, 2015).

ही प्रवृत्ती केवळ वैयक्तिक पातळीवरच नाही तर सामाजिक आणि शैक्षणिक पातळीवरही परिणाम करते. विद्यार्थ्यांमधील प्रेरणाभावाचा अभाव, आर्थिकदृष्ट्या अवलंबित्व, आणि मानसिक आरोग्याशी संबंधित समस्या या सिंड्रोमशी निगडित असल्याचे अनेक शिक्षणतज्ज्ञ आणि मानसशास्त्रज्ञ अधोरेखित करतात (Neufeld & Maté, 2004).

संकल्पना : "Six Pocket Syndrome" म्हणजे काय?

“Six Pocket Syndrome” हा शब्द आधुनिक भारतीय कौटुंबिक आणि आर्थिक व्यवस्थेतील बदलांचे प्रतिबिंब आहे.

शब्दकोशातील अर्थ: एक मूल, ज्याच्या मागे “सहा खिसे” म्हणजेच आई-वडील आणि दोन्ही आजी-आजोबा आर्थिकदृष्ट्या आणि भावनिकदृष्ट्या सहाय्य करत असतात.

म्हणजेच, त्या मुलाच्या शिक्षण, मनोरंजन, आणि लक्झरी वस्तू अशा सर्व गरजा या सहा व्यक्तींच्या उत्पन्नावर भागवल्या जातात. परिणामी, मुलामध्ये “मी काहीही केले तरी मला मिळणारच” ही मानसिकता तयार होते. या प्रक्रियेमुळे self-efficacy (Bandura, 1977) म्हणजेच “स्वतः काही करण्याची क्षमता” कमी होते, आणि “external locus of control” वाढतो, म्हणजेच व्यक्ती स्वतःच्या प्रयत्नांऐवजी बाह्य घटकांवर अवलंबून राहते (Rotter, 1966).

ही संकल्पना भारतीय सामाजिक रचनेत विशेष ठरते कारण, भारतात संयुक्त कुटुंब आणि पिढीजात सहकार्याची परंपरा आहे. परंतु, आता ही परंपरा भावनिक आधारावरून आर्थिक अवलंबित्वात रूपांतरित झाली आहे. या पार्श्वभूमीवर Six Pocket Syndrome म्हणजे "अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता" असे म्हणता येईल.

“When a child is over-supported materially, but underdeveloped emotionally and behaviourally, independence becomes an illusion rather than a goal.” (Twenge, 2017)

Six Pocket Syndrome या संकल्पनेचा उगम

“Six Pocket Syndrome” ही संज्ञा 2010 नंतर भारतीय शिक्षण आणि सामाजिक विश्लेषण क्षेत्रात प्रसिद्ध झाली. विशेषतः कोचिंग संस्कृती, पालकांचा शैक्षणिक दबाव, आणि अतिसंवेदनशील पालकत्व यांच्या पार्श्वभूमीवर या संकल्पनेचा उदय झाला (The Hindu, 2019; Indian Express, 2021).

भारतातील कोचिंग संस्था, जसे की Kota (Rajasthan), Hyderabad, आणि Pune सारख्या शहरांतील कोचिंग हब्स, येथे असे विद्यार्थी आढळतात जे स्वतःच्या आवडीनुसार नव्हे, तर पालकांच्या अपेक्षेनुसार शिक्षण घेतात. हे विद्यार्थी सहा लोकांच्या आर्थिक गुंतवणुकीवर वाढतात, पण त्यांच्या निर्णयक्षमता आणि भावनिक स्थैर्य कमी दिसून येते. या मुलांना “achievement pressure” असतो, पण “autonomy” नसते. परिणामी, “dependency paradox” तयार होतो, जिथे आर्थिक सुरक्षितता असूनही मानसशास्त्रीय असुरक्षितता वाढते (Ryan & Deci, 2000).

शहरी भारतात, लहान कुटुंबांची वाढ, एकुलत्या एक मुलांचा प्रमाण, आणि पालकांचे वाढते उत्पन्न हे या सिंड्रोमचे मूळ कारण मानले जाते. National Sample Survey (2020) नुसार, शहरी कुटुंबांमध्ये एकुलत्या एक मुलांचे प्रमाण 58% पर्यंत वाढले आहे, आणि याच कुटुंबांमध्ये शिक्षणावरचा वार्षिक खर्च ग्रामीण भागाच्या दुपटीहून अधिक आहे. ही आकडेवारी दाखवते की “आर्थिक गुंतवणूक” आणि “पालकत्वातील भावनिक गुंतवणूक” यांचं प्रमाण असंतुलित होत चाललं आहे.

तसेच, भारतीय समाजात “status anxiety” (de Botton, 2004) म्हणजे सामाजिक प्रतिष्ठा टिकवण्यासाठीचा ताण ही एक महत्त्वाची प्रेरक शक्ती आहे. पालक आपल्या मुलांच्या यशात स्वतःचा सन्मान पाहतात, आणि त्या उद्देशाने ते मुलांच्या शिक्षणात, गॅझेट्समध्ये, आणि सामाजिक प्रतिमेत आर्थिक गुंतवणूक करतात. यामुळे मुलं स्वतःच्या ओळखीपेक्षा “कुटुंबाच्या प्रतिमेचं प्रतीक” बनतात आणि हाच Six Pocket Syndrome चा मानसशास्त्रीय गाभा आहे.

मानसशास्त्रीय विश्लेषण:

1. अति-पालकत्व (Overparenting)

Six Pocket Syndrome चा मूळ मानसशास्त्रीय पाया म्हणजे “अति-पालकत्व”. या संकल्पनेचा अर्थ असा की पालक (आणि आजी-आजोबा) मुलांच्या प्रत्येक छोट्या निर्णयात हस्तक्षेप करतात, त्यांना अडचणींना सामोरे जाण्याची संधी देत नाहीत, आणि त्यांच्या जीवनात अनावश्यक सुरक्षा निर्माण करतात.

मानसशास्त्रज्ञ Julie Lythcott-Haims (2015) त्यांच्या “How to Raise an Adult” या पुस्तकात म्हणतात की, “Overparenting undermines children’s confidence and sense of autonomy by depriving them of opportunities to make mistakes, fail, and learn.” (“अति काळजी घेणारे पालक अनवधानाने मुलाच्या आत्मनिर्भरतेचा गळा घोटतात.”)

अशा पालकत्वामुळे मुलांमध्ये “learned helplessness” ही अवस्था विकसित होते (Seligman, 1975). म्हणजेच, जेव्हा मूल सतत इतरांवर अवलंबून राहते, तेव्हा ते प्रयत्न करणे थांबवते, कारण त्यांच्या अनुभवातून त्यांना वाटते की “माझ्या कृतींचा काही परिणाम होत नाही.” त्याशिवाय, Lythcott-Haims यांच्या मते अशा मुलांमध्ये risk-taking क्षमता कमी होते आणि ते जीवनातील अपयश स्वीकारण्यास असमर्थ होतात.

भारतीय संदर्भात पाहता, लहान कुटुंबसंस्था आणि grandparental overinvolvement यामुळे हे प्रमाण वाढले आहे (Chadda & Deb, 2013). प्रत्येक निर्णयावर पालक-आजीआजोबांचा प्रभाव असल्यामुळे मुलं स्वतः विचार करायला शिकत नाहीत. परिणामी, Six Pocket Syndrome असलेल्या घरांमध्ये “protected dependency” तयार होते — जिथे संरक्षण हे वाढीच्या अडथळ्याचे रूप घेतं.

2. अवलंबित्व आणि स्व-आदराचा अभाव (Dependency and Lack of Self-Esteem)

Overparenting चा थेट परिणाम म्हणजे मुलांमध्ये “अवलंबित्वाची वृत्ती” आणि “स्व-आदराचा अभाव”. जेव्हा मुलांना प्रत्येक गोष्ट तयार स्वरूपात मिळते, तेव्हा त्यांच्यात “मी स्वतः काही करू शकत नाही” ही core belief तयार होते. ही संकल्पना Cognitive Theory of Personality (Beck, 1976) शी निगडित आहे, जिथे व्यक्तीच्या जीवनातील मुख्य विश्वास त्यांच्या आत्म-संकल्पनेला आकार देतात.

अवलंबित्व वाढल्यास मुलं बाह्य मान्यता (external validation) शोधू लागतात, म्हणजेच त्यांच्या निर्णयांचा आधार स्वतःच्या मूल्यांवर नसून पालकांच्या अपेक्षांवर असतो. हे self-determination theory (Deci & Ryan, 2000) च्या विरुद्ध आहे, जिथे आत्मनिर्भरता (autonomy) ही मानवी प्रेरणेचा प्रमुख घटक मानली जाते. पालकांच्या सततच्या हस्तक्षेपामुळे या मुलांमध्ये autonomy frustration निर्माण होते, ज्यामुळे आत्मविश्वास कमी होतो आणि जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्याची क्षमता घटते.

भारतीय मानसशास्त्रज्ञ N. K. Chadha (2018) यांनी सांगितले आहे की “भारतीय शहरी कुटुंबात आर्थिक समृद्धी वाढली असली तरी मुलांमधील आत्मनिर्भरतेचे प्रमाण घटले आहे; यामुळे ‘dependent self’ तयार होत आहे.” हाच Six Pocket Syndrome चे गाभा आहे, सहा खिस्यांच्या सुरक्षिततेत वाढलेली असुरक्षित आत्म-संकल्पना.

3. भौतिकवादी मूल्यव्यवस्था (Materialistic Orientation)

Six Pocket Syndrome मध्ये पालक आणि आजी-आजोबा यांच्या आर्थिक समर्थतेमुळे मुलाला “सर्व काही मिळू शकते” असा भास निर्माण होतो. त्यामुळे त्याची मूल्यव्यवस्था भौतिक गोष्टींवर आधारित होते. ही संकल्पना materialism म्हणून ओळखली जाते, जिथे व्यक्तीचे जीवनसुख आणि आत्ममूल्य हे संपत्ती, वस्तू, आणि सामाजिक प्रतिष्ठेवर अवलंबून असतात (Kasser, 2002).

अशा वातावरणात वाढणाऱ्या मुलांमध्ये effort-reward imbalance तयार होतो. म्हणजेच, ते “मेहनत न करता बक्षीस मिळणे” या मानसिकतेत जगतात. परिणामी, ते प्रयत्नांच्या प्रक्रियेला गौण मानतात. ही अवस्था extrinsic motivation वाढवते आणि intrinsic motivation कमी करते (Ryan & Deci, 2000). भौतिकवादी दृष्टीकोनामुळे मुलांमध्ये दीर्घकालीन मानसिक असंतोष, चिंता, आणि सामाजिक तुलना वाढते (Dittmar, Bond, Hurst & Kasser, 2014).

भारतीय सामाजिक मानसशास्त्रातही या प्रवृत्तीचे परिणाम स्पष्ट दिसतात, मुलांना ब्रँडेड वस्तू, लक्झरी जीवनशैली, आणि उच्च दर्जाच्या कोचिंग संस्थांद्वारे “यश” मोजले जाते (Nanda, 2019).

4. सामाजिक एकाकीपणा (Social Isolation)

Six Pocket Syndrome मधील मुले अनेकदा सामाजिक दृष्ट्या अलगाववादी (socially isolated) बनतात. त्यांना मित्र, सहकारी किंवा समाजाशी नातं जुळवणं कठीण वाटतं, कारण त्यांच्या भावनात्मक निर्णयांवर पालकांचा आणि कुटुंबाचा अति प्रभाव असतो. अशा मुलांमध्ये emotional dependency आणि social anxiety वाढते (Spokas & Heimberg, 2009). ते सामाजिक परिस्थितीत आत्मविश्वास गमावतात कारण त्यांना इतरांकडून स्वीकृती मिळवण्याची तीव्र गरज असते. हे attachment theory (Bowlby, 1988) शी संबंधित आहे, जिथे पालकांच्या अतिसंलग्नतेमुळे “secure attachment” ऐवजी “anxious attachment” तयार होते. परिणामी, व्यक्ती स्वतःला इतरांपासून वेगळं ठेवते, पण त्याचवेळी स्वीकाराची आस धरते.

भारतीय सांस्कृतिक संदर्भात, संयुक्त कुटुंबातील अतिसंलग्नता आणि पालकांची नियंत्रक भूमिका या दोन्हीमुळे युवकांमध्ये social competence deficits निर्माण होतात (Verma & Saraswathi, 2002). त्यामुळे ते स्वयंपूर्ण सामाजिक नातेसंबंध विकसित करू शकत नाहीत.

थोडक्यात Six Pocket Syndrome ही केवळ सामाजिक संकल्पना नाही, तर ती पालकत्व, आत्मनिर्भरता, आणि भौतिक मूल्यव्यवस्थेतील असंतुलनाचे मानसशास्त्रीय लक्षण आहे. Overparenting मुळे विकसित झालेलं अवलंबित्व, भौतिकवादी विचारसरणी आणि सामाजिक अलगाव हे एकत्र येऊन “संरक्षित पण असुरक्षित पिढी” तयार करतात. पालकत्वाचं उद्दिष्ट केवळ सुरक्षा देणं नव्हे, तर आत्मनिर्भरता आणि भावनिक परिपक्वता घडवणं असावं हे या विश्लेषणातून स्पष्ट होतं.

सामाजिक परिणाम:

1. स्वावलंबी पिढीचा अभाव (Lack of a Self-Reliant Generation)

Six Pocket Syndrome चा सर्वात गंभीर सामाजिक परिणाम म्हणजे समाजात स्वावलंबन हरवलेली तरुण पिढी तयार होणे. जेव्हा मुलांना लहानपणापासूनच सर्व गरजा सहा लोकांच्या (आई-वडील आणि आजी-आजोबा) माध्यमातून सहज उपलब्ध होतात, तेव्हा त्यांच्यात संघर्ष सहन करण्याची आणि स्वतंत्रपणे निर्णय घेण्याची क्षमता कमी होते. अशा मुलांना जीवनातील अडचणींना सामोरे जाण्याऐवजी दुसऱ्यांवर अवलंबून राहण्याची सवय लागते. मानसशास्त्रज्ञ Erik Erikson (1950) यांनी त्यांच्या Psychosocial Development Theory मध्ये "Autonomy vs. Shame and Doubt" (Stage 2) या टप्प्यात सांगितले आहे की, बालपणी स्वातंत्र्य न मिळाल्यास पुढे निर्णयक्षमतेचा अभाव निर्माण होतो.

याचा दीर्घकालीन परिणाम असा होतो की समाजात स्वयंपूर्ण, जबाबदार नागरिकांऐवजी अवलंबित्वप्रधान व्यक्ती वाढतात. ते स्वतःचे जीवन, करिअर, आणि वैयक्तिक निर्णय घेण्याऐवजी पालक किंवा समाजाच्या अपेक्षांवर आधारित जीवन जगतात. परिणामी, decision paralysis आणि fear of autonomy ही वृत्ती सामाजिक संरचनेत वाढते.

2. मानसिक तणाव आणि अपयशाची भीती (Psychological Stress and Fear of Failure)

अति संरक्षण आणि अति-संवेदनशील पालकत्वामुळे मुलांमध्ये अपयशाची सहनशीलता कमी होते. जेव्हा पालक प्रत्येक अडचण दूर करतात, तेव्हा मुलांना वास्तव जीवनातील अडथळ्यांचा सामना करण्याची सवय लागत नाही. परिणामी, लहानसहान अपयश, जसे की परीक्षेत कमी गुण, नोकरीत अपयश, किंवा नातेसंबंधांतील अडचणी — हे त्यांना असह्य वाटते.

मानसशास्त्रज्ञ Carol Dweck (2006) यांनी त्यांच्या Mindset: The New Psychology of Success या ग्रंथात स्पष्ट केले आहे की, जेव्हा मुलांना अपयशापासून वाचवले जाते, तेव्हा त्यांच्यात fixed mindset विकसित होते, ज्यामुळे ते नवीन गोष्टी करण्यास घाबरतात. अशा मुलांमध्ये performance anxiety, learned helplessness (Seligman, 1975), आणि perfectionism-induced stress यांसारख्या मानसिक स्थिती वाढतात.

समाजात ही भीती मोठ्या प्रमाणात पसरल्यास, तरुण पिढी आव्हानांपासून दूर राहणारी, सुरक्षिततेत अडकलेली आणि मानसिकदृष्ट्या अस्थिर होते. हे मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीने एक गंभीर सामाजिक संकट बनते.

3. रोजगार आणि करिअर निवडीत गोंधळ (Confusion in Career Choices and Employment)

Six Pocket Syndrome असलेल्या मुलांच्या आयुष्यात करिअर निवड हा एक मोठा संघर्ष बनतो. कारण ते स्वतःच्या आवडीनिवडीपेक्षा पालकांच्या अपेक्षा आणि सामाजिक प्रतिष्ठेवर आधारित निर्णय घेतात. भारतात विशेषतः डॉक्टर, इंजिनिअर, किंवा सिव्हिल सर्व्हिसेस या "प्रतिष्ठित" क्षेत्रांत मुलांना ढकलले जाते, जरी त्यांची खरी आवड कला, मानसशास्त्र किंवा उद्योजकतेत असली तरी.

या परिणामस्वरूप, अशा तरुणांमध्ये career dissatisfaction, occupational burnout, आणि identity confusion (Erikson, 1968) दिसून येतात. Deci आणि Ryan (1985) यांच्या Self-Determination Theory नुसार, जेव्हा बाह्य दबावामुळे निर्णय घेतले जातात, तेव्हा intrinsic motivation कमी होते आणि व्यक्ती दीर्घकाळ असंतुष्ट राहते.

सामाजिक पातळीवर याचे परिणाम अधिक गंभीर असतात, कारण अशा व्यक्ती त्यांच्या व्यवसायात सर्जनशीलता, नवोपक्रम, आणि सामाजिक योगदान देण्याऐवजी केवळ "स्थिरता" शोधतात. समाजात करिअरची एकसुरी प्रवृत्ती आणि बेरोजगारी वाढते.

4. कर्ज व उपभोगवादी संस्कृतीचा प्रसार (Rise of Debt and Consumerism)

Six Pocket Syndrome मध्ये पालक आणि आजी-आजोबा मुलाच्या नवीन मोबाइल, महागडे कपडे, परदेशी शिक्षण, किंवा ब्रँडेड वस्तू अशा प्रत्येक मागणीसाठी तत्पर असतात. ही “सर्व काही मिळाले पाहिजे” ही मानसिकता केवळ वैयक्तिक नाही, तर सामाजिक मूल्यव्यवस्थेवरही परिणाम करते.

Zygmunt Bauman (2007) यांनी त्यांच्या Consuming Life या पुस्तकात स्पष्ट केले आहे की आधुनिक समाजात उपभोगवाद (consumerism) हा identity आणि status यांचा मुख्य आधार बनला आहे. Six Pocket Syndrome मुळे हे अधिक तीव्र होते, कारण जेव्हा सहा खिसे एका मुलासाठी खुले असतात, तेव्हा आर्थिक नियंत्रण सुटते आणि “माझ्याकडे सर्व काही असले पाहिजे” ही मानसिकता वाढते.

अशा परिस्थितीत, पालक आपली मर्यादा ओलांडून मुलाच्या अपेक्षा पूर्ण करतात परिणामी कर्जबाजारीपणा वाढतो. तरुण पिढीला “उपभोग म्हणजे यश” (consumption equals success) अशी शिकवण मिळते. या मानसिकतेमुळे समाजात financial irresponsibility, status anxiety (Layard, 2011), आणि unsustainable consumption patterns वाढतात. हे एक गंभीर सामाजिक आव्हान आहे, कारण उपभोगवादाचा थेट संबंध पर्यावरणीय संकट, मानसिक असंतोष, आणि असमानतेशी जोडला गेला आहे.

या सर्व सामाजिक परिणामांचा अभ्यास केला तर दिसते की Six Pocket Syndrome ही केवळ आर्थिक किंवा कौटुंबिक समस्या नाही; ती संस्कृती, मानसशास्त्र आणि समाजव्यवस्थेच्या खोल मुळांशी निगडित आहे. या प्रवृत्तीमुळे निर्माण होणारा तरुण समाज आत्मकेंद्री, उपभोगप्रधान आणि भावनिकदृष्ट्या अवलंबून बनतो, जे लोकशाही समाजासाठी आणि राष्ट्रनिर्मितीसाठी धोकादायक आहे. स्वावलंबन, जबाबदारी, आणि अपयशाची सहनशीलता ही समाजाच्या प्रगतीची मूळ मूल्ये आहेत, आणि त्यांचा अभाव समाजाला हळूहळू निष्क्रिय बनवतो.

उपाय आणि प्रतिबंध

• स्वावलंबनाला प्रोत्साहन द्या: पालकांनी मुलाला लहानपणापासूनच निर्णय घेऊ द्यावेत, छोट्या गोष्टींमध्येही जबाबदारी द्या.
• मर्यादित आर्थिक पाठबळ: सर्व गोष्टी लगेच देण्याऐवजी कमवण्याचा आणि मिळवण्याचा अनुभव द्या. Part-time काम किंवा social service मध्ये सहभाग उपयुक्त ठरतो.
• भावनिक शिक्षण (Emotional Education): मुलाला अपयश हाताळण्याची, नकार स्वीकारण्याची, आणि भावनात्मक स्थिरतेची शिकवण उपयुक्त ठरते.
• कुटुंबातील संतुलन: आजी-आजोबांनी प्रेम दाखवावे, पण ते "अति-संवेदनशील लाड" मध्ये रूपांतरित होऊ नये.
• शिक्षण संस्थांची भूमिका: शाळा आणि महाविद्यालयांनी life skills education, decision-making, आणि financial literacy या विषयांवर भर दिला पाहिजे.

समारोप:

“Six Pocket Syndrome” ही केवळ एक सामाजिक स्थिती नाही, तर ती आधुनिक भारतीय पालकत्वाची प्रतिबिंबित मानसशास्त्रीय अवस्था आहे. हे सिंड्रोम आपल्याला सांगते की प्रेम आणि काळजी आवश्यक असली, तरी आत्मनिर्भरता, प्रयत्न, आणि जबाबदारी या मूल्यांची शिकवण देणं तितकंच महत्त्वाचं आहे. मुलांना सदर 'सहा खिसे' सुरक्षितता देऊ शकतील, पण त्याचवेळी त्यांना स्वतःचे खिसे निर्माण करण्याची प्रेरणा दिली पाहिजे, तेव्हाच खरी प्रगती शक्य होईल.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Bandura, A. (1977). Self-Efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change. Psychological Review, 84(2), 191–215.

Bauman, Z. (2007). Consuming Life. Polity Press.

Beck, A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. International Universities Press.

Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. Basic Books.

Chadda, R. K., & Deb, K. S. (2013). Indian family systems, collectivistic society and psychotherapy. Indian Journal of Psychiatry, 55(Suppl 2), S299–S309.

Chadha, N. K. (2018). Social Psychology and Human Values. McGraw Hill Education.

De Botton, A. (2004). Status Anxiety. Penguin Books.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Springer.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "what" and "why" of goal pursuits: Human needs and self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268.

Dittmar, H., Bond, R., Hurst, M., & Kasser, T. (2014). The relationship between materialism and personal well-being: A meta-analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 107(5), 879–924.

Dweck, C. S. (2006). Mindset: The New Psychology of Success. Random House.

Erikson, E. H. (1950). Childhood and Society. New York: W. W. Norton & Company.

Indian Express (2021). Six Pockets and a Single Child: India’s Overprotected Generation.

Kasser, T. (2002). The High Price of Materialism. MIT Press.

Layard, R. (2011). Happiness: Lessons from a New Science. Penguin Books.

Lythcott-Haims, J. (2015). How to Raise an Adult: Break Free of the Overparenting Trap and Prepare Your Kid for Success. Henry Holt & Co.

Nanda, P. (2019). Material aspirations and the urban Indian youth. Economic & Political Weekly, 54(31), 25–31.

National Sample Survey Office (2020). Household Social Consumption on Education in India. Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

Neufeld, G., & Maté, G. (2004). Hold On to Your Kids: Why Parents Need to Matter More Than Peers. Ballantine Books.

Rotter, J. B. (1966). Generalized Expectancies for Internal Versus External Control of Reinforcement. Psychological Monographs, 80(1), 1–28.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new directions. Contemporary Educational Psychology, 25(1), 54–67.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-Determination Theory and the Facilitation of Intrinsic Motivation, Social Development, and Well-Being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

Seligman, M. E. P. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. Freeman.

Spokas, M., & Heimberg, R. G. (2009). Overprotective parenting, social anxiety, and external locus of control. Cognitive Therapy and Research, 33(6), 543–551.

The Hindu (2019). The Parenting Paradox: Too Much Love, Too Little Freedom.

Twenge, J. M. (2017). iGen: Why Today’s Super-Connected Kids Are Growing Up Less Rebellious, More Tolerant, Less Happy—and Completely Unprepared for Adulthood. Atria Books.

Verma, S., & Saraswathi, T. S. (2002). Adolescence in India: Street urchins or Silicon Valley millionaires? In Cross-Cultural Research on Adolescence. Lawrence Erlbaum.