अनुभववाद: ज्ञानप्राप्तीचा अनुभवाधारित पाया | Empiricism

 

अनुभववाद: ज्ञानप्राप्तीचा अनुभवाधारित पाया | Empiricism

मानवजातीच्या उत्क्रांतीमध्ये ज्ञान हा सर्वात महत्त्वाचा घटक मानला जातो, कारण ज्ञानामुळेच मानवाने साधनांची निर्मिती, सामाजिक रचना, विज्ञान, आणि कला या सर्व क्षेत्रांमध्ये प्रगती साधली आहे. परंतु ज्ञानाची निर्मिती कशी होते, याविषयी तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात अनेक विचारधारा मांडल्या गेल्या आहेत. या विचारधारांपैकी अनुभववाद (Empiricism) ही एक प्रभावी व महत्त्वाची विचारधारा मानली जाते. अनुभववादानुसार, ज्ञानाचे मूळ स्रोत हे अनुभव, निरीक्षण, आणि इंद्रियांच्या माध्यमातून मिळणारी माहिती आहेत (Audi, 2011). या दृष्टिकोनात प्रत्यक्ष अनुभवावर, निरीक्षणावर आणि वेदनांवर (sensations) भर दिला जातो. त्यामुळेच अनुभववाद आधुनिक विज्ञान, प्रयोगशील शिक्षण आणि संशोधन पद्धतींचा पाया मानला जातो.

कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

 

कारण-परिणामाच्या साखळीत अडकलेले आपण: नियतीवाद | Determinism

नियतीवाद ही तत्त्वज्ञान, विज्ञान, आणि मानसशास्त्र यामध्ये खोलवर रुजलेली संकल्पना आहे, जी असा दावा करते की मानवी जीवनातील प्रत्येक घटना, निर्णय, आणि कृती पूर्वनिर्धारित (predetermined) असतात आणि त्या विशिष्ट कारण-परिणामांच्या (cause-effect) साखळीतून घडतात. या दृष्टिकोनानुसार, जगातील प्रत्येक घटनेमागे काही विशिष्ट कारण असते, आणि त्या कारणांनुसारच परिणाम अपरिहार्यपणे घडतात (Kane, 1996). यामुळे, मानवी स्वातंत्र्य ही केवळ एक भास आहे, जी आपल्या अज्ञानामुळे निर्माण होते. उदाहरणार्थ, आपल्याला आपले भविष्यातील निर्णय “स्वतः घेतलेले” वाटतात, पण प्रत्यक्षात ते आपल्या भूतकाळातील अनुभव, परिस्थिती, जैविक रचना, आणि नैसर्गिक नियमांच्या आधारे आधीच निश्चित झालेले असतात.

नियतीवादाचा विचार अनेक क्षेत्रांत दिसतो, प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातील कर्मसिद्धांतापासून ते पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञांच्या यांत्रिक विश्वदृष्टीपर्यंत. यामुळे नियतीवाद हा केवळ तात्त्विक विषय न राहता वैज्ञानिक, मानसशास्त्रीय, आणि नैतिक विचारांचा केंद्रबिंदू ठरतो.

प्रेम एक अजब रसायन | Psychology of Love

 

प्रेम एक अजब रसायन 

"प्रेम म्हणजे प्रेम असतं, तुमचं आणि आमचं सेम असतं" ही ओळ कवी मंगेश पाडगावकर यांच्या कवितेतील आहे. या ओळींमागे कवीचा असा दृष्टिकोन आहे की, प्रेम ही एक Universal भावना आहे, जी कोणत्याही परिस्थितीत, कोणत्याही व्यक्तीसाठी सारखीच असते. प्रेम ही मानवी भावविश्वातील सर्वात सूक्ष्म आणि त्याचवेळी सर्वात सामर्थ्यशाली भावना आहे. हे एक असं भावनिक ऊर्जाकेंद्र आहे जे माणसाला केवळ स्वतःपुरतंच मर्यादित ठेवत नाही, तर ते इतरांच्या वेदना, आनंद, गरजा आणि अस्तित्व यांच्याशी जोडते. जेव्हा माणूस प्रेम अनुभवतो, तेव्हा त्याचं आत्मकेंद्रित जग थोडं खोलवर हलतं आणि तो ‘स्व’च्या पलीकडे जाण्याचा प्रयत्न करत. प्रेमामुळे माणसात करुणा (compassion), परानुभूती (empathy), समर्पण (devotion) आणि दुसऱ्याला समजून घेण्याची वृत्ती निर्माण होते.

मानसशास्त्रात प्रेमाला केवळ भावना म्हणून न पाहता, एक मूलगामी जीवनदृष्टी (way of being) म्हणूनही समजलं जातं (Fromm, 1956). जर्मन मानसशास्त्रज्ञ एरिक फ्रॉम यांनी The Art of Loving या ग्रंथात प्रेमाला कला मानलं आहे जिचं प्रशिक्षण, शिस्त, ज्ञान आणि संयम आवश्यक आहे. त्यांच्यानुसार प्रेम म्हणजे एक सक्रिय, क्रियाशील वृत्ती असून, केवळ भावनिक प्रतिक्रिया नाही. ही एक समर्पणशील, जबाबदारीने युक्त, आणि दुसऱ्याला सन्मान देणारी वृत्ती आहे.

अध्यापनशास्त्र, प्रौढशिक्षण आणि स्वयं-अधिगम | Pedagogy, Andragogy, & Heutagogy

 

अध्यापनशास्त्र, प्रौढशिक्षण आणि स्वयं-अधिगम | Pedagogy, Andragogy, & Heutagogy

शिक्षण ही मानवी समाजाच्या प्रगतीची मूलभूत गरज आहे. परंतु प्रत्येक वयाच्या टप्प्यावर शिकण्याच्या पद्धतीत फरक असतो. बालक, प्रौढ आणि स्वयंप्रेरित शिकणारे व्यक्ती यांना शिकवण्याच्या प्रक्रिया वेगळ्या असतात. या प्रक्रियांचे सैद्धांतिक अधिष्ठान म्हणजेच अध्यापनशास्त्र (Pedagogy), प्रौढशिक्षण (Andragogy) आणि स्वयं-अधिगम (Heutagogy) होय. या संकल्पनांचा अभ्यास करणे शिक्षणशास्त्राच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

अध्यापनशास्त्र (Pedagogy): एक शास्त्रीय दृष्टिकोन

"Pedagogy" ही संकल्पना ग्रीक भाषेतील दोन मूलभूत शब्दांपासून उद्भवली आहे, "paid", म्हणजे बालक आणि "agogos", म्हणजे मार्गदर्शक किंवा नेता. या दोन्ही शब्दांच्या संयोगातून तयार झालेला "paidagogos" हा शब्द सुरुवातीला ग्रीसमध्ये अशा दासासाठी वापरला जात असे जो बालकांना शाळेत नेत असे आणि त्यांच्या शैक्षणिक वर्तनावर देखरेख ठेवत असे. कालांतराने याच शब्दातून Pedagogy ही संकल्पना विकसित झाली, जी आजच्या काळात "बालकांना शिकवण्याची शास्त्रीय व तंत्रशुद्ध पद्धत" या अर्थाने वापरली जाते (Knowles, 1980). पारंपरिक अर्थाने पाहता, Pedagogy म्हणजे शिक्षक-आधारित शिक्षणप्रक्रिया, जिथे विद्यार्थी हा शिकवण्याच्या प्रक्रियेत तुलनेने निष्क्रीय भूमिका बजावतो आणि शिक्षक हा ज्ञानाचा एकमेव स्रोत असतो.

चिंतनशील अध्यापन: गिब्सचे चिंतनशील चक्र | Reflective Teaching: Gibbs’ Reflective Cycle

 

चिंतनशील अध्यापन (Reflective Teaching): गिब्सचे चिंतनशील चक्र

आजच्या बदलत्या शैक्षणिक युगात शिक्षकाची भूमिका ही केवळ माहिती देणाऱ्याची राहत नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी मार्गदर्शक, प्रेरणादायी आणि सतत शिकणाऱ्या व्यक्तीची बनते. त्यामुळेच ‘चिंतनशील अध्यापन’ ही संकल्पना महत्त्वाची ठरते. चिंतनशील अध्यापनामध्ये शिक्षक आपल्या अध्यापन प्रक्रियेचा मागोवा घेतो, त्यात सुधारणा करतो आणि सतत स्व-परीक्षण करत आपली गुणवत्ता वाढवतो. याच संदर्भात गिब्सचे चिंतनशील चक्र (Gibbs’ Reflective Cycle, 1988) हे एक प्रभावी साधन म्हणून ओळखले जाते. हे चक्र शिक्षकाला स्वतःच्या अनुभवांवर आधारित सुधारणा करण्यासाठी सहा पायऱ्यांमध्ये मार्गदर्शन करते.

लहान मुलांना मोबाईलपासून लांब कसे ठेवावे? Mobile and Children

 

लहान मुलांना मोबाईलपासून लांब कसे ठेवावे?

आजच्या डिजिटल युगात मोबाईल फोन हा आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. मोठ्यांप्रमाणेच लहान मुलेही मोबाईलच्या आहारी जात आहेत. शिक्षण, करमणूक, संवाद या सर्व गोष्टी मोबाईलद्वारे होत असल्यामुळे मुलांना मोबाईलपासून दूर ठेवणे हे पालकांसाठी आज एक मोठे आव्हान बनले आहे. सतत मोबाईल वापरामुळे मुलांच्या मेंदूच्या विकासावर, आरोग्यावर, भावनिक समतोलावर आणि सामाजिक वर्तनावरही नकारात्मक परिणाम होताना दिसत आहे. म्हणूनच, पालकांनी योग्य पद्धतीने आणि संयमाने मुलांना मोबाईलपासून दूर ठेवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

रागाचा उद्रेक की मानसिक विकार? Intermittent Explosive Disorder

 

रागाचा उद्रेक की मानसिक विकार? Intermittent Explosive Disorder

राग ही मानवी भावना अतिशय सामान्य आणि नैसर्गिक आहे. प्रत्येक व्यक्तीला कोणत्या ना कोणत्या कारणामुळे राग येतोच. रागाची ही भावना एखाद्या चुकीवर प्रतिक्रिया देण्यासाठी, अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी किंवा स्व-आदराचे रक्षण करण्यासाठी साहजिक असते. मात्र, जेव्हा ही रागाची प्रतिक्रिया अत्यंत तीव्र, अनियंत्रित आणि सतत पुनरावृत्त होणारी बनते, तेव्हा ती आरोग्यासाठी, विशेषतः मानसिक आरोग्यासाठी घातक ठरू शकते. मानसिक आरोग्यशास्त्रात अशा प्रकारच्या अनियंत्रित आणि धोकादायक रागाच्या प्रकटीकरणाला Intermittent Explosive Disorder (IED) किंवा मराठीत आकस्मिक उद्रेक विकार असे म्हटले जाते (American Psychiatric Association, 2013).

IED असलेली व्यक्ती लहानसहान प्रसंगांवरून अचानक तीव्र राग व्यक्त करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी वाहतूक अडथळा, छोटा वाद, किंवा कोणीतरी आपल्याशी अपेक्षितपणे वागत नसल्यामुळे ती व्यक्ती अशा प्रमाणात रागावते की तो राग तिच्या आजूबाजूच्यांनाही धोकादायक ठरतो. अशा वर्तनामुळे नातेसंबंधांमध्ये ताण, सामाजिक अलगाव, शैक्षणिक किंवा व्यावसायिक अडचणी आणि कायदेशीर गुंतागुंत उद्भवू शकते (Coccaro et al., 2007). त्यामुळे IED ही  केवळ वैयक्तिक समस्या न राहता एक सामाजिक आरोग्य समस्या बनतो.