ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

 

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

आजच्या वेगवान, स्पर्धात्मक आणि तणावपूर्ण जीवनशैलीत मानवी मनावर अनेक प्रकारचे बोधनिक आणि भावनिक ताण पडत आहेत. या पार्श्वभूमीवर अशा एका अवस्थाचे प्रमाण वाढताना आढळते ज्यात व्यक्तीला दीर्घकाळ एखाद्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे, संयम राखणे, वेळेचे नियोजन करणे किंवा आपले वर्तन नियंत्रित ठेवणे कठीण जाते. या मानसिक अवस्थेला मानसशास्त्रात “Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)” असे संबोधले जाते. मराठीत याला “अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार” असे म्हणतात. हा विकार फक्त लहान मुलांमध्येच नाही, तर प्रौढांमध्येही आढळतो, त्यामुळे तो आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर व्यक्तीच्या शैक्षणिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवनावर लक्षणीय परिणाम घडवतो (Barkley, 2015).

ADHD हा न्यूरो-डेव्हलपमेंटल डिसऑर्डर या गटातील विकारांपैकी एक आहे, म्हणजेच तो मेंदूच्या विकासाशी संबंधित असतो आणि बाल्यावस्थेत दिसून येतो, परंतु योग्य उपचार न झाल्यास तो प्रौढावस्थेतही टिकून राहतो (APA, 2013). DSM च्या पाचव्या आवृत्तीनुसार ADHD चे तीन मुख्य घटक आहेत (1) Inattention (अवधान अस्थिरता), (2) Hyperactivity (अतिसक्रियता), आणि (3) Impulsivity (आवेगशीलता). या तिन्ही घटकांच्या परस्परसंवादातून व्यक्तीच्या वर्तन, भावनात्मक नियंत्रण आणि कार्यक्षमता यावर परिणाम होतो (APA, 2013).

मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, ADHD ही केवळ लक्ष न देण्याची समस्या नसून, ती मेंदूतील executive functions म्हणजेच नियोजन, लक्ष नियंत्रण, निर्णयक्षमता, वर्तन नियंत्रण आणि कार्यरत स्मृती यांच्याशी संबंधित एक जटिल विकार आहे (Barkley, 2012). अशा व्यक्तींमध्ये मेंदूतील prefrontal cortex, basal ganglia आणि cerebellum या भागांमध्ये जैविक असंतुलन किंवा न्यूरोट्रान्समीटर (विशेषतः डोपामिन व नॉरएपिनेफ्रिन) यांच्या कार्यात बिघाड आढळतो (Faraone et al., 2015). परिणामी, व्यक्तीच्या लक्ष केंद्रीकरण, वेळ व्यवस्थापन आणि भावनात्मक नियंत्रण क्षमतांमध्ये कमतरता दिसते.

ADHD चा प्रभाव केवळ वैयक्तिक पातळीवर मर्यादित नसून, सामाजिक आणि शैक्षणिक क्षेत्रातही खोलवर जाणवतो. शाळेत अशी मुले “बेफिकीर”, “गोंधळ घालणारी” किंवा “शिस्त न पाळणारी” म्हणून ओळखली जातात, ज्यामुळे त्यांच्या स्व-आदरावर विपरीत परिणाम होतो. प्रौढावस्थेत अशा व्यक्तींना कामात एकाग्रता, वेळेचे नियोजन, आणि सामाजिक नात्यांमध्ये स्थिरता राखणे कठीण जाते (Wilens & Spencer, 2010). त्यामुळे ADHD हा केवळ बाल्यावस्थेतील विकार म्हणून न पाहता, आयुष्यभर प्रभाव टाकणारी एक neuropsychological condition म्हणून विचारात घेणे आवश्यक आहे.

संशोधनानुसार, जगभरात सुमारे 5% मुलांमध्ये आणि 2.5% प्रौढांमध्ये ADHD आढळतो (Polanczyk et al., 2014). भारतात याबाबतचे संशोधन अद्याप मर्यादित असले तरी, शहरी भागातील विद्यार्थ्यांमध्ये हा विकार वाढत्या प्रमाणात निदर्शनास येतो. शैक्षणिक स्पर्धा, स्क्रीन टाइममध्ये वाढ, पालकांचा ताण आणि समाजातील अपेक्षांचा दबाव हे घटक ADHD च्या लक्षणांना अधिक तीव्र बनवू शकतात (Srinath et al., 2019).

त्यामुळे, “अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार” ही संकल्पना केवळ वैद्यकीय किंवा शैक्षणिक चौकटीत समजून घेणे अपुरे ठरते. ती जैविक, मानसशास्त्रीय आणि सामाजिक घटकांचा एकत्रित परिणाम म्हणून अभ्यासणे गरजेचे आहे. योग्य निदान, वेळेवर उपचार आणि सामाजिक स्वीकार यांच्या साहाय्याने ADHD असलेल्या व्यक्ती पूर्ण आणि उत्पादक जीवन जगू शकतात. या विकाराबाबत समाजात जागरूकता वाढवणे हे मानसिक आरोग्य संवर्धनाचा एक अत्यावश्यक भाग आहे.

ADHD ची लक्षणे (Symptoms of ADHD)

ADHD मध्ये आढळणारी लक्षणे मुख्यत्वे तीन गटांत विभागली जातात (1) अवधान अस्थिरतेशी संबंधित लक्षणे, (2) अतिसक्रियतेशी संबंधित लक्षणे, आणि (3) आवेगशीलतेशी संबंधित लक्षणे. ही तिन्ही लक्षणे एकत्रितपणे किंवा स्वतंत्र स्वरूपात दिसू शकतात, ज्यावरून DSM-5 नुसार ADHD चे presentation type निश्चित केले जाते, म्हणजे Predominantly Inattentive Type, Predominantly Hyperactive-Impulsive Type, किंवा Combined Type (APA, 2013).

1. अवधान अस्थिरतेशी संबंधित लक्षणे (Inattention Symptoms)

अवधान अस्थिरता हे ADHD चे सर्वाधिक सामान्य आणि ओळखण्यासारखे लक्षण मानले जाते. या गटातील व्यक्तींना दीर्घकाळ एकाग्रता ठेवणे कठीण जाते, ज्यामुळे त्यांच्या कामगिरीवर, अभ्यासावर आणि दैनंदिन जबाबदाऱ्यांवर परिणाम होतो.

• काम किंवा अभ्यासात लक्ष केंद्रीत करण्यात अडचण: ADHD असलेल्या व्यक्तींना एकाच कार्यावर सातत्याने लक्ष केंद्रित ठेवता येत नाही. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी अभ्यास करताना वारंवार विषय बदलतात, बाह्य आवाज किंवा हालचालींनी त्यांचे लक्ष विचलित होते. हे मेंदूतील prefrontal cortex आणि executive attention network मधील क्रियाशीलतेतील असंतुलनाशी संबंधित आहे (Barkley, 2015).
• कामात वारंवार चुका होणे: हे लक्षण “careless mistakes” म्हणून ओळखले जाते. व्यक्ती काम करताना तपशीलांकडे दुर्लक्ष करते. उदाहरणार्थ, गणितातील लहान गणिती चुका, वाक्य वाचताना एखादी ओळ सोडून देणे, किंवा लेखनात स्पेलिंग चुका करणे. हे त्यांच्या बौद्धिक क्षमतेच्या अभावामुळे नसून, sustained attention च्या कमतरतेमुळे घडते (Willcutt et al., 2012).
• सूचना पूर्ण न समजणे किंवा पूर्ण न करणे: ADHD असलेल्या मुलांना किंवा प्रौढांना दिलेल्या सूचनांचे अनुसरण करणे कठीण जाते. ते काम सुरू करतात पण ते अर्धवट सोडून देतात, कारण एकाग्रता दीर्घकाळ टिकत नाही. संशोधन दर्शवते की, कार्यरत स्मृतीतील मर्यादा या अडचणीस कारणीभूत ठरतात (Martinussen et al., 2005).
• वस्तू वारंवार हरवणे: अवधान अस्थिरता असलेल्या व्यक्तींमध्ये विसरभोळेपणा हे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. ते दैनंदिन वस्तू – उदा., किल्ल्या, वही, मोबाईल इ. वारंवार हरवतात. ही समस्या executive dysfunction शी जोडली गेली आहे, जी नियोजन आणि आयोजन क्षमतेच्या कमतरतेचे द्योतक आहे (Barkley, 1997).
• बाह्य घटकांमुळे सहज विचलित होणे: ADHD असलेल्या व्यक्तींना आजूबाजूच्या ध्वनी, हालचाली, किंवा दृश्य घटकांमुळे लक्ष विचलित होते. हे selective attention आणि filtering process मधील अडथळ्यामुळे घडते. मेंदूत अनावश्यक उद्दिपकांचे फिल्टरिंग नीट होत नाही, ज्यामुळे प्रत्येक नवीन गोष्ट त्यांचे लक्ष वेधते (Sergeant, 2000).

2. अतिसक्रियतेशी संबंधित लक्षणे (Hyperactivity Symptoms)

अतिसक्रियता म्हणजे शारीरिक हालचालींचा अतिरेक आणि स्थिर बसण्यात येणारी अडचण. ही लक्षणे बालकांमध्ये विशेषतः प्रकर्षाने दिसतात, तर प्रौढांमध्ये ती अंतर्गत अस्वस्थता (inner restlessness) म्हणून प्रकट होतात.

• सतत हालचाल करणे, खुर्चीत शांत बसू न शकणे: मुले सतत खुर्चीवर हालचाल करतात, पाय हलवतात, उभे राहतात, आणि त्यांना शांतीने बसणे अवघड जाते. हे लक्षण motor overactivity शी संबंधित आहे, ज्याचा संबंध मेंदूतील dopaminergic system मधील असंतुलनाशी आहे (Sagvolden et al., 2005).
• खूप बोलणे, इतरांच्या संभाषणात व्यत्यय आणणे: अतिसक्रियता केवळ शारीरिक हालचालींमध्येच नाही, तर भाषिक क्रियाशीलतेतही दिसते. अशा व्यक्ती खूप बोलतात, संभाषणात मध्येच बोलतात किंवा विषयांतर करतात. हे self-regulation मधील कमतरतेचे निदर्शक आहे (Barkley, 2011).
• वर्गात किंवा मिटिंगमध्ये उभे राहणे, धावपळ करणे: मुले वर्गात बसून शिकताना वारंवार उभी राहतात, इतरांच्या भोवती फिरतात. प्रौढ व्यक्ती मिटिंगमध्ये बेचैन वाटतात आणि सतत हालचाल करतात. ही “motor restlessness” त्यांना दीर्घकाळ स्थिर बसण्यास अक्षम करते (DuPaul et al., 2016).
• विश्रांती घेताना देखील अस्वस्थ राहणे: ADHD असलेल्या व्यक्तींना आराम करताना देखील मन स्थिर ठेवता येत नाही. त्यांना सतत काहीतरी करावेसे वाटते. हा अनुभव “feeling of internal drive” म्हणून वर्णन केला जातो (Weiss & Murray, 2003).

3. आवेगशीलतेशी संबंधित लक्षणे (Impulsivity Symptoms)

आवेगशीलता म्हणजे विचार न करता कृती करणे किंवा तात्काळ प्रतिसाद देणे. हे लक्षण सामाजिक संवाद, निर्णयक्षमता आणि भावनात्मक नियंत्रणावर थेट परिणाम करते.

• विचार न करता बोलणे किंवा कृती करणे: अशा व्यक्ती अनेकदा परिस्थितीचा विचार न करता प्रतिक्रिया देतात, बोलून पश्चात्ताप करतात, किंवा चुकीचे निर्णय घेतात. हे inhibitory control च्या कमतरतेशी संबंधित आहे (Nigg, 2001).
• इतरांच्या बोलण्यात मध्येच उत्तर देणे: संवादात ते इतरांचे वाक्य पूर्ण होण्याआधीच उत्तर देतात किंवा मध्येच व्यत्यय आणतात. यामुळे सामाजिक अडचणी निर्माण होतात. संशोधनानुसार, हे response inhibition मध्ये असलेल्या न्यूरोलॉजिकल अडचणींमुळे होते (Boonstra et al., 2005).
• आपली पाळी येण्याची वाट न पाहणे: खेळ, गप्पा, किंवा शाळेतील उपक्रमामध्ये ते आपली पाळी येण्याची प्रतीक्षा न करता लगेच पुढे सरसावतात. हे delay aversion या घटकामुळे घडते, ज्यामध्ये व्यक्तीला प्रतीक्षेचा ताण सहन होत नाही (Sonuga-Barke, 2003).

ADHD मधील या तिन्ही लक्षणांचा मूळ संबंध executive function deficits, dopamine regulation, आणि neurodevelopmental immaturity शी आहे. बालकांमध्ये ही लक्षणे स्पष्टपणे दिसतात, तर प्रौढांमध्ये ती मानसिक अस्वस्थता, वेळेचे व्यवस्थापन, आणि भावनिक नियंत्रणात प्रकट होतात. या लक्षणांचे समज आणि त्यावरील सहानुभूतिपूर्ण दृष्टिकोन हा उपचार आणि पुनर्वसन प्रक्रियेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

ADHD ची कारणे (Causes of ADHD)

ADHD हा एक बहुआयामी विकार आहे, म्हणजेच त्याची कारणे केवळ एका घटकात सापडत नाहीत, तर जैविक, अनुवंशिक, पर्यावरणीय आणि सामाजिक घटकांचा एकत्र परिणाम त्यावर होतो. APA (2013) नुसार ADHD चे नेमके कारण अद्याप निश्चित झालेले नाही, पण विविध संशोधनांनी या विकारामागील मेंदूतील कार्य, अनुवंशिक घटक आणि जीवनपरिस्थितीतील प्रभाव यांचा सखोल अभ्यास केला आहे.

1. अनुवंशिक कारणे (Genetic Factors)

ADHD मध्ये अनुवंशिक घटकांचा मोठा वाटा आहे. अनेक संशोधनांनी दाखवले आहे की, जर पालकांपैकी एखाद्याला ADHD असेल तर त्यांच्या मुलांमध्ये या विकाराची शक्यता सामान्य लोकसंख्येच्या तुलनेत 4 ते 5 पट अधिक असते (Faraone et al., 2005). हे दर्शवते की ADHD हा एक highly heritable disorder आहे, ज्याची आनुवंशिकता सुमारे 70% ते 80% दरम्यान आहे (Biederman & Faraone, 2006).

विशेषतः डोपामिन (Dopamine) या न्यूरोट्रान्समीटरशी संबंधित जनुकांमधील (genes) बदल ADHD शी जोडले गेले आहेत. DRD4 आणि DAT1 या दोन जीन प्रकारांमध्ये (polymorphisms) फरक आढळल्यास लक्ष केंद्रीकरण व आवेग नियंत्रणावर परिणाम होतो (Swanson et al., 2000). डोपामिन हे मेंदूतील प्रेरणा, बक्षीस (reward) आणि लक्ष नियंत्रण या प्रक्रियांशी संबंधित आहे. त्यामुळे या प्रणालीतील असंतुलनामुळे ADHD ची लक्षणे उघड होतात.

याशिवाय, Molecular Genetics of ADHD या संशोधन क्षेत्रात असे आढळले आहे की SNAP-25 आणि DRD5 सारखी जनुके देखील या विकाराशी संबंधित असू शकतात (Franke et al., 2012). त्यामुळे ADHD हा "single gene" विकार नसून, तो अनेक जीनच्या संयुक्त प्रभावाने उद्भवणारा polygenic disorder आहे.

2. जैविक कारणे (Biological Factors)

ADHD चे जैविक कारण मुख्यत्वे मेंदूच्या रचनेत आणि कार्यप्रणालीत आढळते. Neuroimaging संशोधनानुसार ADHD असलेल्या व्यक्तींमध्ये मेंदूच्या frontal lobe, basal ganglia, आणि cerebellum या भागांमध्ये कार्यात्मक असंतुलन आढळते (Castellanos et al., 2002; Durston et al., 2004).

Frontal lobe हा भाग कार्यकारी नियंत्रण (executive functions) जसे की लक्ष केंद्रित करणे, निर्णय घेणे, आवेगांवर नियंत्रण ठेवणे आणि नियोजन यासाठी जबाबदार आहे. या भागातील न्यूरल क्रियाशीलता कमी झाल्याने ADHD ची मुख्य लक्षणे दिसतात. तसेच basal ganglia आणि anterior cingulate cortex मध्ये रक्तप्रवाहातील कमी प्रमाण (hypoperfusion) आणि न्यूरल कनेक्टिव्हिटीतील कमतरता आढळली आहे (Bush et al., 2005).

मेंदूतील रासायनिक संदेशवाहक विशेषतः डोपामिन आणि नॉरएपिनेफ्रिन यांच्यातील असंतुलनामुळे मेंदूच्या लक्ष नियंत्रण यंत्रणेत बिघाड होतो. यामुळे व्यक्तीला सातत्याने लक्ष केंद्रित ठेवणे कठीण जाते. तसेच, काही संशोधनांनुसार, ADHD असलेल्या मुलांच्या मेंदूचा आकार (overall brain volume) सुमारे 3-5% नी कमी असतो (Shaw et al., 2007). यावरून दिसून येते की ADHD हा फक्त वर्तनातील त्रास नसून, तो मेंदूच्या विकासाशी संबंधित जैविक विकार आहे.

3. पर्यावरणीय कारणे (Environmental Factors)

पर्यावरणीय घटक ADHD च्या विकासावर महत्त्वपूर्ण प्रभाव टाकतात, विशेषतः गर्भधारणेपासून बाल्यावस्थेपर्यंतच्या काळात. गर्भावस्थेदरम्यान धूम्रपान, मद्यपान आणि निकोटिनचा वापर हे घटक भ्रूणाच्या मेंदूच्या विकासात अडथळा आणतात (Linnet et al., 2003). संशोधन दर्शवते की ज्यांच्या मातांनी गर्भधारणेदरम्यान निकोटिनचा वापर केला, त्यांच्या मुलांमध्ये ADHD चे प्रमाण लक्षणीयरीत्या जास्त असते (Langley et al., 2005).

याशिवाय, शिसे (Lead) आणि इतर प्रदूषक घटकांच्या संपर्कात येणे देखील मेंदूच्या कार्यावर नकारात्मक परिणाम करते. Braun et al. (2006) यांनी केलेल्या अभ्यासात आढळले की, रक्तातील शिसेचे प्रमाण किंचित वाढले तरी ADHD चा धोका वाढतो.

अत्याधिक स्क्रीन टाइम (mobile, TV, tablet) आणि कमी शारीरिक क्रियाशीलता (physical activity) हे आधुनिक काळातील महत्त्वाचे पर्यावरणीय घटक ठरत आहेत. लहान मुलांमध्ये स्क्रीनच्या अति वापरामुळे मेंदूच्या लक्ष आणि बक्षीस प्रणालीत असंतुलन येते, ज्यामुळे एकाग्रता कमी होते (Christakis et al., 2018).

4. सामाजिक आणि मानसशास्त्रीय कारणे (Social and Psychological Factors)

जरी ADHD चे मूळ जैविक असले तरी सामाजिक आणि मानसशास्त्रीय घटक त्याची तीव्रता वाढवतात. अस्थिर कौटुंबिक वातावरण, पालकांचे वाद, भावनिक दुर्लक्ष किंवा मुलावर सततची टीका हे घटक ADHD ची लक्षणे तीव्र करतात (Johnston & Mash, 2001).

पालकत्वातील अस्थिरता (inconsistent parenting), म्हणजे कधी कठोर, कधी निष्काळजी नियंत्रण हे मुलाच्या वर्तनावर विपरीत परिणाम करते. अशा वातावरणात मुलाचे स्व-नियंत्रण आणि भावनिक नियंत्रण विकसित होत नाही.

तसेच, सामाजिक दबाव, शाळेतील अपेक्षा, आणि सततचे अपयश अनुभव या गोष्टी मुलांच्या आत्मसन्मानावर आघात करतात आणि ADHD संबंधित वर्तन अधिक प्रकर्षाने दिसते (Barkley, 2015). म्हणूनच ADHD च्या उपचारात केवळ औषधे नव्हे, तर कौटुंबिक, शैक्षणिक आणि सामाजिक समर्थन या घटकांना देखील तितकेच महत्त्व दिले पाहिजे.

ADHD चे निदान (Diagnosis of ADHD)

ADHD चे निदान हे केवळ काही वर्तनात्मक लक्षणांच्या उपस्थितीवर आधारित नसून, व्यक्तीच्या संपूर्ण सामाजिक, शैक्षणिक आणि कौटुंबिक कार्यक्षमतेचा सखोल अभ्यास करून केले जाते. DSM-5 नुसार, ADHD चे निदान करण्यासाठी किमान सहा किंवा अधिक लक्षणे 6 महिन्यांहून अधिक काळ टिकलेली असावीत आणि ती किमान दोन किंवा अधिक परिस्थितींमध्ये (जसे की घर, शाळा किंवा कार्यक्षेत्र) दिसली पाहिजेत. तसेच, ही लक्षणे व्यक्तीच्या विकासात्मक पातळीपेक्षा अधिक तीव्र असावीत आणि कार्यक्षमतेत अडथळा आणणारी असावीत. ADHD चे निदान करताना मानसोपचारतज्ज्ञ किंवा क्लिनिकल सायकोलॉजिस्ट खालील प्रमुख साधनांचा वापर करतात.

1. क्लिनिकल मुलाखत (Clinical Interview)

क्लिनिकल मुलाखत ही ADHD च्या निदानाची पहिली आणि सर्वात महत्त्वाची पायरी मानली जाते. या प्रक्रियेत तज्ज्ञ व्यक्तीच्या बालपणापासून ते वर्तमान काळातील वर्तन, शैक्षणिक कामगिरी, सामाजिक परस्परसंवाद, आणि भावनिक प्रतिक्रिया यांचा सखोल अभ्यास करतात. Semi-structured interviews जसे की Kiddie Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia (K-SADS) किंवा Diagnostic Interview for Children and Adolescents (DICA) यांचा वापर निदानासाठी केला जातो (Barkley, 2015). या मुलाखतींच्या माध्यमातून केवळ लक्षणेच नव्हे, तर त्यांच्या मागील सामाजिक, कौटुंबिक आणि पर्यावरणीय घटकांचाही विचार केला जातो. मुलाखतीदरम्यान पालक आणि शिक्षकांचा सहभागही महत्त्वाचा असतो, कारण ADHD असलेल्या बालकाचे वर्तन विविध परिस्थितीत वेगवेगळे दिसते (DuPaul & Stoner, 2014).

2. वर्तन निरीक्षण (Behavioural Observation)

ADHD चे निदान करताना वर्तन निरीक्षण हे एक वस्तुनिष्ठ साधन म्हणून वापरले जाते. मानसशास्त्रज्ञ मुलाच्या किंवा प्रौढाच्या दैनंदिन वर्तनावर आधारित निरीक्षण करतात, जसे की वर्गातील सहभाग, शांत बसण्याची क्षमता, कामातील लक्ष केंद्रितता, आणि सामाजिक संवादातील संयम. हे निरीक्षण शाळा, घर किंवा क्लिनिक या विविध ठिकाणी केले जाते. Naturalistic observation आणि structured observation या दोन प्रकारच्या पद्धती वापरल्या जातात. संशोधनानुसार, निरीक्षण पद्धतीमुळे “situational variability” म्हणजे ADHD चे लक्षण वेगवेगळ्या परिस्थितीत कसे बदलते हे समजते (Pelham et al., 2016). त्यामुळे केवळ चाचण्यांवर आधारित निदान करण्याऐवजी निरीक्षणाच्या माहितीची सांगड घालणे आवश्यक ठरते.

3. प्रमाणित चाचण्या (Standardized Tests)

ADHD चे वैज्ञानिक निदान करण्यासाठी प्रमाणित चाचण्या अत्यावश्यक मानल्या जातात. या चाचण्या वर्तन, लक्ष केंद्रितता आणि आवेग नियंत्रणाचे परिमाण मोजतात. सर्वाधिक वापरल्या जाणाऱ्या चाचण्यांमध्ये Conners’ Rating Scale, ADHD Rating Scale-IV, Behavior Assessment System for Children (BASC) आणि Continuous Performance Test (CPT) यांचा समावेश होतो (Conners, 2014).

Conners’ Scale पालक, शिक्षक आणि व्यक्ती स्वतः भरतात, ज्यामुळे बहुआयामी मूल्यांकन करता येते. या चाचण्यांमुळे वर्तनात्मक लक्षणांचे संख्यात्मक मूल्यांकन मिळते, जे निदानाची अचूकता वाढवते (Barkley, 2018).

4. पालक आणि शिक्षकांचे अभिप्राय (Parent and Teacher Reports)

ADHD चे लक्षण परिस्थितीनुसार बदलतात; उदाहरणार्थ, काही मुले घरात शांत दिसतात पण शाळेत अतिसक्रिय असतात, तर काहींचे उलट. त्यामुळे पालक आणि शिक्षकांचे निरीक्षण महत्त्वाचे ठरते. पालकांच्या अभिप्रायातून बालकाचे घरातील वर्तन, भावनिक प्रतिक्रिया आणि शिस्त पातळी समजते, तर शिक्षकांच्या अभिप्रायातून शिक्षणात लक्ष विचलन, वर्गातील सहभाग, आणि सामाजिक परस्परसंवाद याची माहिती मिळते. Home–School Collaboration Models (Sherman et al., 2019) या दृष्टिकोनानुसार, दोन्ही स्तरांवरील माहिती एकत्र केल्यास ADHD चे निदान अधिक अचूक होते.

ADHD वरील उपचार (Treatment of ADHD)

ADHD वरील उपचार एकाच पद्धतीने होत नाही; तो बहुआयामी असतो. म्हणजेच, औषधोपचार, मानसोपचार आणि शैक्षणिक–कौटुंबिक सहकार्य या सर्व घटकांचा समन्वय आवश्यक असतो. National Institute for Health and Care Excellence (NICE, 2019) च्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार, उपचार योजना व्यक्तिनिष्ठ असावी, म्हणजे प्रत्येक रुग्णाच्या वय, वातावरण आणि लक्षणांच्या तीव्रतेनुसार उपचार पद्धत ठरवली जाते.

1. औषधोपचार (Pharmacological Treatment)

औषधोपचार हा ADHD च्या उपचारातील सर्वाधिक संशोधित आणि प्रभावी घटक मानला जातो. Stimulant औषधे जसे की Methylphenidate आणि Amphetamines डोपामिन आणि नॉरएपिनेफ्रिन या न्यूरोट्रान्समीटरचे प्रमाण वाढवतात, ज्यामुळे लक्ष केंद्रितता, स्व-नियंत्रण आणि एकाग्रता सुधारते (Faraone & Buitelaar, 2010). Meta-analysis संशोधनांनुसार, सुमारे 70–80% रुग्णांमध्ये stimulant औषधांमुळे लक्षणांमध्ये महत्त्वपूर्ण घट दिसते (Banaschewski et al., 2020).

ज्यांना stimulant औषधे परिणामकारक ठरत नाहीत किंवा दुष्परिणाम (जसे की झोप न येणे, भूक न लागणे) होतात, त्यांच्यासाठी non-stimulant औषधे जसे की Atomoxetine, Guanfacine, आणि Clonidine वापरली जातात (Wilens & Spencer, 2010). ही औषधे विशेषतः आवेग नियंत्रण आणि भावनिक स्थैर्य वाढवण्यात उपयुक्त ठरतात.

2. मानसोपचार (Psychotherapy)

औषधोपचार जरी जैविक घटकांवर प्रभाव टाकतात, तरी दीर्घकालीन परिणामासाठी मानसोपचार अत्यावश्यक असतो.

• Cognitive Behavioural Therapy (CBT) ही ADHD साठी सर्वाधिक वापरली जाणारी उपचार पद्धत आहे. ती विचार आणि वर्तन यांच्यातील परस्परसंबंधावर लक्ष केंद्रित करते, ज्यामुळे रुग्णाला आत्मनियंत्रण, वेळेचे नियोजन आणि कार्यांची प्राधान्यक्रमानुसार मांडणी शिकवली जाते (Safren et al., 2010).
• Behavior Modification Techniques मध्ये सकारात्मक प्रबलनाचा वापर करून योग्य वर्तन वाढवले जाते, तर चुकीच्या वर्तनासाठी तात्काळ परंतु सौम्य परिणाम (mild consequences) दिले जातात.

या पद्धती शाळा आणि घर या दोन्ही ठिकाणी एकत्र राबवल्यास दीर्घकालीन परिणाम दिसतात (DuPaul & Stoner, 2014).

3. शैक्षणिक व कौटुंबिक सहकार्य (Educational and Family Support)

ADHD चा उपचार केवळ औषधे आणि थेरपीपुरता मर्यादित नसून, कुटुंब आणि शैक्षणिक वातावरणाचे सहकार्य देखील अत्यंत महत्त्वाचे असते.

• पालक प्रशिक्षण कार्यक्रम पालकांना ADHD बद्दल योग्य माहिती देतात आणि सकारात्मक पालकत्व तंत्र शिकवतात.
• शिक्षकांसाठी आयोजित कार्यक्रम वर्गातील वर्तन व्यवस्थापन, लक्ष केंद्रितता वाढविण्याच्या तंत्रांचा उपयोग आणि विद्यार्थ्यांशी सहानुभूतिपूर्ण संवाद शिकवतात.
• शाळेत अभ्यासक्रम लवचिक ठेवणे, सूचनांमध्ये साधेपणा आणणे, कामे लहान भागांमध्ये विभागणे आणि वेळ व्यवस्थापन कौशल्य वाढवणे हे उपाय ADHD असलेल्या विद्यार्थ्यांना मदत करतात (NICE, 2019).

समारोप:

ADHD असलेल्या मुलांना शाळेत टीका, शिक्षा किंवा नकारात्मक लेबलिंगचा सामना करावा लागतो, ज्यामुळे स्व-आदर कमी होतो. प्रौढांमध्ये व्यावसायिक अपयश, सामाजिक तणाव आणि नातेसंबंधातील संघर्ष वाढू शकतो. त्यामुळे समाजाने या अवस्थेकडे "शिस्तीचा अभाव" म्हणून न पाहता, ती एक मानसिक आरोग्याची समस्या म्हणून ओळखणे आवश्यक आहे. ADHD हा एक “अदृश्य” पण वास्तव विकार आहे. योग्य वेळी निदान, उपचार आणि कुटुंबीयांचे समर्थन मिळाल्यास व्यक्ती संपूर्ण आणि उत्पादक जीवन जगू शकते. समाजानेही ADHD असलेल्या व्यक्तींविषयी सहानुभूती, समज आणि स्वीकार यांचा दृष्टीकोन ठेवणे गरजेचे आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). APA.

Banaschewski, T., et al. (2020). Efficacy and safety of methylphenidate and amphetamines in ADHD: A meta-analysis. Lancet Psychiatry, 7(9), 802–812.

Barkley, R. A. (1997). ADHD and the Nature of Self-Control. Guilford Press.

Barkley, R. A. (2012). Executive Functions: What They Are, How They Work, and Why They Evolved. New York: Guilford Press.

Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment. Guilford Press.

Biederman, J., & Faraone, S. V. (2006). The genetics of attention-deficit/hyperactivity disorder. Biological Psychiatry, 57(11), 1313–1323.

Braun, J. M., et al. (2006). Association of environmental toxicants and attention deficit hyperactivity disorder in U.S. children. Environmental Health Perspectives, 114(12), 1904–1909.

Bush, G., Valera, E. M., & Seidman, L. J. (2005). Functional neuroimaging of attention-deficit/hyperactivity disorder: A review and suggested future directions. Biological Psychiatry, 57(11), 1273–1284.

Castellanos, F. X., et al. (2002). Developmental trajectories of brain volume abnormalities in children and adolescents with ADHD. Journal of the American Medical Association (JAMA), 288(14), 1740–1748.

Christakis, D. A., Ramirez, J. S., & Ferguson, S. M. (2018). How early media exposure may affect cognitive function: A review of results from the early childhood longitudinal study. Pediatrics, 141(Supplement_2), S137–S142.

Conners, C. K. (2014). Conners’ Continuous Performance Test 3rd Edition (CPT 3). Multi-Health Systems.

DuPaul, G. J., & Stoner, G. (2014). ADHD in the Schools: Assessment and Intervention Strategies. Guilford Press.

Faraone, S. V., & Buitelaar, J. (2010). Comparing the efficacy of stimulants for ADHD in children and adolescents. European Child & Adolescent Psychiatry, 19(4), 353–364.

Faraone, S. V., Biederman, J., & Mick, E. (2015). The age-dependent decline of ADHD: A meta-analysis of follow-up studies. Psychological Medicine, 46(3), 1–10.

Faraone, S. V., et al. (2005). Molecular genetics of attention-deficit/hyperactivity disorder. Biological Psychiatry, 57(11), 1313–1323.

Johnston, C., & Mash, E. J. (2001). Families of children with attention-deficit/hyperactivity disorder: Review and recommendations for future research. Clinical Child and Family Psychology Review, 4(3), 183–207.

Linnet, K. M., et al. (2003). Maternal lifestyle factors in pregnancy risk of attention deficit hyperactivity disorder and associated behaviors: Review of the current evidence. American Journal of Psychiatry, 160(6), 1028–1040.

Martinussen, R., Hayden, J., Hogg-Johnson, S., & Tannock, R. (2005). A meta-analysis of working memory impairments in children with ADHD. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry.

NICE (National Institute for Health and Care Excellence). (2019). Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Diagnosis and Management (NG87).

Nigg, J. T. (2001). Is ADHD a disinhibitory disorder? Psychological Bulletin.

Polanczyk, G., de Lima, M. S., Horta, B. L., Biederman, J., & Rohde, L. A. (2014). The worldwide prevalence of ADHD: A systematic review and metaregression analysis. American Journal of Psychiatry, 164(6), 942–948.

Safren, S. A., et al. (2010). Cognitive-behavioral therapy for ADHD in medication-treated adults with continued symptoms. Behavior Research and Therapy, 48(9), 857–865.

Sagvolden, T., Johansen, E. B., Aase, H., & Russell, V. A. (2005). A dynamic developmental theory of ADHD predominantly hyperactive/impulsive and combined subtypes. Behavioral and Brain Sciences.

Sergeant, J. A. (2000). The cognitive-energetic model: An empirical approach to attention-deficit hyperactivity disorder. Neuroscience & Biobehavioral Reviews.

Shaw, P., et al. (2007). Attention-deficit/hyperactivity disorder is characterized by a delay in cortical maturation. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(49), 19649–19654.

Sonuga-Barke, E. J. S. (2003). The dual pathway model of ADHD: An elaboration of neuro-developmental characteristics. Neuroscience & Biobehavioral Reviews.

Srinath, S., et al. (2019). Epidemiological study of child and adolescent psychiatric disorders in urban and rural areas of Bangalore, India. Indian Journal of Medical Research, 149(1), 68–76.

Weiss, M., & Murray, C. (2003). Assessment and management of attention-deficit hyperactivity disorder in adults. CMAJ.

Wilens, T. E., & Spencer, T. J. (2010). Understanding attention-deficit/hyperactivity disorder from childhood to adulthood. Postgraduate Medicine, 122(5), 97–109.

Willcutt, E. G., Doyle, A. E., Nigg, J. T., Faraone, S. V., & Pennington, B. F. (2012). Validity of the executive function theory of ADHD: A meta-analytic review. Biological Psychiatry.