गुन्हेगारी मानसशास्त्र | Criminal Psychology

 

गुन्हेगारी मानसशास्त्र (Criminal Psychology)

मानवी वर्तनाचा अभ्यास हा मानसशास्त्राचा केंद्रबिंदू आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या कृती, विचार, भावना आणि प्रतिक्रिया यामागे काही ठराविक मानसिक, सामाजिक आणि जैविक घटक कार्यरत असतात. मानसशास्त्र या घटकांचा शास्त्रीय अभ्यास करून मानवाच्या वर्तनाचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न करते. जेव्हा हे विश्लेषण मानवी वर्तनाच्या अशा स्वरूपावर केंद्रित होते जे समाजाच्या कायदे, नियम व नैतिक संहितांचे उल्लंघन करते म्हणजेच गुन्हेगारी वर्तन तेव्हा त्या अभ्यास शाखेला गुन्हेगारी मानसशास्त्र असे म्हणतात (Bartol & Bartol, 2018).

गुन्हेगारी मानसशास्त्र हे मानसशास्त्र आणि अपराधशास्त्र यांच्या संगमावर उभे आहे. हे केवळ गुन्हेगाराच्या कृतींचा अभ्यास करत नाही, तर त्या कृतीमागील प्रेरणा, भावनिक अवस्था, सामाजिक पार्श्वभूमी आणि व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये यांचेही विश्लेषण करते (Blackburn, 1993). गुन्हेगारी वर्तन ही केवळ कायद्याची समस्या नसून ती समाजशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय गुंतागुंत आहे. उदाहरणार्थ, काही व्यक्ती गुन्हे करतात कारण त्यांच्यात नैतिक विकास अपूर्ण राहिलेला असतो (Kohlberg, 1969); काही जण बालपणातील आघात किंवा सामाजिक दुर्लक्षामुळे समाजविरोधी प्रवृत्ती विकसित करतात (Bandura, 1977); तर काही व्यक्तींच्या मेंदूतील जैविक असंतुलनामुळे आक्रमक किंवा आवेगशील वर्तन दिसून येते (Raine, 2002).

सायबर पालकत्व : डिजिटल युगातील जबाबदार संगोपन | Cyber Parenting

 

सायबर पालकत्व : डिजिटल युगातील जबाबदार संगोपन

एकविसाव्या शतकातील समाजाला “डिजिटल युग” असे म्हटले जाते, कारण मानवी जीवनातील जवळजवळ प्रत्येक कार्य आता तंत्रज्ञानाशी जोडलेले आहे. स्मार्टफोन, टॅबलेट, लॅपटॉप आणि इंटरनेटशिवाय आधुनिक जीवन अपूर्ण वाटते. मुलं शाळेपूर्व अवस्थेतच “स्क्रीन टच” आणि “स्वाइप” शिकतात, हीच या युगाची वास्तवता आहे. माहिती तंत्रज्ञानाने शिक्षण, संवाद, मनोरंजन आणि माहिती यामध्ये क्रांती घडवली आहे; मात्र या प्रगतीसोबतच सायबर धोके सुद्धा वाढले आहेत.

सायबर गुन्हे, सायबर बुलिंग, फिशिंग, ऑनलाईन व्यसन, आणि गोपनीयतेचे उल्लंघन यांसारख्या समस्यांनी पालकत्वाच्या स्वरूपात आमूलाग्र बदल घडवून आणला आहे. पूर्वी पालकत्व हे मुलांच्या शारीरिक, शैक्षणिक आणि भावनिक विकासापुरते मर्यादित होते, परंतु आजच्या काळात “डिजिटल पालकत्व” किंवा “सायबर पालकत्व” ही एक स्वतंत्र जबाबदारी ठरली आहे (Ribble, 2015).

आजच्या मुलांच्या संगोपनात पालकांनी केवळ त्यांच्या शारीरिक सुरक्षिततेची काळजी घेणे पुरेसे नाही; त्यांना डिजिटल जगातील सुरक्षिततेचे आणि जबाबदार वापराचे शिक्षण देणे ही देखील तितकीच महत्त्वाची जबाबदारी आहे. इंटरनेटचा वापर मुलांसाठी ज्ञानवर्धक आणि सर्जनशील असू शकतो, परंतु तो योग्य दिशेने आणि मर्यादेत झाला तरच. त्यामुळे पालकांनी डिजिटल नियंत्रण, संवाद आणि शिक्षणाचा समतोल राखणे आवश्यक आहे. हाच समतोल म्हणजे “सायबर पालकत्व” होय.

भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा | Language development

 

भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा

भाषा ही मानवी समाजाची सर्वात मौल्यवान, अद्वितीय आणि प्रभावी देणगी आहे. ती मानवी बुद्धी, सामाजिक जीवन आणि सांस्कृतिक उत्क्रांतीचा पाया आहे. मानव हा एकमेव प्राणी आहे जो अत्यंत गुंतागुंतीच्या विचारांची, भावनांची आणि संकल्पनांची देवाणघेवाण भाषेच्या माध्यमातून करू शकतो. भाषा ही फक्त संवादाचे साधन नसून ती मानवी विचारप्रक्रिया, स्मृती, कल्पनाशक्ती आणि सामाजिक बंध यांच्या केंद्रस्थानी असते. भाषा मानवी समाजाला एकत्र आणते, कारण ती सामाजिक परस्परसंवादाचे आणि सांस्कृतिक ओळखीचे प्राथमिक माध्यम आहे.

भाषा ही मानवी अस्तित्वाची अभिव्यक्ती आहे, ती विचारांना प्रतीकांमध्ये रूपांतरित करते आणि त्यातून अर्थनिर्मिती घडवते. भाषेशिवाय समाज, संस्कृती आणि सभ्यता यांचे अस्तित्वच शक्य झाले नसते. समाजाच्या विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर भाषेने केवळ संवादापुरतीच नव्हे, तर ज्ञानसंवर्धन, परंपरा, मूल्यव्यवस्था आणि सांस्कृतिक सातत्य टिकवून ठेवण्याची भूमिकाही निभावली आहे (Sapir, 1921). म्हणूनच भाषा ही मानवी प्रगतीची आणि सजगतेची मूळ प्रेरक शक्ती मानली जाते.

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

 

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

मानव समाज हे सामाजिक नियम, मूल्ये आणि अपेक्षांवर आधारित असते. प्रत्येक समाजात “योग्य” आणि “अयोग्य”, “नैतिक” आणि “अनैतिक”, “स्वीकार्य” आणि “वर्ज्य” अशा संकल्पना ठरविलेल्या असतात. व्यक्तीचे वर्तन हे या सामाजिक चौकटीत मोजले जाते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन समाजाच्या ठराविक नियमांपासून भिन्न असते, तेव्हा समाज त्याला “विकृत” (deviant), “वाईट”, “अपराधी” किंवा “भिन्न” असे लेबल लावतो. हा लेबल लावण्याचा किंवा कलंकित करण्याचा (Stigmatization) सामाजिक प्रतिसाद त्या व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनावर आणि भविष्यातील वर्तनावर दीर्घकालीन परिणाम घडवतो (Becker, 1963; Goffman, 1963).

लेबलिंग सिद्धांतानुसार, “विचलन” (deviance) हे कृतीतील आंतरिक गुणधर्म नसून, ती समाजाने त्या कृतीला दिलेल्या अर्थातून निर्माण होते. म्हणजेच, समाजच ठरवतो की कोणते वर्तन “सामान्य” आहे आणि कोणते “विचलित” आहे (Becker, 1963). त्यामुळे हा सिद्धांत पारंपरिक अपराधशास्त्र, मानसशास्त्र आणि समाजशास्त्रातील दृष्टिकोनांना आव्हान देतो, कारण ते वर्तनाच्या कारणांवर लक्ष केंद्रित करतात, तर लेबलिंग सिद्धांत समाजाच्या प्रतिसादावर लक्ष केंद्रीत करतो.

जे आहे त्याचे भान आणि जे नाही त्याची आस : Habituation, Scarcity Principle, Relative Deprivation, Hedonic Treadmill

 

जे आहे त्याचे भान आणि जे नाही त्याची आस

“जी गोष्ट आपल्याकडे आहे तिची किंमत नसते, पण जी मिळालेली नाही तिची किंमत अधिक वाटते” हे विधान केवळ एक भावनिक निरीक्षण नसून मानवी जीवनातील अतिशय गूढ आणि सातत्यपूर्ण प्रवृत्तीचे दर्शन घडवते. मनुष्य हा समाधानापेक्षा असंतोषाच्या दिशेने अधिक झुकणारा प्राणी आहे. त्याच्या अपेक्षा, आकांक्षा, आणि तुलना करण्याची प्रवृत्ती यामुळे तो वर्तमानातील गोष्टींचे मूल्य कमी मानतो आणि भविष्यकाळातील किंवा न मिळालेल्या गोष्टींना अधिक महत्त्व देतो. मानवी विचारप्रक्रियेत ही घटना भावनिक, सामाजिक, आणि बौद्धिक स्तरांवर प्रकट होते. मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान या सर्व शाखांनी या घटनेचे विश्लेषण विविध अंगांनी केले आहे.

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

 

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

आधुनिक भारतीय समाजात शिक्षण, पैसा, आणि सामाजिक प्रतिष्ठा हे तीन घटक एकमेकांशी घट्ट जोडलेली आहेत. पालक आपल्या मुलांसाठी सर्वोत्तम शिक्षण, तंत्रज्ञान, आणि जीवनशैली उपलब्ध करून देण्याच्या प्रयत्नात आहेत. या प्रक्रियेत, "काळजी" आणि "सुविधा" यांचं प्रमाण इतकं वाढलं आहे की ते कधी कधी अति-पोषण मध्ये रूपांतरित होतं. हाच संदर्भ “Six Pocket Syndrome” या आधुनिक सामाजिक-मानसशास्त्रीय घटनेचा पाया आहे.

या संकल्पनेचा उल्लेख विशेषतः शहरी आणि उच्च मध्यमवर्गीय कुटुंबांमध्ये केला जातो, जिथे एक मूल, त्याच्या मागे आई, वडील, आणि दोन्ही आजी-आजोबा असे सहा प्रौढ व्यक्तींच्या आर्थिक आणि भावनिक पाठबळावर वाढतं. यामुळे मुलांमध्ये आत्मनिर्भरतेपेक्षा अवलंबित्वाची भावना, अपयशाची भीती, आणि हक्कप्रवृत्ती (entitlement) विकसित होण्याची प्रवृत्ती वाढते (Lythcott-Haims, 2015).

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

 

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

आजच्या वेगवान, स्पर्धात्मक आणि तणावपूर्ण जीवनशैलीत मानवी मनावर अनेक प्रकारचे बोधनिक आणि भावनिक ताण पडत आहेत. या पार्श्वभूमीवर अशा एका अवस्थाचे प्रमाण वाढताना आढळते ज्यात व्यक्तीला दीर्घकाळ एखाद्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे, संयम राखणे, वेळेचे नियोजन करणे किंवा आपले वर्तन नियंत्रित ठेवणे कठीण जाते. या मानसिक अवस्थेला मानसशास्त्रात “Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)” असे संबोधले जाते. मराठीत याला “अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार” असे म्हणतात. हा विकार फक्त लहान मुलांमध्येच नाही, तर प्रौढांमध्येही आढळतो, त्यामुळे तो आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर व्यक्तीच्या शैक्षणिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवनावर लक्षणीय परिणाम घडवतो (Barkley, 2015).

ADHD हा न्यूरो-डेव्हलपमेंटल डिसऑर्डर या गटातील विकारांपैकी एक आहे, म्हणजेच तो मेंदूच्या विकासाशी संबंधित असतो आणि बाल्यावस्थेत दिसून येतो, परंतु योग्य उपचार न झाल्यास तो प्रौढावस्थेतही टिकून राहतो (APA, 2013). DSM च्या पाचव्या आवृत्तीनुसार ADHD चे तीन मुख्य घटक आहेत (1) Inattention (अवधान अस्थिरता), (2) Hyperactivity (अतिसक्रियता), आणि (3) Impulsivity (आवेगशीलता). या तिन्ही घटकांच्या परस्परसंवादातून व्यक्तीच्या वर्तन, भावनात्मक नियंत्रण आणि कार्यक्षमता यावर परिणाम होतो (APA, 2013).