अवधानावरील प्रकाशझोत |Spotlight Theory of Attention

 

अवधानावरील प्रकाशझोत (Spotlight Theory of Attention)

मानवी बोधन प्रक्रियेत अवधान ही मूलभूत आणि केंद्रस्थानी असलेली प्रक्रिया आहे. आपल्या वेदनेंद्रियांना सतत मोठ्या प्रमाणावर माहिती (stimuli) प्राप्त होत असते, परंतु मेंदूच्या प्रक्रिया करण्याच्या क्षमतेवर मर्यादा असल्याने एकाचवेळी सर्व माहितीवर लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते (Broadbent, 1958). म्हणूनच अवधान ही प्रक्रिया निवडक (selective) स्वरूपाची असते, ज्यात काही विशिष्ट उद्दिपकांवर आपले लक्ष केंद्रित केले जाते आणि इतर माहिती तात्पुरती बाजूला ठेवली जाते. या निवडक अवधानाची प्रक्रिया आपल्याला दैनंदिन जीवनात महत्त्वपूर्ण घटकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास आणि अप्रासंगिक गोष्टी दुर्लक्षित करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, गोंगाटमय वातावरणात आपण एखाद्या व्यक्तीशी संवाद साधत असताना तिच्या आवाजाकडे लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि इतर आवाजांकडे दुर्लक्ष करू शकतो. अशा पद्धतीने अवधान हे "गाळणीसारखे" (filter) कार्य करते आणि यामुळे बोधात्मक कार्यक्षमतेत वाढ होते (Eysenck & Keane, 2015). हाच संदर्भ लक्षात घेऊन अवधानाचे विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Spotlight Theory of Attention ही एक महत्त्वपूर्ण व प्रभावी मांडणी आहे.

अवधानाचे बहुविध मॉडेल |Multimode Model of Attention

 

अवधानाचे बहुविध मॉडेल (Multimode Model of Attention)

मानसशास्त्रात "अवधान" ही संकल्पना मानवी बोधात्मक प्रक्रियांच्या मध्यवर्ती मानली जाते. दैनंदिन जीवनात आपण असंख्य उद्दीपकांना सामोरे जातो, परंतु आपल्या वेदनिक प्रणालीकडे सर्व माहिती प्रक्रिया करण्यासाठी अपरिमित क्षमता नसते. त्यामुळे अवधान ही एक प्रकारची फिल्टरिंग यंत्रणा मानली जाते, जी उपलब्ध उद्दीपकांपैकी निवडक माहितीवर लक्ष केंद्रित करते आणि उर्वरित माहिती दुर्लक्षित करते (Anderson, 2010).

अवधानाच्या अभ्यासाचा इतिहास पाहिला असता, संशोधकांनी सुरुवातीला सिंगल-स्टेज मॉडेल्स मांडली. यातील पहिले महत्त्वाचे मॉडेल म्हणजे Broadbent (1958) चे Early Selection Model. या मॉडेलनुसार, माहितीचे फिल्टरिंग सेन्सरी पातळीवरच होते. म्हणजेच, आपली वेदना सर्व उद्दीपकांची प्राथमिक नोंद ठेवते, परंतु केवळ काही माहिती "फिल्टर" होऊन पुढील प्रक्रिया टप्प्यांपर्यंत जाते. या दृष्टिकोनानुसार, आपण ऐकतो किंवा पाहतो त्या सर्व माहितीला संपूर्ण अर्थपूर्ण पातळीवर प्रक्रिया करण्याऐवजी, निवडक माहितीवरच उर्जा खर्च होते (Broadbent, 1958).

याउलट, Deutsch & Deutsch (1963) यांचे Late Selection Model असे प्रतिपादन करते की सर्व माहिती प्रथम अर्थपूर्ण पातळीपर्यंत प्रक्रिया (semantic processing) केली जाते, आणि केवळ अंतिम प्रतिसाद द्यायच्या टप्प्यावर कोणती माहिती महत्त्वाची आहे हे ठरवले जाते. या दृष्टिकोनात मेंदू सर्व उद्दीपकांना काही प्रमाणात समजतो, पण वर्तनात्मक प्रतिक्रिया देण्याआधी निवड केली जाते. म्हणजेच, निवड प्रक्रिया ही उशिराच्या टप्प्यावर घडते (Deutsch & Deutsch, 1963).

या दोन्ही दृष्टिकोनांमध्ये टोकाची मांडणी दिसून येते, Broadbent यांच्या मते फिल्टरिंग खूप लवकर होते, तर Deutsch & Deutsch यांच्या मते फिल्टरिंग खूप उशिरा होते. यामुळे संशोधकांमध्ये अवधानाची नेमकी वेळ आणि स्वरूप याबाबत मतभेद राहिले (Styles, 2006).

या वादाला समतोल दृष्टिकोन देण्याचा प्रयत्न Johnston & Heinz (1978) यांनी त्यांच्या Multimode Model of Attention मध्ये केला. या मॉडेलनुसार अवधान ही एक स्थिर प्रक्रिया नसून, ती लवचिक आहे. म्हणजेच, परिस्थितीनुसार अवधान कधी लवकरच्या टप्प्यावर तर कधी उशिराच्या टप्प्यावर कार्य करू शकते. या मॉडेलने अवधानाच्या अभ्यासात एक नवीन वळण दिले, कारण त्याने पूर्वीच्या दोन्ही टोकाच्या दृष्टिकोनांचा समेट करून, मानवी अवधानाच्या बहुविध आणि गतिशील स्वरूपावर प्रकाश टाकला (Johnston & Heinz, 1978; Eysenck & Keane, 2015).

संसाधन वितरण सिद्धांत |Resource Allocation Theory

 

संसाधन वितरण सिद्धांत (Resource Allocation Theory)

मानवी बोधन प्रणाली ही अत्यंत गुंतागुंतीची असून ती एकाच वेळी अनेक माहिती प्रक्रियांचे नियमन करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती चालत असताना संभाषण करू शकते, किंवा गाडी चालवत असताना संगीत ऐकू शकते. तथापि, या क्षमतेला एक मर्यादा असते. लक्ष देण्याची क्षमता (attention capacity) ही अमर्याद नसून, ती एका ठराविक पातळीपर्यंतच कार्यक्षम असते. म्हणजेच, मनुष्य किती माहितीवर लक्ष केंद्रीत करू शकतो हे ठराविक संसाधनांवर अवलंबून असते. या मर्यादेचा अभ्यास करून मानसशास्त्रज्ञ डॅनियल काह्नेमन (1973) यांनी Resource Allocation Theory अथवा Capacity Model of Attention नावाचा सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार, अवधान ही एखाद्या फिल्टरसारखी न राहता एक मर्यादित उर्जेचा साठा आहे जो परिस्थितीनुसार विविध कार्यांमध्ये विभागला जातो.

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत |Late Selection Models

 

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत (Late Selection Models)

मानसशास्त्रातील बोधनिक मानसशास्त्र या शाखेत अवधान हा एक अत्यंत महत्त्वाचा विषय मानला जातो. आपल्या वातावरणात असंख्य वेदनिक उद्दीपक एकाच वेळी उपलब्ध असतात, परंतु मनुष्य सर्व उद्दीपकांना प्रतिसाद देऊ शकत नाही. म्हणूनच मेंदू काही निवडक उद्दीपक प्रक्रिया करून त्यावर लक्ष केंद्रीत करतो. प्रश्न असा निर्माण होतो की ही निवड प्रक्रिया नेमकी कधी आणि कुठे घडते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Deutsch आणि Deutsch (1963) यांचा उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत हा महत्त्वाचा मानला जातो. या सिद्धांतानुसार, निवड प्रक्रिया लवकर न होता उशिरा म्हणजेच माहितीचे संपूर्ण अर्थपूर्ण (semantic) विश्लेषण झाल्यानंतरच घडते. त्यामुळे हा सिद्धांत ब्रॉडबेंट (1958) यांच्या अर्ली सिलेक्शन मॉडेलच्या पूर्णपणे विरोधात उभा राहतो.

क्षीणन सिद्धांत |Attenuation Theory

 

क्षीणन सिद्धांत (Attenuation Theory)

मानसशास्त्रातील अवधान हा विषय अत्यंत अभ्यासपूर्ण आणि गुंतागुंतीचा मानला जातो. दैनंदिन जीवनात एखादी व्यक्ती एकाच वेळी अनेक उद्दिपकांशी (stimuli) संपर्कात येते जसे की, आवाज, दृश्ये, स्पर्श, गंध इत्यादी. तथापि, या सर्व माहितीपैकी केवळ काही निवडक घटकच आपल्या जाणीवपूर्व प्रक्रियेत (conscious processing) पोहोचतात, तर उर्वरित माहिती दुर्लक्षित राहते. याचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी अनेक संशोधकांनी विविध सिद्धांत मांडले आहेत. त्यापैकी Anne Treisman (1964) यांचा क्षीणन सिद्धांत हा अवधानाच्या अभ्यासातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो.

सिद्धांताचा उगम

अवधानाच्या स्वरूपाचा अभ्यास करताना प्रारंभी Donald Broadbent (1958) यांनी Filter Theory मांडली. Broadbent यांच्या मते, वेदन-प्रक्रियेतून येणाऱ्या विविध उद्दिपकांमध्ये एक प्राथमिक स्तरावर फिल्टर (filter mechanism) कार्य करते. या फिल्टरच्या आधारे काही विशिष्ट माहिती निवडली जाते आणि तीच जाणीवेत पोहोचते; तर उर्वरित माहिती पूर्णपणे अवरोधित (blocked) होते. या दृष्टीकोनातून अवधान हे "सर्व-किंवा-काहीच नाही" (all-or-none) पद्धतीने कार्य करते, असे त्यांनी स्पष्ट केले.

गाळणी सिद्धांत |Filter Theory

 

गाळणी सिद्धांत (Filter Theory)

मानसशास्त्रातील बोधनिक दृष्टिकोनानुसार अवाधन हा एक मूलभूत घटक मानला जातो. मानवी मेंदू हा अत्यंत गुंतागुंतीचा असला तरी त्याच्या माहिती प्रक्रियेला ठरावीक मर्यादा आहेत. प्रत्येक क्षणी आपली इंद्रिये दृष्टी, श्रवण, घ्राण, स्वाद आणि स्पर्श पर्यावरणातील असंख्य उद्दिपकांचा मारा अनुभवतात. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वाचन करत असताना त्याच्या कानावर गाड्यांचे हॉर्न, लोकांचा बोलण्याचा आवाज, घरातील भांडी वाजण्याचे आवाज असे विविध ध्वनी एकाच वेळी पोहोचतात. पण या सर्वांवर लक्ष केंद्रित करणे अशक्य असते. प्रत्यक्षात तो फक्त पुस्तकातील मजकुरावर लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि उर्वरित उद्दीपकाकडे दुर्लक्ष करतो. यावरून असे स्पष्ट होते की मानवी अवधान ही निवडक प्रक्रिया आहे आणि त्याची क्षमता मर्यादित आहे (Eysenck & Keane, 2015).

या निवडकतेमागील प्रक्रिया काय आहे, हे स्पष्ट करण्यासाठी ब्रिटिश मानसशास्त्रज्ञ डोनाल्ड ब्रॉडबेंट यांनी 1958 साली Perception and Communication या ग्रंथात आपला प्रसिद्ध गाळणी सिद्धांत मांडला. या सिद्धांताने "मानवी मेंदू सर्व माहिती एकाच वेळी प्रक्रिया करू शकत नाही; त्यासाठी एक गाळणीसारखी यंत्रणा कार्य करते" ही कल्पना दृढ केली. त्यामुळे अवधानाच्या अभ्यासामध्ये हा सिद्धांत एक क्रांतिकारी टप्पा मानला जातो.

अवधान |Attention

 

अवधान (Attention)

मानसशास्त्राच्या अभ्यासामध्ये अवधान ही संकल्पना अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानली जाते. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण एका क्षणी असंख्य उद्दीपकांना (stimuli) सामोरे जातो; ध्वनी, प्रकाश, गंध, चव, स्पर्श यांसोबतच विचार आणि भावनांचेही उत्तेजन सतत अनुभवास येते. परंतु मनुष्याच्या मानसिक क्षमतेला एकाच वेळी सर्व उद्दिपकावर लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते. या असंख्य अनुभवांमधून एखाद्या निवडक अनुभवाकडे किंवा वस्तूकडे लक्ष केंद्रीत करण्याची क्षमता म्हणजेच अवधान होय. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून अवधान ही बोधात्मक प्रक्रिया असून ती अध्ययन, स्मरणशक्ती, समस्या सोडवणे, निर्णय घेणे आणि सर्जनशीलता यांसारख्या इतर मानसिक कार्यप्रणालींसाठी आधारभूत ठरते (Anderson, 2010). म्हणूनच बोधनिक मानसशास्त्रात आणि शैक्षणिक मानसशास्त्रात अवधानाला केंद्रस्थानी ठेवले जाते.

अवधानाची व्याख्या

अवधानाबद्दल अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी आपापल्या पद्धतीने व्याख्या दिल्या असून त्यामधून या प्रक्रियेचे विविध पैलू समोर येतात.

• प्रथम, विल्यम जेम्स (1890) यांनी अवधानाला बोधन प्रक्रियेतील निवडकता आणि एकाग्रतेची भूमिका अधोरेखित करून व्याख्या दिली. त्यांच्या मते, “अवधान म्हणजे मनाची ती प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये व्यक्ती अनेक अनुभवांपैकी एका अनुभवाची निवड करून त्यावर एकाग्रतेने लक्ष केंद्रित करते.” या व्याख्येतून अवधानाच्या निवडकतेचे स्वरूप स्पष्ट होते.