डिजिटल मानसिक आरोग्य | Digital Mental Health |

 

डिजिटल मानसिक आरोग्य (Digital Mental Health)

आजच्या डिजिटल युगात मानवी जीवनाचा प्रत्येक पैलू तंत्रज्ञानाशी जवळून जोडला जात आहे. शिक्षण, कामकाज, सामाजिक नाती, मनोरंजन आणि आरोग्य हे सगळं काही हळूहळू ऑनलाईन किंवा डिजिटल माध्यमातून चालू आहे. या व्यापक परिवर्तनाच्या पार्श्वभूमीवर डिजिटल मानसिक आरोग्य ही संकल्पना झपाट्याने विकसित होत आहे. पारंपरिक उपचार आणि मानसिक स्वास्थ्य सेवा यांच्याशी तुलना करता, डिजिटल मानसिक आरोग्य सेवा मानसिक आरोग्य सेवांपर्यंत पोहोच वाढवण्यास, उपचार अधिक सुलभ करण्यास, खर्च कमी करण्यास आणि व्यक्तीला स्वतःच्या मानसिक अवस्थेबद्दल अधिक सजग व सक्रिय बनविण्यास मोठा हातभार लावत आहे (Andersson & Titov, 2014; Patel et al., 2018). ही क्षमता या क्षेत्राला एक नवा आयाम देत आहे जे भविष्याच्या आरोग्य व्यवस्थेचा केंद्रबिंदू बनण्याची शक्यता दर्शविते (WHO, 2022).

सहजप्रवृत्ती सिद्धांत | Instinct Theory |

 

सहजप्रवृत्ती सिद्धांत (Instinct Theory)

मानवी व प्राण्यांच्या वर्तनामागील मूळ प्रेरणा काय असतात, हा प्रश्न मानसशास्त्राच्या इतिहासात प्रारंभापासूनच केंद्रस्थानी राहिला आहे. एखादी व्यक्ती विशिष्ट परिस्थितीत विशिष्ट प्रकारेच का वागते, काही प्रतिक्रिया इतक्या त्वरित आणि स्वयंचलित का असतात, तसेच त्या प्रतिक्रिया शिकविल्याशिवायही सर्व मानवांमध्ये (आणि अनेक प्राण्यांमध्ये) समान का आढळतात. या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न म्हणजे सहजप्रवृत्ती सिद्धांत होय. मानसशास्त्राच्या आरंभीच्या काळात मानवी वर्तनाचे स्पष्टीकरण देताना जैविक घटकांना अत्यंत महत्त्व दिले गेले. त्याच पार्श्वभूमीवर सहजप्रवृत्ती सिद्धांत विकसित झाला.

या सिद्धांतानुसार, मानवी वर्तन केवळ शिक्षण, संस्कार किंवा सामाजिक अनुभवांचे फलित नसून, त्यामागे जन्मतःच अस्तित्वात असलेल्या जैविक प्रेरणा कार्यरत असतात. काही वर्तन आपण निरीक्षण, अनुकरण व अनुभवातून शिकतो, हे खरे असले तरी काही वर्तन असे असते की ते कोणत्याही औपचारिक शिक्षणाशिवाय, नैसर्गिकरीत्या आणि जवळजवळ सर्व मानवांमध्ये समान पद्धतीने प्रकट होते. उदाहरणार्थ, अचानक धोक्याची जाणीव होताच शरीरात निर्माण होणारी भीती आणि त्यानंतर होणारी पळून जाण्याची किंवा बचावाची प्रतिक्रिया ही कोणत्याही प्रशिक्षणाशिवाय दिसून येते. अशा प्रकारच्या वर्तनांचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी सहजप्रवृत्ती सिद्धांत मांडण्यात आला.

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न | Socially Connected |

 

सामाजिकदृष्ट्या संलग्न (Socially Connected)

मानव हा केवळ जैविक अस्तित्व नसून तो मूलतः सामाजिक प्राणी आहे, ही संकल्पना अरिस्टॉटलपासून आधुनिक समाजमानसशास्त्रापर्यंत सातत्याने अधोरेखित करण्यात आली आहे. व्यक्तीचे मानसिक आरोग्य, भावनिक स्थैर्य, सामाजिक ओळख, स्व-आदर तसेच जीवनातील अर्थपूर्णतेची जाणीव या सर्व घटकांचा थेट आणि खोल संबंध तो कितपत सामाजिकदृष्ट्या संलग्न आहे याच्याशी असतो. आधुनिक मानसशास्त्र असे स्पष्टपणे सांगते की सामाजिक नातेसंबंध ही मानवी गरज असून, त्यांचा अभाव म्हणजे केवळ सामाजिक समस्या नसून तो गंभीर मानसिक आरोग्याचा मुद्दा ठरतो (Baumeister & Leary, 1995).

“Socially Connected” ही संकल्पना केवळ लोकांमध्ये वावरणे, गर्दीत राहणे किंवा संवाद साधणे इतकी मर्यादित नाही. अनेक वेळा व्यक्ती शारीरिकदृष्ट्या लोकांमध्ये असते, परंतु भावनिकदृष्ट्या ती एकाकी असते. त्यामुळे सामाजिक संलग्नता म्हणजे भावनिक जिव्हाळा, आपलेपणाची भावना, परस्पर विश्वास, सामाजिक सहभाग आणि स्वीकार यांचा एकात्म अनुभव होय. या संकल्पनेत केवळ संबंधांची संख्या महत्त्वाची नसून, त्या संबंधांचा दर्जा अधिक निर्णायक ठरतो (Holt-Lunstad et al., 2010).

संभाव्यतेची तत्त्वे आणि प्रसामान्य संभाव्य वक्र | Probability and Normal Probability Curve |

 

संभाव्यतेची तत्त्वे आणि प्रसामान्य संभाव्य वक्र

संख्याशास्त्राचे अध्ययन करताना संभाव्यता (Probability) ही सर्वात महत्त्वाची आणि आधारभूत संकल्पना आहे. कारण कोणत्याही घटना, मापन किंवा संशोधनातून मिळालेल्या निष्कर्षांचा अर्थ लावण्यासाठी त्या घटनांच्या घडण्याची शक्यता किती आहे हे जाणून घेणे अत्यावश्यक असते. याच संभाव्यतेच्या तत्त्वांचा उपयोग करून प्रसामान्य संभाव्य वक्र (NPC) ही अत्यंत महत्त्वाची सांख्यिकीय संकल्पना उभी राहते. NPC हे असे वितरण आहे जे दर्शविते की गटातील बहुतेक मूल्ये सरासरीच्या आसपास केंद्रित असतात आणि टोकाकडे जाईल तसा त्यांच्या घडण्याचा दर कमी होत जातो. परिणामी वक्र घंटाकृती आणि सममित दिसतो.

संभाव्यतेची तत्त्वे (Probability Principles)

प्रसामान्य संभाव्य वक्र (Normal Probability Curve - NPC) समजून घेण्यासाठी सर्वात सोपा दृष्टिकोन म्हणजे संभाव्यतेच्या प्राथमिक सिद्धांतांचा विचार करणे होय. सांख्यिकीमध्ये “संभाव्यता” या संज्ञेचा अर्थ असा घेतला जातो की एखादी घटना तिच्याच प्रकारातील अनेक घटनांपैकी किती वेळा घडण्याची अपेक्षा आहे. ही अपेक्षित वारंवारता (expected frequency) कधी घटना घडण्याचे नियम आपणास माहीत असल्यामुळे ठरते. उदा., पासा टाकणे किंवा नाणे उडवणे तर कधी मानसिक किंवा सामाजिक मापनामध्ये मिळालेल्या अनुभवाधिष्ठित (empirical) माहितीवर आधारित असते.

आयडिओमोटर परिणाम | Ideomotor Effect |

 

आयडिओमोटर परिणाम (Ideomotor Effect)

मानवी वर्तनातील अबोध प्रक्रियांचे स्पष्टीकरण देणाऱ्या सर्वात मनोरंजक आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झालेल्या मानसशास्त्रीय घटनांपैकी एक म्हणजे आयडिओमोटर परिणाम. दैनंदिन जीवनात आणि लोकप्रिय संस्कृतीत याचे निरीक्षण विशेषतः ऑयजा बोर्ड (Ouija Board), डोजिंग रॉड्स, कॉइन मूव्हमेंट गेम्स, किंवा ऑटोमॅटिक रायटिंग सारख्या उपक्रमांमध्ये केले जाते. अशा प्रसंगी सहभागींच्या हाताखालील वस्तू आपोआप हालल्यासारख्या दिसतात, आणि सहभागी प्रामाणिकपणे सांगतात की त्यांनी वस्तूला जाणीवपूर्वक स्पर्श केलेला नाही किंवा हालवलेले नाही. परंतु मेंदू आधारित संशोधन दर्शवते की ही हालचाल कोणत्याही अलौकिक शक्तीमुळे होत नसून मानवी अबोध मनातील सूक्ष्म स्नायू हालचालींमुळे होते (Wegner, 2002). विचार, अपेक्षा किंवा कल्पना हे मेंदूमध्ये कायिक प्रक्रियांना अशा प्रकारे सक्रिय करतात की व्यक्ती स्वतःहून सूक्ष्म हालचाली करण्यास प्रवृत्त होते, पण त्या इतक्या सूक्ष्म असतात की त्यांची जाणीव व्यक्तीला होत नाही. त्यामुळे या प्रक्रियेला “अबोध मन-प्रेरित हालचाल” असेही संबोधले जाते (Haggard, 2008).

शिक्षण एक अडगळ | Education is absent in system |

 

शिक्षण एक अडगळ

शिक्षण हे कोणत्याही समाजाच्या प्रगतीचे मूलतत्त्व मानले जाते. UNESCO च्या 2021 च्या अहवालानुसार, शिक्षण हे सामाजिक प्रगतीसाठी “समानता निर्माण करणारे सर्वात मोठे साधन” आहे. सुशिक्षित नागरिक समाजाला दिशा देतात, प्रशासनावर बौद्धिक नियंत्रण ठेवतात, आधुनिक जगातील समस्यांना वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाहायला शिकतात आणि लोकशाही मजबूत करतात. मात्र भारतातील विशेषतः महाराष्ट्रातील शिक्षणव्यवस्था पाहताना असे दिसून येते की शिक्षण हे ज्ञानदायी साधन न राहता राजकीय नियंत्रण, आर्थिक नफा आणि समाजातील असमानता वाढवणारा कारभार बनले आहे. “शिक्षणाचा अधिकार” हा शब्द संविधानाच्या कलम 21A मध्ये सुंदर रीतीने नोंदवला असला, तरी व्यवहारात शिक्षणावर राजकारणाचे संकट गंभीर स्वरूप धारण करत आहे.

मानसशास्त्रीय उपचार (Psychological Healing): मनाचे आरोग्य, पुनर्बांधणी आणि विकास

मानसशास्त्रीय उपचार (Psychological Healing): मनाचे आरोग्य, पुनर्बांधणी आणि विकास

मानवी अनुभव हा भावनिक, सामाजिक आणि वैयक्तिक घटकांवर अवलंबून असतो. आधुनिक मानसशास्त्र सांगते की मानसिक आरोग्य हा स्थिर आणि स्थायी असा घटक नसून तो बदलणारा, संवेदनशील व जीवनानुभवावर आधारित असा प्रवाह आहे (WHO, 2020). ताण, दुःख, आघात, नातेसंबंधातील तणाव, सामाजिक दडपण आणि स्वतःबद्दल नकारात्मक धारणा यामुळे मानसिक आरोग्याचा समतोल सहज बिघडू शकतो. अशा परिस्थितीत मानसशास्त्रीय उपचार हे केवळ लक्षणांचे नियंत्रण नसून संपूर्ण व्यक्तिमत्वाच्या पुनर्बांधणीची प्रक्रिया मानली जाते (Corey, 2017). Psychological Healing म्हणजे अशा पद्धतींचा संच, ज्यामध्ये व्यक्तीच्या विचारप्रक्रिया, भावनिक प्रतिक्रिया, वर्तन पद्धती आणि नातेसंबंधांच्या गुणवत्तेत सकारात्मक बदल घडवण्यासाठी प्रशिक्षित तज्ज्ञांकडून संरचित थेरपी प्रक्रियेचा वापर केला जातो.

मानसशास्त्रीय उपचार म्हणजे काय?

“मानसशास्त्रीय उपचार” हा शब्द मानसोपचार, समुपदेशन, थेरपी आणि  मानसशास्त्रीय हस्तक्षेप यांचा व्यापक आणि वैज्ञानिक अर्थ दर्शवतो. APA (2021) च्या व्याख्येनुसार मानसोपचार म्हणजे विचार, भावना आणि वर्तन यांच्या परस्परसंबंधाला ओळखून, वैयक्तिक आणि आंतरवैयक्तिक समस्यांच्या निराकरणासाठी लागू केलेला वैज्ञानिक आणि उपचारात्मक हस्तक्षेप. हा एक प्रक्रिया-आधारित हस्तक्षेप आहे ज्यामध्ये प्रशिक्षित मानसशास्त्रज्ञ व्यक्तीशी संवाद साधून तिचा मानसिक इतिहास, सध्याच्या समस्या, विचारपद्धती आणि भावनिक प्रतिक्रिया यांचे मूल्यमापन करतात (Beck, 2011).