डिजिटल मानसिक आरोग्य | Digital Mental Health |

 

डिजिटल मानसिक आरोग्य (Digital Mental Health)

आजच्या डिजिटल युगात मानवी जीवनाचा प्रत्येक पैलू तंत्रज्ञानाशी जवळून जोडला जात आहे. शिक्षण, कामकाज, सामाजिक नाती, मनोरंजन आणि आरोग्य हे सगळं काही हळूहळू ऑनलाईन किंवा डिजिटल माध्यमातून चालू आहे. या व्यापक परिवर्तनाच्या पार्श्वभूमीवर डिजिटल मानसिक आरोग्य ही संकल्पना झपाट्याने विकसित होत आहे. पारंपरिक उपचार आणि मानसिक स्वास्थ्य सेवा यांच्याशी तुलना करता, डिजिटल मानसिक आरोग्य सेवा मानसिक आरोग्य सेवांपर्यंत पोहोच वाढवण्यास, उपचार अधिक सुलभ करण्यास, खर्च कमी करण्यास आणि व्यक्तीला स्वतःच्या मानसिक अवस्थेबद्दल अधिक सजग व सक्रिय बनविण्यास मोठा हातभार लावत आहे (Andersson & Titov, 2014; Patel et al., 2018). ही क्षमता या क्षेत्राला एक नवा आयाम देत आहे जे भविष्याच्या आरोग्य व्यवस्थेचा केंद्रबिंदू बनण्याची शक्यता दर्शविते (WHO, 2022).

डिजिटल मानसिक आरोग्य म्हणजे काय?

डिजिटल मानसिक आरोग्य म्हणजे मानसिक आरोग्याशी संबंधित माहिती, सल्ला, निदान, उपचार, सहकार्य किंवा मॉनिटरिंग यासाठी डिजिटल तंत्रज्ञान आणि इंटरनेट-आधारित साधनांचा वापर करणे (Luxton et al., 2011; Torous et al., 2019). हे तंत्रज्ञान अनेक रूपांत दिसते, जसे की:

• ऑनलाइन काउंसलिंग / टेलीसायकॉलॉजी
• मानसिक आरोग्य मोबाईल ॲप्स (जसे meditation, CBT-based apps, mood trackers)
• AI-आधारित चॅटबॉट्स आणि व्हर्च्युअल थेरपिस्ट्स
• डिजिटल स्क्रीनिंग साधने आणि ऑनलाइन सर्व्हे टूल्स
• वेअरेबल डिव्हाइसद्वारे स्ट्रेस व फिजिओलॉजिकल संकेत मॉनिटरिंग

या व्याख्येत मोबाईल टेक्नॉलॉजी, इंटरनेट-आधारित साधने, वेअरेबल आणि एम्बेडेड AI अल्गोरिदम यांचा समावेश आहे जे मानसिक आरोग्य सेवा पुरवण्याची प्रक्रिया पारंपारिक रूढींपेक्षा वेगळी आणि विस्तृत बनवतात ((Mohr et al., 2013)).

मुख्य डिजिटल घटक आणि त्यांचे कार्य

1. ऑनलाइन काउंसलिंग / टेलीसायकॉलॉजी

टेलीसायकॉलॉजी म्हणजे, लायसाइन्ड तज्ज्ञांकडून व्हिडिओ, ऑडिओ किंवा चॅटद्वारे थेट मानसिक आरोग्य सल्ला मिळवणे. हे पारंपारिक सेमी-स्ट्रक्चरड बैठकींच्या मर्यादांना ओलांडून जागतिक स्तरावर उपलब्ध आहे (Carlbring et al., 2018). भारतात देखील “टेली मानस” सारखे राष्ट्रीय स्तरावरील कार्यक्रम 24×7 समुपदेशन देत आहेत ज्यामुळे ग्रामीण व दुर्गम भागांमध्ये मानसिक आरोग्य सेवा पोहोचण्यास मदत होत आहे (WHO, 2021).

2. मानसिक आरोग्यासाठी मोबाईल ॲप्स

मोबाईल ॲप्स हे डिजिटल मानसिक आरोग्याचे सर्वात प्रचलित आणि लोकसुलभ साधन आहेत. हे ॲप्स वापरकर्त्यांना त्यांच्या मूड, चिंता, तणाव, झोप आणि जीवनशैली यांचे ट्रॅकिंग, ध्येय आधारित व्यायाम, ध्यान व श्वसन तंत्रे आणि आत्म-मूल्यांकन देतात. काही ॲप्स CBT किंवा Mindfulness आधारित व्यायामाद्वारे मानसिक स्वास्थ्य सुधारण्यास मदत करतात (Bakker et al., 2016; Firth et al., 2017).

3. AI-आधारित चॅटबॉट्स आणि व्हर्च्युअल थेरपिस्ट्स

एआय-आधारित चॅटबॉट्स आणि व्हर्च्युअल थेरपिस्ट्स वापरकर्त्यांशी नैसर्गिक भाषेत संभाषण करतात आणि मानसिक आरोग्य समर्थन किंवा उपचारात्मक संवाद देतात. हे अल्गोरिदम CBT यासारख्या संशोधनाच्या आधारे सिद्ध झालेल्या तत्त्वांवर आधारित सल्ला आणि प्रतिबिंब प्रदान करतात (Fitzpatrick et al., 2017). यामुळे लोकांना कोणत्याही वेळेस मदत मिळू शकते आणि सामाजिक कलंक कमी होण्यास मदत होते, कारण या संवादांमध्ये निनाविपणा ठेवला जातो (Shatte et al., 2019).

4. डिजिटल स्क्रीनिंग साधने

डिजिटल स्क्रीनिंग साधने म्हणजे मानसिक आरोग्य जोखमीचे प्रारंभिक मूल्यांकन करणारी ऑनलाइन प्रश्नमालिका किंवा डेटा-आधारित मॉडेल्स. ते वापरकर्त्यांची प्राथमिक स्थिती ओळखून पुढील थेरपी किंवा तज्ज्ञ सल्ला गरजेची आहे का हे ठरवतात. या प्रकारच्या स्क्रिनिंगमुळे गंभीर समस्यांचे लवकर निदान सुलभ होते (Cuijpers et al., 2017).

5. वेअरेबल्स आणि तणाव मॉनिटरिंग

वेअरेबल्स जसे स्मार्टवॉचेस किंवा फिटनेस बँड्स वापरकर्त्यांचे हार्ट रेट, झोपेची गुणवत्ता, स्ट्रेस पातळी यांचे निरंतर मॉनिटरिंग करतात. यातील डेटा AI- आधारित विश्लेषणाद्वारे काढला जातो, ज्यामुळे तणाव किंवा खराब मानसिक स्थितीचा early warning मिळू शकतो (Naslund et al., 2017).

डिजिटल मानसिक आरोग्याची वाढती गरज

डिजिटल मानसिक आरोग्याची गरज केवळ तंत्रज्ञानाच्या उपलब्धतेमुळे नाही तर मानसिक आरोग्य सेवा अडचणीचा सामना करणार्‍या लोकांच्या वास्तविक गरजांमुळेही वाढली आहे. जगभरात अनेक देशांमध्ये मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांची संख्या कमी आहे आणि उपचारातील गॅप मोठा आहे. डिजिटल साधने या उपचारातील गॅपला कमी करण्यास मदत करतात कारण त्यात वेळेची मर्यादा, भौगोलिक अडथळे किंवा सामाजिक कलंक याची बाधा कमी होते.

डिजिटल मानसिक आरोग्य ही एक उदयोन्मुख आणि वेगाने वाढणारी संकल्पना आहे ज्यामुळे मानसिक स्वास्थ्य सेवा जगभरातील लोकांपर्यंत सुलभ, खर्च-परवडणारी आणि व्यक्तिगत पद्धतीने पोहोचू शकतात. मोबाईल ॲप्स, टेलीसायकॉलॉजी, AI-आधारित चॅटबॉट्स, डिजिटल स्क्रीनिंग टूल्स आणि वेअरेबल मॉनिटरिंग यांसह, डिजिटल मानसिक आरोग्य सेवांचे विविध पैलू आहेत जे पारंपारिक उपचार पद्धतींचे पूरक बनत आहेत. तथापि, या तंत्रज्ञानाला योग्य नियमन, विश्वासार्हता आणि सुरक्षितता सुनिश्चित करण्यासाठी अधिक संशोधन व धोरणात्मक प्रयत्न आवश्यक आहेत.

डिजिटल मानसिक आरोग्याचे फायदे

1. उपलब्धता आणि समानता (Accessibility & Equity)

डिजिटल मानसिक आरोग्य उपायांनी मानसिक आरोग्य सेवांपर्यंत पोहोच वाढवणे हे एक महत्त्वाचे संशोधनाने सिद्ध केलेले फायदे आहे. पारंपारिक मानसोपचार केंद्रे सहसा शहरांमध्ये आणि मुख्य वैद्यकीय केंद्रांमध्ये केंद्रित असतात, त्यामुळे ग्रामीण, दुर्गम भाग किंवा संसाधने कमी असलेल्या समुदायांमध्ये मानसिक आरोग्य सेवांचा प्रवेश कधीही सहज होत नाही. परंतु डिजिटल साधने, जसे की स्मार्टफोनवर चालणारी ॲप्स, वेबसाइट-आधारित थेरपी, आणि इंटरनेट-आधारित संवादात्मक मॉडेल्स, हे भौगोलिक आणि सामाजिक अडथळे दूर करून मानसिक आरोग्य सेवा अनेक लोकांपर्यंत पोहोचविण्याची क्षमता ठेवतात (Patel et al., 2018; Naslund et al., 2017). संशोधनात असेही दर्शविले गेले आहे की डिजिटल मानसिक आरोग्य हस्तक्षेप सरळ-सरळ सेवांपर्यंत पोहोच न करणाऱ्या लोकांना देखील बांधील करू शकतात आणि आरोग्य व्यवस्थेत असमानता कमी करू शकतात. उदाहरणार्थ, डिजिटल माध्यमांचा वापर करून मानसिक आरोग्य सेवा ऐतिहासिक दृष्ट्या अल्पसेवित समुदाय, लिंग-आधारित अल्पसंख्याक, ग्रामीण लोक इत्यादींच्या गरजा पूर्ण करण्यास मदत करू शकतात. हे उपाय कमी आर्थिक स्त्रोत, सामाजिक कलंक (stigma), आणि जवळच्या थेरपिस्ट किंवा क्लिनिकचा अभाव या समस्यांवर प्रभावी उत्तर देऊ शकतात.

या उपलब्धतेचा आणखी एक पैलू म्हणजे २४×७ सेवा उपलब्धता, जिथे पारंपारिक क्लिनिक वेळेवर उपलब्ध नसतात, तिथे डिजिटल प्लेटफॉर्म वापरकर्त्यांना जास्त लवचिकता देतात, हेही संशोधनांनी स्पष्ट केले आहे(WHO, 2021).

2. वैयक्तिकृत उपचार (Personalized Care)

डिजिटल मानसिक आरोग्य उपकरणे वैयक्तिकृत उपचार आणि सल्ला देण्याची क्षमता वाढवतात. पारंपारिक थेरपीमध्ये रोगी आणि थेरपिस्ट यांच्यातील संवादावर उपचार अवलंबून असतात, तर डिजिटल उपायांमध्ये डेटा-आधारित सल्ला, युझर फीडबॅक, वर्तन मॉनिटरिंग (उदा. मूड, झोप, सक्रियता) आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता यांचा वापर करून अधिक सुसंगत आणि वैयक्तिक अनुभव विकसित केला जातो (Shatte et al., 2019; Torous & Roberts, 2017).. संशोधनाने दर्शविले आहे की AI-आधारित बॉट्स आणि स्मार्ट ॲप्स वापरकर्त्यांच्या लक्षणांनुसार उपचारात्मक संवाद, ध्यान, श्वसन व्यायाम किंवा संवेदनशील फीडबॅक देऊ शकतात, ज्यामुळे पारंपारिक मॉडेलपेक्षा उपचार अधिक गतिमान आणि सुसंगत होतात.

याशिवाय, काही अभ्यासांमधून स्पष्ट झाले आहे की एखाद्या ॲपमध्ये वापरकर्त्याने जास्त वेळ दिला तर मनोकायिक लक्षणे (जसे की चिंता-स्तर, मूड-स्कोअर) मध्ये लक्षणीय सुधारणा दिसून येते, ज्यामुळे असा निष्कर्ष काढता येतो की डिजिटल साधने वैयक्तिकतेनुसार बदलणाऱ्या उपचार पद्धतींनी प्रभाव वाढवू शकतात.

3. परवडणारे खर्च (Cost-effective)

मानसोपचार आणि मानसशास्त्रीय थेरपी पारंपारिक पद्धतीने घेतल्यास अनेकदा महाग पडतात वेळ, सत्रांचे शुल्क, प्रवास खर्च आणि वेळ यामुळे आर्थिक अडथळे वाढतात. परंतु संशोधनातून हे स्पष्ट झाले आहे की डिजिटल मानसिक आरोग्य तंत्रज्ञान, जसे की स्मार्टफोन ॲप्स, ऑनलाइन थेरपी प्लॅटफॉर्म आणि AI-आधारित उपाय, तुलनेने कमी खर्चीक किंवा अगदी मोफत पर्याय उपलब्ध करून देतात, जे लोकसंख्येच्या मोठ्या गटासाठी आर्थिकदृष्ट्या उपयुक्त ठरतात (Cuijpers et al., 2017; Andersson & Titov, 2014). या उपकरणांनी पारंपारिक उपचाराच्या तुलनेत लागत-प्रभावी उपाय सुचवले आहेत, जे मानसिक आरोग्य सेवा अधिक लोकांपर्यंत पोहोचायला मदत करतात.

यापुढे, काही संशोधनांमध्ये हेच नमूद केले गेले आहे की डिजिटल हस्तक्षेपांमुळे आरोग्य व्यवस्थेत दीर्घकाळातील खर्चात घट दिसू शकते, कारण लहान-मध्यम मानसिक विकारांवर प्राथमिक डिजिटल हस्तक्षेपांनी भविष्यातील गंभीर उपचारांची गरज कमी होऊ शकते.

4. स्व-व्यवस्थापन कौशल्ये विकसित होणे (Self-management Skills)

डिजिटल मानसिक आरोग्य उपायांनी व्यक्तीला स्वतःच्या मानसिक स्थितीवर काम करण्यास सक्षम करणे हेही संशोधनात आढळले आहे. उदाहरणार्थ, Mood trackers, Journaling टूल्स, ध्यान-आधारित व्यायाम, CBT-आधारित इंटरव्हेन्शन्स हे वापरकर्त्यास त्यांच्या मूड, विचार आणि जीवनशैलीवर स्व-निरीक्षण करण्याची संधी देतात. हे टूल्स वापरकर्त्याला आपल्या भावना, विचार आणि वर्तनाच्या नमुन्यांचा डेटा गोळा करून त्याचे विश्लेषण करायला मदत करतात, त्यामुळे व्यक्ती अधिक सजग आणि सक्रिय निर्णय घेऊ शकतात.

शास्त्रीय पुनरावलोकन आणि अभ्यासांमध्ये असेही दर्शविले गेले आहे की याशा प्रकारचे स्व-निगरानी उपाय भावनिक स्वतः-नियमन-कौशल्ये वाढवतात, ज्यामुळे व्यक्ती त्यांच्या तणाव आणि चिंता व्यवस्थापनात अधिक सक्षम बनतात (Mohr et al., 2013; Bakker et al., 2016). संशोधनावर आधारित हे स्पष्ट आहे की डिजिटल मानसिक आरोग्य उपाय केवळ तंत्रज्ञानाचा वापर करून मानसिक सेवांचा पुरवठा करत नाहीत, तर ते उपलब्धता, समानता, वैयक्तिक उपचार, परवडणारे खर्च सेवा आणि स्व-व्यवस्थापन कौशल्ये यांसारख्या महत्त्वाच्या फायद्यांमध्ये सुधारणा करतात. तरीही, अनेक अभ्यास रिअल-वर्ल्ड प्रभाव, दीर्घकालीन परिणाम आणि सर्वसमावेशकता यासारख्या अडचणींवर अधिक संशोधनाची आवश्यकता दर्शवतात.

महत्त्वाची डिजिटल मानसिक आरोग्य साधने

डिजिटल मानसिक आरोग्याचे विविध साधने वापरकर्त्यांना तणाव कमी करणे, संवादात्मक कौशल्ये विकसित करणे, आणि मानसिक अवस्थेचे सतत निरीक्षण करण्यास मदत करतात. ही साधने विविध श्रेणीत मोडतात आणि त्यांच्या उपयोगानुसार मानसिक आरोग्याच्या गरजा पूर्ण करतात.

1. ध्यान / सजगता (Mindfulness) Apps (Calm, Headspace)

Calm आणि Headspace यांसारखी ॲप्स मुख्यतः ध्यान आणि सजगता यावर लक्ष केंद्रित करतात. Headspace हे guided meditation, श्वसन व्यायाम आणि शिथलीकरणसंबंधी सत्रे उपलब्ध करून देते ज्यामुळे वापरकर्त्यांना दैनंदिन तणाव, चिंता आणि चिडचिड कमी करण्यास मदत होते. अभ्यासांनुसार, नियमित सजगतेचा अभ्यास तणाव कमी करण्याच्या आणि मानसिक संतुलन टिकवण्याच्या दृष्टीने फायदेशीर असल्याचे आढळले आहे.

Calm हे शांत संगीत, nature sounds, आणि विविध शिथलीकरण तंत्रे उपलब्ध करून देते, ज्यामुळे झोपेच्या गुणवत्तेत सुधारणा होते आणि सतत मानसिक तणाव कमी होतो. हार्मोनल आणि तणाव-प्रतिबंधक प्रक्रियांवर विशेषतः सौम्य ते सरासरी चिंता असलेल्या लोकांमध्ये याचे सकारात्मक परिणाम दिसून आले आहेत.

2. CBT-based Tools (Woebot, Wysa)

Woebot आणि Wysa यांसारखे डिजिटल साधने CBT च्या तत्त्वांवर आधारित आहेत. या साधनांमध्ये AI-आधारित chatbots असतात जे वापरकर्त्यांसोबत संभाषणातून नकारात्मक विचार पॅटर्न शोधून त्यावर काम करतात.

Woebot हे chatbot वापरकर्त्यांशी संभाषणाद्वारे व्यवहार करून त्यांना त्यांच्या विचार आणि भावना विस्तृत पद्धतीने समजून घेण्यास व सुधारण्यास मदत करते. यामध्ये CBT-सारख्या थेरपेटीक तंत्रे वापरल्या जातात ज्यामुळे नकारात्मक विचार ओळखून सकारात्मक विचारांच्या दिशेने मार्गदर्शन मिळते.

Wysa हे AI conversational agent असून चिंता, अवसाद किंवा दीर्घकालीन ताण यांसारख्या समस्यांवर पुरावा-आधारित तंत्रे जसे CBT, द्वंद्वात्मक वर्तन थेरपी (DBT) आणि सजगता सराव प्रदान करते. काही अभ्यासांमध्ये Wysa वापरकर्त्यांसाठी स्व-व्यवस्थापन क्षमता वाढविण्यास प्रभावी असल्याचे पुरावे मिळाले आहेत.

3. Mood Trackers (Daylio, Moodpath)

Daylio आणि Moodpath यांसारखी साधने वापरकर्त्यांना त्यांचा मूड ट्रॅक करायला मदत करतात. Mood tracking हे मानसिक आरोग्य व्यवस्थापनामध्ये महत्त्वाचे असते कारण ते usage patterns, दैनिक जीवनातील बदल आणि भावनिक ट्रीगर यांचे विश्लेषण करण्यास वापरले जाते.

Daylio मध्ये वापरकर्ता आपल्या मूडचे दररोज नोंद ठेवू शकतो आणि त्याला त्याच्या दिनचर्येशी किंवा रोजच्या घटनांशी कसे संबंध आहे, हे समजण्यास मदत होते. Moodpath हे लक्षणे ट्रॅक अॅप आहे जे नियमित प्रश्नांच्या उत्तरांद्वारे संभाव्य मानसिक आरोग्य अवस्थेचे निरीक्षण करते आणि आवश्यकता असल्यास तज्ज्ञांचा सल्ला घेण्यासाठी सुचना देते.

4. Teletherapy Platforms (BetterHelp, Talkspace)

BetterHelp आणि Talkspace यांसारख्या platforms वरून licensed therapists सोबत थेट ऑनलाइन सत्रे (video, audio, text) घेता येतात. हे मोबाईल किंवा वेब द्वारे access करणे सोपे असल्यामुळे पारंपरिक थेरपीपेक्षा अधिक लवचिक आणि पोहोचण्याजोगे बनले आहे.

BetterHelp वापरकर्त्याला आपल्या वेळेनुसार परवानाधारक समुपदेशकासोबत संवाद साधण्याची सुविधा देते ज्यामुळे सौम्य ते सरासरी मानसिक आरोग्य काळजी संबंधी मदत मिळते. यामुळे टेलिहेल्थ् सर्व्हिसेसच्या मदतीने अधिक लोकांना पोहोच वाढली आहे आणि थेरपी वेळापत्रक अधिक लवचिक झालं आहे.

Talkspace हे ही एक महत्त्वाचे मंच आहे, पण यावर काही गोपनीयता आणि नैतिक काळजी याबद्दल अभ्यासकांनी उल्लेख केले आहे, त्यामुळे वापरकर्त्यांना वापरण्यापूर्वी platform policies काळजीपूर्वक वाचणं गरजेचं आहे.

5. Wearables (Fitbit, Oura)

Fitbit आणि Oura सारखी wearable devices वापरकर्त्यांच्या शारीरिक संकेत (हृदय गती चढउतार, झोपेचे पॅटर्न्स, सक्रियता पातळी) ची सतत नोंद घेतात. या devices मधील डेटा मूड, ताणास प्रतिसाद आणि सुधारणा पातळी सारख्या मानसिक आरोग्य परिमाणांचे सखोल निरीक्षण करण्यास मदत करतात.

Fitbit चा हृदय गती आणि झोपेचे निरीक्षण वापरकर्त्याला त्यांच्या संपूर्ण स्वास्थ्याच्या प्रोफाईलचे कल्पना देतो, ज्यामुळे तणाव कमी करण्याचे पॅटर्न ओळखता येतात आणि जीवनशैलीमध्ये योग्य बदल करता येतात. OuraRing सारखी साधने प्रामुख्याने झोपेची गुणवत्ता आणि अस्वस्थतेमध्ये सुधारणा करण्यावर फोकस करतात, जे मानसिक आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

डिजिटल मानसिक आरोग्यातील धोके आणि मर्यादा

डिजिटल मानसिक आरोग्याच्या साधनांचा वापर वाढला आहे, पण त्यासोबत धोके, मर्यादा आणि नैतिक/व्यवस्थापकीय आव्हाने देखील उद्भवली आहेत. खाली त्यांचे तपशीलवार स्पष्टीकरण आहे:

1. गोपनीयता आणि डेटा सुरक्षा

डिजिटल मानसिक आरोग्य साधने व्यक्तींच्या अत्यंत संवेदनशील वैयक्तिक माहिती (मानसिक आरोग्याची लक्षणे, दानादिन नोंदी, भावनिक अभिव्यक्ती) गोळा करतात. तथापि, सर्व अॅप्स त्यांच्या privacy policies मध्ये स्पष्टपणे सांगत नाहीत की डेटा कसा संग्रहित केला जातो, कुठे साठवला जातो आणि कोणास दिला जातो. अनेक अॅप्स हे डेटा थर्ड-पार्टी सेवकांसह, नियामक संस्था किंवा मार्केटिंग भागीदारांसह शेअर करतात ज्यामुळे गैर-प्राधिकृत access चा धोका वाढतो. यामुळे गैरवापर, माहितीची चोरी किंवा stigma वाढण्याची शक्यता निर्माण होते.

Huckvale et al., (2019) यांच्या अभ्यासांनुसार अनेक अॅप्समध्ये डेटा encryption किंवा robust security measures ची कमतरता आहे, ज्यामुळे संवेदनशील माहिती theoretically accessible बनते. त्यामुळे उजर्सला गोपनीयतेचे धोके समजून घेणे आणि privacy settings काळजीपूर्वक तपासून घेणे आवश्यक आहे.

2. मानवी संवादाचा अभाव

डिजिटल साधने AI किंवा चटॅबॉट-आधारित संभाषण वापरतात ज्याचा उद्देश भावनिक आधार देणे असले तरी हे मानवी परानुभूती, संवेदना किंवा खोल भावनिक आकलन प्रत्यक्ष मानवाप्रमाणे देऊ शकत नाहीत. मानवी थेरपिस्टसोबतचा संवाद हे उपचारात्मक संबंध, विश्वास आणि सूक्ष्म भावनिक मूल्यांकन सुधारण्यासाठी महत्त्वाचे असतात, जे एक AI प्रणाली पूर्णपणे मानवाची जागा घेऊ शकत नाही (Torous et al., 2019). त्यामुळे गंभीर मानसिक विकार किंवा मानसशास्त्रीय संघर्षामध्ये डिजिटल साधने पुरेसे नसतात.

3. चुकीचे स्व-मूल्यांकन (Self-Diagnosis Risks)

काही उजर्स हे apps वापरून स्वतःचे डायग्नोसिस किंवा उपचारांबद्दल निर्णय घेतात, ज्यात चिकित्सा प्रशिक्षण नसल्यामुळे प्रमाद किंवा अप्रासंगिक निष्कर्ष येऊ शकतात. यामुळे स्व-व्यवस्थापनामधील निवडलेला मार्ग चुकीचा ठरू शकतो आणि लगेच तज्ञ हस्तक्षेप (intervention) याची गरज नसलेची भावना निर्माण होऊ शकते. डिजिटल साधने ही आधार देणारी असावी, परंतु त्या सामग्रीला clinical judgment ची जागा देणे धोकादायक ठरू शकते (Chandrashekhar, 2018).

4. गुणवत्तेचे नियंत्रण (Quality & Scientific Validation)

सगळ्या मानसिक आरोग्य अॅप्सचा विशिष्ट पुरावा प्रमाणित नसतो. काही अॅप डेव्हलपर  कंपन्या त्यांच्या दाव्यासाठी मजबूत क्लिनिकल चाचण्या दाखवू शकत नाहीत, ज्यामुळे त्यांच्या क्षमता किंवा विश्वसनीयतेबद्दल अनिश्चितता असते. यामुळे उपयोगकर्त्यांना वैज्ञानिक दृष्ट्‍या यथार्थ साधने वापरणे आणि विश्वासू स्त्रोतावर आधारित अॅप्स निवडणे अधिक महत्त्वाचे आहे. काही अॅप्सची वैद्यकीय पुरावे मर्यादित असल्यामुळे त्यांच्या प्रभावीपणाबद्दल संशय आहे, त्यामुळे मानसिक आरोग्य तज्ञाच्या मार्गदर्शनाखाली डिजिटल उपकरणांचा वापर अधिक सुरक्षित ठरतो (Baumel et al., 2017).

समारोप:

    डिजिटल मानसिक आरोग्य हा आधुनिक समाजासाठी एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. हे साधन मानसिक आरोग्य सेवा अधिक लोकांपर्यंत पोहोचवते, कलंक कमी करते आणि तात्काळ मदत मिळवण्याची संधी देते. मात्र या सेवांचा सुज्ञपणे वापर करणे, वैयक्तिक डेटा सुरक्षित ठेवणे आणि गंभीर मानसिक स्थितीत तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे तितकेच महत्त्वाचे आहे. डिजिटल भविष्याकडे जाताना मानसिक आरोग्य अधिक सर्वसमावेशक, सुलभ आणि वैयक्तिक बनवण्याची क्षमता या क्षेत्रात अपार आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Andersson, G., & Titov, N. (2014). Advantages and limitations of Internet‐based interventions for common mental disorders. World Psychiatry, 13(1), 4–11.

Bakker, D., Kazantzis, N., Rickwood, D., & Rickard, N. (2016). Mental health smartphone apps: JMIR Mental Health, 3(1), e7.

Baumel, A., Faber, K., Mathur, N., Kane, J. M., & Muench, F. (2017). Enlight: A comprehensive quality and therapeutic potential evaluation tool for mobile and web‐based eHealth interventions. Journal of Medical Internet Research, 19(3), e82.

Carlbring, P., Andersson, G., Cuijpers, P., Riper, H., & Hedman‐Lagerlöf, E. (2018). Internet‐based vs. face‐to‐face cognitive behavior therapy for psychiatric and somatic disorders. Cognitive Behaviour Therapy, 47(1), 1–18.

Chandrashekar, P. (2018). Do mental health mobile apps work: Evidence and recommendations for designing high‐quality mental health mobile apps. mHealth, 4, 6.

Cuijpers, P., Kleiboer, A., Karyotaki, E., & Riper, H. (2017). Internet and mobile interventions for depression. Depression and Anxiety, 34(7), 596–602.

Firth, J., Torous, J., Nicholas, J., Carney, R., Rosenbaum, S., & Sarris, J. (2017). Can smartphone mental health interventions reduce symptoms of anxiety? Journal of Affective Disorders, 218, 15–22.

Fitzpatrick, K. K., Darcy, A., & Vierhile, M. (2017). Delivering cognitive behavior therapy to young adults with symptoms of depression and anxiety using a fully automated conversational agent (Woebot). JMIR Mental Health, 4(2), e19.

Huckvale, K., Torous, J., & Larsen, M. E. (2019). Assessment of the data sharing and privacy practices of smartphone apps for depression and smoking cessation. JAMA Network Open, 2(4), e192542.

Luxton, D. D., McCann, R. A., Bush, N. E., Mishkind, M. C., & Reger, G. M. (2011). mHealth for mental health: Integrating smartphone technology in behavioral healthcare. Professional Psychology: Research and Practice, 42(6), 505–512.

Mohr, D. C., Burns, M. N., Schueller, S. M., Clarke, G., & Klinkman, M. (2013). Behavioral intervention technologies. General Hospital Psychiatry, 35(4), 332–338.

Naslund, J. A., Aschbrenner, K. A., Araya, R., Marsch, L. A., Unützer, J., Patel, V., & Bartels, S. J. (2017). Digital technology for treating and preventing mental disorders in low‐income and middle‐income countries. The Lancet Psychiatry, 4(6), 486–500.

Patel, V., Saxena, S., Lund, C., Thornicroft, G., Baingana, F., Bolton, P., … UnÜtzer, J. (2018). The Lancet Commission on global mental health and sustainable development. The Lancet, 392(10157), 1553–1598.

Shatte, A. B. R., Hutchinson, D. M., & Teague, S. J. (2019). Machine learning in mental health: A scoping review of methods and applications. Psychological Medicine, 49(9), 1426–1448.

Torous, J., & Roberts, L. W. (2017). Needed innovation in digital health and smartphone applications for mental health: Transparency and trust. JAMA Psychiatry, 74(5), 437–438.

Torous, J., Andersson, G., Bertagnoli, A., Christensen, H., Cuijpers, P., Firth, J., … Wykes, T. (2019). Towards a consensus around standards for smartphone apps and digital mental health. World Psychiatry, 18(1), 97–98.

World Health Organization. (2021). Guidelines on mental health at work. WHO. https://www.who.int

World Health Organization. (2022). Digital interventions for mental health. WHO. https://www.who.int