लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

 

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

मानव समाज हे सामाजिक नियम, मूल्ये आणि अपेक्षांवर आधारित असते. प्रत्येक समाजात “योग्य” आणि “अयोग्य”, “नैतिक” आणि “अनैतिक”, “स्वीकार्य” आणि “वर्ज्य” अशा संकल्पना ठरविलेल्या असतात. व्यक्तीचे वर्तन हे या सामाजिक चौकटीत मोजले जाते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन समाजाच्या ठराविक नियमांपासून भिन्न असते, तेव्हा समाज त्याला “विकृत” (deviant), “वाईट”, “अपराधी” किंवा “भिन्न” असे लेबल लावतो. हा लेबल लावण्याचा किंवा कलंकित करण्याचा (Stigmatization) सामाजिक प्रतिसाद त्या व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनावर आणि भविष्यातील वर्तनावर दीर्घकालीन परिणाम घडवतो (Becker, 1963; Goffman, 1963).

लेबलिंग सिद्धांतानुसार, “विचलन” (deviance) हे कृतीतील आंतरिक गुणधर्म नसून, ती समाजाने त्या कृतीला दिलेल्या अर्थातून निर्माण होते. म्हणजेच, समाजच ठरवतो की कोणते वर्तन “सामान्य” आहे आणि कोणते “विचलित” आहे (Becker, 1963). त्यामुळे हा सिद्धांत पारंपरिक अपराधशास्त्र, मानसशास्त्र आणि समाजशास्त्रातील दृष्टिकोनांना आव्हान देतो, कारण ते वर्तनाच्या कारणांवर लक्ष केंद्रित करतात, तर लेबलिंग सिद्धांत समाजाच्या प्रतिसादावर लक्ष केंद्रीत करतो.

हा सिद्धांत 1960 ते 1970 च्या दशकात सामाजिक विकृती, अपराधशास्त्र, आणि सामाजिक मानसशास्त्र या क्षेत्रांमध्ये एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन म्हणून उदयास आला. या काळात सामाजिक शास्त्रज्ञांनी हे अधोरेखित केले की समाजाची प्रतिक्रिया, न्यायसंस्था, आणि माध्यमे या सर्व संस्था काही विशिष्ट व्यक्तींना किंवा गटांना “विकृत” म्हणून ओळख देतात, आणि परिणामी त्या व्यक्तींचे समाजातील स्थान आणि वर्तन या लेबलच्या प्रभावाखाली बदलते (Lemert, 1951; Becker, 1963).

उत्पत्ती आणि पार्श्वभूमी

लेबलिंग सिद्धांताचा पाया Symbolic Interactionism या समाजशास्त्रीय विचारसरणीत आहे. Symbolic Interactionism या दृष्टिकोनानुसार, मानवाचे वर्तन हे स्थिर नसून ते सामाजिक संवाद आणि अर्थनिर्मितीच्या प्रक्रियेतून आकार घेत असते (Blumer, 1969). म्हणजेच, व्यक्ती स्वतःच्या ओळखीबद्दल आणि इतरांविषयी असलेल्या समजुती सामाजिक संवादातून विकसित करते. समाज व्यक्तीच्या कृतींना विशिष्ट अर्थ लावतो आणि त्या अर्थावर आधारित लेबल लावतो, या विचारसरणीच्या आधारे लेबलिंग सिद्धांत मांडण्यात आला असे मानले जाते.

लेबलिंग सिद्धांताचे चार प्रमुख विचारवंत या प्रक्रियेला विविध दिशांनी स्पष्ट करतात:

Howard S. Becker (1963) यांनी Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance या प्रसिद्ध ग्रंथात त्यांनी म्हटले आहे की, “Deviance is not a quality of the act the person commits, but rather a consequence of the application by others of rules and sanctions to an ‘offender.’” म्हणजेच विकृती ही कृतीचे वैशिष्ट्य नसून समाजाने दिलेल्या नियमांवर आणि त्यांची अंमलबजावणी करणाऱ्यांच्या दृष्टिकोनावर अवलंबून असते. Becker यांच्या मते, समाजातील सत्ताधारी घटक ठरवतात की कोणती कृती “अपराध” मानायची आणि कोणाला “अपराधी” म्हणायचे. त्यामुळे सामाजिक असमानता आणि सत्ताकेंद्रितता लेबलिंग प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

Edwin M. Lemert (1951) यांनी लेबलिंग प्रक्रियेचा मानसिक आणि सामाजिक टप्प्यांमध्ये सखोल अभ्यास केला. त्यांनी “Primary Deviance” आणि “Secondary Deviance” या दोन संकल्पना मांडल्या. “Primary Deviance” म्हणजे प्रसंगिक किंवा किरकोळ सामाजिक नियमभंग, ज्याला समाज गंभीरतेने घेत नाही; परंतु जेव्हा व्यक्तीला समाजाकडून “विकृत” असे लेबल दिले जाते आणि ती स्वतःला तसेच समजू लागते, तेव्हा “Secondary Deviance” उद्भवते. ही प्रक्रिया व्यक्तीच्या स्व-संकल्पना बदलते आणि ती आपल्या लेबलशी सुसंगत वर्तन करू लागते.

Erving Goffman (1963) यांनी “Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity” या ग्रंथात समाजात मिळणाऱ्या कलंक या सामाजिक घटकाचे विश्लेषण केले. त्यांच्या मते, जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला नकारात्मक सामाजिक लेबल मिळते, तेव्हा ती व्यक्ती समाजापासून विलग होते आणि तिच्या सामाजिक ओळखीला “कलंकित” रूप प्राप्त होते. Goffman यांनी दाखवले की “stigma” ही केवळ सामाजिक प्रतिक्रिया नसून, ती व्यक्तीच्या स्व-आदर, सामाजिक भूमिकां, आणि संबंधांवर खोल परिणाम करते.

Frank Tannenbaum (1938) यांनी “The Dramatization of Evil” ही संकल्पना मांडली. त्यांच्या मते, जेव्हा समाज किंवा न्यायसंस्था एखाद्या बालकाच्या किरकोळ गैरवर्तनाला “वाईटपणा” म्हणून पाहतात आणि त्याला “अपराधी” म्हणून संबोधतात, तेव्हा त्या बालकाची सामाजिक ओळखच बदलते. समाज त्याला वेगळा मानतो, आणि परिणामी तो स्वतःलाही तसेच समजू लागतो. हीच प्रक्रिया नंतर गुन्हेगारीच्या आत्मसिद्धी (self-fulfilling prophecy) मध्ये परिवर्तित होते.

या सर्व विचारवंतांच्या योगदानामुळे लेबलिंग सिद्धांत एक बहुआयामी दृष्टिकोन बनला, जो समाजशास्त्र, अपराधशास्त्र, आणि मानसशास्त्र या सर्व क्षेत्रांमध्ये व्यक्तीच्या ओळखीच्या निर्मितीचा आणि सामाजिक प्रतिसादाच्या परिणामांचा अभ्यास करण्यासाठी वापरला जातो. Symbolic Interactionism च्या आधारावर विकसित झालेला हा सिद्धांत आजही “सामाजिक विकृती”, “मानसिक आजारावरील कलंक”, “लैंगिक ओळखीवरील भेदभाव”, आणि “अपराध पुनर्वसन” या विषयांमध्ये उपयुक्त ठरतो.

लेबलिंग सिद्धांताचे मूलभूत तत्त्व (Fundamental Principles of Labelling Theory)

लेबलिंग सिद्धांत हा 1960 च्या दशकात उदयास आलेला एक महत्त्वाचा सामाजिक सिद्धांत आहे, जो “विकृती” आणि “अपराध” यांची व्याख्या समाज कशी घडवतो, हे समजावून सांगतो. या सिद्धांतानुसार, समाजातील नियम आणि मूल्ये ही स्थिर नसतात, तर ती सामाजिक सत्तासंबंध, वर्ग, संस्कृती, आणि ऐतिहासिक परिस्थितीनुसार बदलत असतात (Becker, 1963). म्हणूनच एखादी कृती “चुकीची” आहे की “योग्य,” हे त्या कृतीच्या स्वरूपावर नव्हे तर समाजाच्या प्रतिसादावर आणि त्या प्रतिसादामागील सत्तासंबंधांवर अवलंबून असते.

1. समाज लेबल लावतो (Society Labels the Act)

लेबलिंग सिद्धांताचा मूळ गाभा असा आहे की समाजच ठरवतो कोणते वर्तन “विकृत” आहे आणि कोणते “सामान्य” आहे. Howard S. Becker (1963) यांनी आपल्या प्रसिद्ध ग्रंथ Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance मध्ये म्हटले आहे की, “Deviance is not a quality of the act, but a consequence of the application of rules and sanctions to an ‘offender’.”

या विचारानुसार, “विकृती” ही कृतीची नैसर्गिक गुणधर्म नसून ती समाजाने लावलेल्या अर्थाची निर्मिती असते. उदाहरणार्थ, काही समाजांमध्ये विवाहपूर्व संबंध नैतिकदृष्ट्या स्वीकारले जातात, तर काही समाजांमध्ये ते “अनैतिक” किंवा “पाप” मानले जातात. त्यामुळे, कृती एकच असली तरी समाजाचा प्रतिसाद वेगळा असतो आणि त्यामुळेच “लेबल” वेगळे ठरते.

लेबलिंगची प्रक्रिया म्हणजे सामाजिक नियमांचे उल्लंघन ओळखणे, त्या उल्लंघनावर सामाजिक प्रतिसाद देणे, आणि त्या प्रतिसादातून व्यक्तीला एक विशिष्ट ओळख देणे (Tannenbaum, 1938). या प्रक्रियेमुळे “अपराध” किंवा “विकृती” ही केवळ वैयक्तिक कृती नसून सामाजिक निर्माण ठरते.

2. लेबल म्हणजे सामाजिक ओळख (Label as a Social Identity)

जेव्हा समाज एखाद्या व्यक्तीला “अपराधी”, “वेडा”, “व्यसनाधीन” किंवा “भिन्न” असे म्हणतो, तेव्हा तो फक्त त्या व्यक्तीच्या कृतीचे मूल्यमापन करत नाही, तर तिच्या संपूर्ण सामाजिक ओळखीला नवे रूप देतो. या प्रक्रियेमुळे व्यक्तीची समाजातील स्थान आणि इतरांशी असलेले नातेसंबंध बदलतात. Erving Goffman (1963) यांनी Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity या ग्रंथात सांगितले आहे की, जेव्हा समाज एखाद्या व्यक्तीला नकारात्मक लेबल देतो, तेव्हा तो व्यक्ती “कलंकित ओळख” घेऊन जगतो. ही सामाजिक ओळख त्याच्या वर्तनावर, आत्मसन्मानावर आणि भविष्यातील निर्णयांवर परिणाम करते.

उदाहरणार्थ, “अपराधी” असे लेबल मिळालेल्या व्यक्तीला समाजात पुन्हा स्वीकारले जाणे कठीण होते. परिणामी, ती व्यक्ती समाजाच्या सीमेबाहेर ढकलली जाते आणि तिचे सामाजिक संपर्क तुटतात. ही ओळख हळूहळू तिच्या स्व-संकल्पनेचा भाग बनते.

3. स्व-संकल्पना बदल (Change in Self-Concept)

लेबल मिळाल्यानंतर व्यक्ती स्वतःकडे आणि आपल्या वर्तनाकडे समाजाच्या दृष्टिकोनातून पाहू लागते. हा बदल म्हणजेच “स्व-संकल्पनेतील परिवर्तन”. George Herbert Mead (1934) यांच्या “Symbolic Interactionism” सिद्धांतानुसार, व्यक्तीचे “स्व” हे इतरांच्या दृष्टीतून निर्माण होते म्हणजेच “मी तो आहे, जो इतर मला समजतात.”

जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला “वाईट,” “अपराधी,” किंवा “वेडा” असे लेबल मिळते, तेव्हा ती स्वतःला त्या प्रतिमेत पाहू लागते (Lemert, 1951). समाजाचा हा दृष्टिकोन तिच्या आत्मविश्वासावर परिणाम करतो आणि ती व्यक्ती त्या लेबलच्या अपेक्षांनुसार वर्तन करू लागते.

उदाहरणार्थ, शाळेत एखाद्या विद्यार्थ्याला वारंवार “दुर्वर्तन करणारा” किंवा “नालायक” म्हटले गेले, तर तो स्वतःलाही तसेच मानू लागतो आणि शेवटी खरोखरच त्या प्रकारच्या वर्तनात सहभागी होतो. या प्रक्रियेला मानसशास्त्रीय दृष्टीने “Self-fulfilling Prophecy” असे म्हटले जाते (Rosenthal & Jacobson, 1968).

4. दुय्यम विकृती (Secondary Deviance)

Edwin Lemert (1951) यांनी “Primary Deviance” आणि “Secondary Deviance” या दोन संकल्पना मांडल्या, ज्यामुळे लेबलिंग प्रक्रियेचा परिणाम स्पष्टपणे समजतो. Primary Deviance म्हणजे अशी किरकोळ उल्लंघने जी समाजाकडून विशेष लक्षात घेतली जात नाहीत. Secondary Deviance ही अशी अवस्था आहे जेव्हा समाज व्यक्तीला “विकृत” म्हणून लेबल लावतो, आणि ती व्यक्ती ते लेबल स्वीकारते, त्यानुसार स्वतःचे वर्तन बदलते.

     जेव्हा समाज व्यक्तीला अपराधी म्हणून वागवतो, तेव्हा त्या व्यक्तीला सामाजिक नकार, बेरोजगारी, अविश्वास, आणि अपमानाचा सामना करावा लागतो. अशा वेळी ती व्यक्ती समाजाकडे परत जाण्याऐवजी “अपराधी गटात” सामील होते, कारण तिथे तिला स्वीकार मिळतो. परिणामी, तिचे वर्तन अधिकाधिक विकृत होते हीच दुय्यम विकृती.

Becker (1963) यांनी यावर भर देत म्हटले की, “It is the reaction to the act, rather than the act itself, that creates the deviant.” म्हणजेच, समाजाचा प्रतिसादच विकृती निर्माण करतो. त्यामुळे लेबलिंग प्रक्रिया सामाजिक बहिष्कार आणि स्व-ओळखीतील बदलांना कारणीभूत ठरते.

लेबलिंग सिद्धांताचे हे चार मूलभूत तत्त्व हे दाखवतात की विकृती ही कृतीची नैसर्गिक गुणधर्म नसून, ती समाजाच्या दृष्टिकोनातून निर्माण होते. समाजाने एखाद्या व्यक्तीला दिलेले लेबल केवळ तिच्या सामाजिक ओळखीला नाही, तर तिच्या आत्मप्रतिमेलाही बदलते. परिणामी, ती व्यक्ती समाजाने ठरवलेल्या लेबलच्या अपेक्षांनुसार वर्तन करू लागते आणि त्यामुळेच विकृती अधिक दृढ होते. या सिद्धांताचे महत्त्व असे आहे की तो समाजातील अन्यायकारक “कलंक लावण्याच्या” प्रक्रियेवर प्रकाश टाकतो आणि पुनर्वसनात्मक, मानवतावादी दृष्टिकोनाची गरज अधोरेखित करतो.

Edwin Lemert यांचा Primary आणि Secondary Deviance सिद्धांत

अमेरिकन समाजशास्त्रज्ञ एडविन एम. लेमरट यांनी 1951 साली प्रसिद्ध केलेल्या Social Pathology: A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behavior या ग्रंथात Primary Deviance आणि Secondary Deviance या दोन महत्त्वपूर्ण संकल्पना मांडल्या. लेमरट यांच्या मते, समाजातील प्रत्येक व्यक्ती काही प्रमाणात सामाजिक नियमांचे उल्लंघन करते, परंतु त्या उल्लंघनांकडे समाजाचे लक्ष किती जाते आणि त्यावर कसा प्रतिसाद दिला जातो, यावरून त्या वर्तनाचा प्रकार ठरतो.

1. Primary Deviance (प्राथमिक विकृती)

लेमरट यांच्या मते, Primary Deviance म्हणजे अशी प्रारंभिक, प्रसंगिक किंवा किरकोळ प्रकारची सामाजिक नियमांची उल्लंघने, ज्यामुळे समाजातील व्यक्तीला “विकृत” अशी ओळख मिळत नाही. ही उल्लंघने बहुधा “सामान्य मानवी चुका” म्हणून पाहिली जातात. समाज अशा वर्तनाकडे मोठ्या प्रमाणावर दुर्लक्ष करतो कारण त्यात कोणतीही सामाजिक धोक्याची भावना नसते.

उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वर्ग बुडवतो, परीक्षेत किरकोळ कॉपी करतो किंवा खोटे बोलतो अशा कृतींना समाज तत्काळ गुन्हा मानत नाही. या टप्प्यावर व्यक्ती स्वतःला नियमभंग करणारी मानत नाही; ती स्वतःला अजूनही “सामान्य” समजते. या टप्प्यात व्यक्तीचे self-concept (स्व-प्रतिमा) अबाधित राहते आणि ती अजूनही समाजाच्या स्वीकारार्ह चौकटीत वावरते (Lemert, 1951; Becker, 1963).

लेमरट स्पष्ट करतात की Primary Deviance ही मानवी वर्तनाची एक सामान्य आणि अनिवार्य बाजू आहे. समाज पूर्णपणे नियमांचे पालन करणारा नसतो; म्हणून या टप्प्यातील विकृतीला समाजात तुलनेने सहनशीलता दाखवली जाते (Matza, 1969).

2. Secondary Deviance (दुय्यम विकृती)

Secondary Deviance ही संकल्पना लेमरट यांच्या सिद्धांतातील सर्वात प्रभावी देणगी मानली जाते. जेव्हा समाज त्या व्यक्तीच्या वर्तनाला “विकृत”, “वाईट” किंवा “गैर” म्हणून ओळखतो आणि तिला नकारात्मक लेबल देतो, तेव्हा व्यक्तीची सामाजिक ओळख बदलते. ती स्वतःलाही समाजाने दिलेल्या लेबलनुसार ओळखू लागते आणि त्याच भूमिकेनुसार वागू लागते. हीच प्रक्रिया Secondary Deviance म्हणून ओळखली जाते (Lemert, 1951).

उदाहरणार्थ, वर्ग बुडवणाऱ्या विद्यार्थ्याला शिक्षक किंवा पालक “वाईट मुलगा”, “दुर्वर्तन करणारा” किंवा “बंडखोर” असे लेबल देतात. हळूहळू तो विद्यार्थी त्या लेबलला स्वीकारतो आणि त्याच्या वर्तनात खरोखरच बंडखोरपणा वाढतो. म्हणजेच, समाजाच्या प्रतिसादामुळे त्याच्या वर्तनाचा दुय्यम टप्पा निर्माण होतो.

या टप्प्यात व्यक्तीचा self-concept बदलतो; ती स्वतःला समाजाने दिलेल्या भूमिकेप्रमाणे पाहू लागते (Becker, 1963). त्यामुळे Secondary Deviance ही केवळ नियमभंगाची घटना नसून समाजाने लावलेल्या लेबलचा परिणाम असते. ही प्रक्रिया मानसशास्त्रीय दृष्टीने self-fulfilling prophecy (स्वयं-पूर्ण भाकीत) प्रमाणे कार्य करते — व्यक्ती जशी ओळखली जाते, तशीच बनते (Merton, 1948).

लेमरट यांनी असेही सुचवले की, एकदा व्यक्ती “दुय्यम विकृतीत” प्रवेश करते, तेव्हा समाज तिच्याविषयी अधिक कठोर होतो. पुनर्वसनाऐवजी तिच्यावर नियंत्रण वाढवले जाते, ज्यामुळे ती आणखी समाजापासून दूर जाते.

Erving Goffman यांची “Stigma” संकल्पना

Erving Goffman यांनी त्यांच्या 1963 सालच्या प्रसिद्ध ग्रंथ Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity मध्ये “Stigma” या संकल्पनेद्वारे समाजात लेबलिंगमुळे निर्माण होणाऱ्या सामाजिक आणि मानसिक परिणामांचे विश्लेषण केले.

Goffman यांच्या मते, Stigma म्हणजे अशी सामाजिक खूण किंवा ओळख जी व्यक्तीच्या “सामान्य” ओळखीला कमी लेखते किंवा “दूषित” करते. म्हणजेच, समाज ज्या गुणांना आदर्श मानतो त्यापासून विचलित होणाऱ्या व्यक्तींना समाज “कलंकित” करतो (Goffman, 1963).

उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती मानसिक आजाराने ग्रस्त असेल, HIV पॉझिटिव्ह असेल, गुन्हेगार ठरलेली असेल, किंवा एखाद्या “निम्न” सामाजिक गटातली असेल, तर समाज तिच्यावर नकारात्मक दृष्टी ठेवतो. ती व्यक्ती या कलंकामुळे “लाज”, “अवघडलेपणा” आणि “सामाजिक बहिष्कार” अनुभवते.

Goffman यांनी तीन प्रकारचे कलंक नमूद केले आहेत –

• शारीरिक कलंक (Physical deformities)
• वैयक्तिक चारित्र्याचे कलंक (Character blemishes)
• गट किंवा वंशाशी संबंधित कलंक (Tribal stigmas)

या संकल्पनेनुसार, लेबलिंग ही केवळ सामाजिक प्रक्रिया नसून ती मानसिक आघात देखील निर्माण करते. कलंकित व्यक्ती समाजाशी नातं तोडते, तिचा स्व-आदर कमी होतो आणि तिला “spoiled identity” प्राप्त होते. त्यामुळे “Stigma” ही संकल्पना लेबलिंग सिद्धांताशी घनिष्ठपणे जोडलेली आहे.

सामाजिक नियंत्रण आणि सत्तेचा संदर्भ (Social Control and Power Context)

लेबलिंग सिद्धांताचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे तो समाजातील सत्तासंबंध (Power relations) आणि सामाजिक नियंत्रणाच्या यंत्रणा (Social control mechanisms) यांचा अभ्यास करतो.

Howard Becker (1963) यांच्या मते, समाजातील “नियम बनविणारे” (Rule-makers) आणि “नियम अंमलात आणणारे” (Rule-enforcers) लोक हे ठरवतात की कोणते वर्तन “सामान्य” आणि कोणते “विकृत” आहे. त्यामुळे “देविएन्स” ही संकल्पना वस्तुनिष्ठ नसून सत्ताधाऱ्यांच्या दृष्टीकोनावर अवलंबून असते.

उदाहरणार्थ, एखाद्या गरीब व्यक्तीने भुकेपोटी अन्न चोरले तर तो “अपराधी” ठरतो; पण श्रीमंत किंवा राजकीय सत्ताधारी भ्रष्टाचार करून मोठे गैरव्यवहार करतात तरी समाज त्यांना “यशस्वी” म्हणतो. हे दाखवते की समाजात लेबलिंगची प्रक्रिया सत्तेच्या असमानतेशी जोडलेली आहे (Chambliss, 1975).

लेबलिंग सिद्धांत सामाजिक नियंत्रणाच्या संकल्पनेलाही आव्हान देतो. पारंपरिक दृष्टीकोनानुसार सामाजिक नियमांचे उल्लंघन म्हणजे समाजासाठी धोका, पण लेबलिंग सिद्धांत सांगतो की कधी कधी “विकृती” हा सामाजिक अन्याय किंवा असमानतेविरुद्धचा निषेध असू शकतो. त्यामुळे “विकृत” ठरवलेली व्यक्ती ही समाजातील दडपशाहीविरुद्ध आवाज उठवणारी असू शकते (Erikson, 1962).

Edwin Lemert यांचा Primary आणि Secondary Deviance सिद्धांत लेबलिंग प्रक्रियेच्या दोन टप्प्यांचे सखोल विश्लेषण करतो; प्रथम, समाजाच्या हलक्या उल्लंघनांबाबत सहनशील दृष्टीकोन आणि दुसरे, लेबलिंगमुळे व्यक्तीच्या ओळखीत होणारा बदल. Erving Goffman यांच्या Stigma संकल्पनेने या प्रक्रियेच्या मानसिक आणि सामाजिक परिणामांना अधोरेखित केले, तर Becker आणि इतर समाजशास्त्रज्ञांनी लेबलिंग प्रक्रियेतील सत्तासंबंध दाखवले. एकत्रितपणे पाहता, हे सर्व सिद्धांत समाजातील “विकृती” ही केवळ कृती नसून ती सामाजिक संरचना, सत्तेचे वितरण आणि मान्यतांच्या चौकटीतून निर्माण झालेली व्याख्या आहे, हे सिद्ध करतात.

लेबलिंग सिद्धांतावरील टीका

• अपूर्णता: हा सिद्धांत फक्त समाजाच्या प्रतिसादावर लक्ष केंद्रित करतो, पण व्यक्तीच्या आतल्या प्रेरणा आणि जैव-मानसिक घटकांचा विचार करत नाही.
• सर्व वर्तनांना लागू होत नाही: काही गुन्हे किंवा विकृती समाजाच्या प्रतिसादाशिवायही चुकीचे ठरतात.
• व्यक्तीची सक्रिय भूमिका दुर्लक्षित: व्यक्ती फक्त समाजाच्या लेबलचा बळी नसून ती स्वतः निर्णय घेणारी एजंट असते – हे या सिद्धांतात कमी प्रमाणात दिसते.

लेबलिंग सिद्धांताचे महत्त्व

• सामाजिक न्यायाच्या दृष्टीने, हा सिद्धांत भेदभाव आणि कलंक याविरोधात आवाज उठवतो.
• तो समाजाला “लेबल लावण्याच्या” प्रक्रियेतील अन्याय ओळखायला शिकवतो.
• पुनर्वसन आणि सुधारणा धोरणे तयार करताना या सिद्धांताचा उपयोग केला जातो.

समारोप:

लेबलिंग सिद्धांत आपल्याला हे शिकवतो की “अपराध” किंवा “विकृती” ही फक्त कृती नसून ती समाजाच्या दृष्टिकोनाची निर्मिती आहे. जेव्हा आपण एखाद्याला नकारात्मक लेबल लावतो, तेव्हा आपण त्याच्या जीवनावर आणि स्व-ओळखीवर खोल परिणाम करतो. त्यामुळे समाजाने व्यक्तीला कलंकित करण्याऐवजी तिच्या वर्तनामागील सामाजिक, आर्थिक आणि मानसिक कारणे समजून घेण्याचा प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Becker, H. S. (1963). Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance. Free Press.

Blumer, H. (1969). Symbolic Interactionism: Perspective and Method. University of California Press.

Chambliss, W. J. (1975). The Saints and the Roughnecks. Society, 11(1), 24–31.

Erikson, K. T. (1962). Notes on the Sociology of Deviance. Social Problems, 9(4), 307–314.

Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Prentice-Hall.

Lemert, E. M. (1951). Social Pathology: A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behavior. McGraw-Hill.

Matza, D. (1969). Becoming Deviant. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Mead, G. H. (1934). Mind, Self and Society. University of Chicago Press.

Merton, R. K. (1948). The Self-Fulfilling Prophecy. The Antioch Review, 8(2), 193–210.

Rosenthal, R., & Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the Classroom. Holt, Rinehart and Winston.

Tannenbaum, F. (1938). Crime and the Community. Columbia University Press.