सहजप्रवृत्ती सिद्धांत | Instinct Theory |

 

सहजप्रवृत्ती सिद्धांत (Instinct Theory)

मानवी व प्राण्यांच्या वर्तनामागील मूळ प्रेरणा काय असतात, हा प्रश्न मानसशास्त्राच्या इतिहासात प्रारंभापासूनच केंद्रस्थानी राहिला आहे. एखादी व्यक्ती विशिष्ट परिस्थितीत विशिष्ट प्रकारेच का वागते, काही प्रतिक्रिया इतक्या त्वरित आणि स्वयंचलित का असतात, तसेच त्या प्रतिक्रिया शिकविल्याशिवायही सर्व मानवांमध्ये (आणि अनेक प्राण्यांमध्ये) समान का आढळतात. या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न म्हणजे सहजप्रवृत्ती सिद्धांत होय. मानसशास्त्राच्या आरंभीच्या काळात मानवी वर्तनाचे स्पष्टीकरण देताना जैविक घटकांना अत्यंत महत्त्व दिले गेले. त्याच पार्श्वभूमीवर सहजप्रवृत्ती सिद्धांत विकसित झाला.

या सिद्धांतानुसार, मानवी वर्तन केवळ शिक्षण, संस्कार किंवा सामाजिक अनुभवांचे फलित नसून, त्यामागे जन्मतःच अस्तित्वात असलेल्या जैविक प्रेरणा कार्यरत असतात. काही वर्तन आपण निरीक्षण, अनुकरण व अनुभवातून शिकतो, हे खरे असले तरी काही वर्तन असे असते की ते कोणत्याही औपचारिक शिक्षणाशिवाय, नैसर्गिकरीत्या आणि जवळजवळ सर्व मानवांमध्ये समान पद्धतीने प्रकट होते. उदाहरणार्थ, अचानक धोक्याची जाणीव होताच शरीरात निर्माण होणारी भीती आणि त्यानंतर होणारी पळून जाण्याची किंवा बचावाची प्रतिक्रिया ही कोणत्याही प्रशिक्षणाशिवाय दिसून येते. अशा प्रकारच्या वर्तनांचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी सहजप्रवृत्ती सिद्धांत मांडण्यात आला.

या सिद्धांतावर उत्क्रांतीवादाचा मोठा प्रभाव दिसून येतो. Charles Darwin यांच्या उत्क्रांतीच्या सिद्धांतानुसार, जी वर्तने जगण्यासाठी आणि प्रजातीच्या अस्तित्वासाठी उपयुक्त ठरली, ती वर्तने पिढ्यान्-पिढ्या वारशाने पुढे गेली. त्यामुळेच काही मूलभूत वर्तनप्रवृत्ती आजही मानवांमध्ये सार्वत्रिक स्वरूपात आढळतात (Darwin, 1859). मानसशास्त्रीय पातळीवर या जैविक दृष्टीकोनाला सैद्धांतिक स्वरूप देण्याचे काम पुढे William McDougall यांनी केले.

सहजप्रवृत्ती (Instinct) म्हणजे काय?

सहजप्रवृत्ती म्हणजे अशी जन्मजात, स्वाभाविक आणि सार्वत्रिक वर्तनप्रवृत्ती, जी विशिष्ट परिस्थितीत आपोआप प्रकट होते आणि जिच्यासाठी पूर्वानुभव, प्रशिक्षण किंवा जाणीवपूर्वक शिकण्याची आवश्यकता नसते. सहजप्रवृत्ती ही केवळ एखादी हालचाल किंवा कृती नसून, ती एक संपूर्ण वर्तनात्मक नमुना (behavioural pattern) असते. या नमुन्यात परिस्थितीची जाणीव, त्यास अनुरूप भावना आणि त्यातून उद्भवणारी कृती हे तिन्ही घटक एकत्रितपणे कार्यरत असतात (McDougall, 1908).

उदाहरणार्थ, नवजात बाळाचे स्तनपान करणे हे वर्तन कोणत्याही शिकवणुकीशिवाय घडते. बाळाला अन्न म्हणजे काय, दूध म्हणजे काय, किंवा स्तनपान कसे करायचे याचे ज्ञान दिलेले नसते; तरीसुद्धा ते विशिष्ट उद्दीपन मिळताच नैसर्गिकरीत्या ही कृती करते. याचप्रमाणे, अचानक धोक्याची जाणीव होताच माणसाच्या शरीरात भीतीची भावना निर्माण होते, हृदयाचे ठोके वाढतात आणि पळून जाणे किंवा स्वतःचे संरक्षण करणे अशी कृती घडते. हे वर्तन विचारपूर्वक आखलेले नसते, तर जैविक पातळीवर आपोआप घडते.

आईचे आपल्या अपत्याचे संरक्षण करणे हे सहजप्रवृत्तीचे आणखी एक ठळक उदाहरण आहे. विविध संस्कृती, भाषा आणि सामाजिक रचना वेगवेगळ्या असल्या, तरी मातृत्वाशी संबंधित संरक्षणात्मक वर्तन सर्वत्र आढळते. मानसशास्त्रज्ञांच्या मते, ही प्रवृत्ती उत्क्रांतीच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाची आहे, कारण अपत्याचे संरक्षण केल्यामुळे प्रजातीचे अस्तित्व टिकून राहते (Gross, 2020). त्यामुळेच अशी वर्तने शिकवलेली नसून, ती मानवी जैविक रचनेचा अविभाज्य भाग मानली जातात.

एकूणच, सहजप्रवृत्ती सिद्धांत मानतो की मानवी वर्तनाचा एक महत्त्वाचा भाग हा जन्मजात जैविक प्रेरणांवर आधारित आहे. जरी आधुनिक मानसशास्त्राने या सिद्धांताच्या मर्यादा दाखवून दिल्या असल्या, तरी मानवी वर्तनाच्या मुळाशी असलेल्या नैसर्गिक प्रवृत्ती समजून घेण्यासाठी हा सिद्धांत आजही मूलभूत संदर्भ म्हणून महत्त्वाचा ठरतो.

William McDougall यांचा सहजप्रवृत्ती सिद्धांत (Instinct Theory)

William McDougall हे प्रारंभीच्या प्रेरणा व सामाजिक मानसशास्त्रातील एक महत्त्वाचे विचारवंत मानले जातात. त्यांच्या मते, मानवी वर्तनाचे मूळ हे जन्मजात सहजप्रवृत्ती यांमध्ये आहे, आणि मानवी वर्तन हे केवळ शिकण्याचा किंवा बाह्य बक्षिस-शिक्षेचा परिणाम नसून जैविकदृष्ट्या पूर्वनियोजित प्रवृत्तींच्या कार्यातून घडते. McDougall यांनी विशेषतः Introduction to Social Psychology (1908) या ग्रंथामध्ये हा सिद्धांत सविस्तर मांडला आहे. त्यांच्या दृष्टिकोनावर डार्विनच्या उत्क्रांतीवादाचा स्पष्ट प्रभाव दिसून येतो. उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेत जी वर्तने जगण्यासाठी, संरक्षणासाठी व प्रजोत्पादनासाठी उपयुक्त ठरली, तीच वर्तने सहजप्रवृत्तीच्या रूपात मानवामध्ये टिकून राहिली, असे McDougall यांचे मत होते.

McDougall यांच्या मते, सहजप्रवृत्ती म्हणजे अशी जन्मजात मानसिक-जैविक व्यवस्था जी विशिष्ट परिस्थितीत विशिष्ट प्रकारचे विचार, भावना आणि कृती निर्माण करते. त्यामुळे सहजप्रवृत्ती ही केवळ एक साधी प्रतिक्रिया नसून, ती संपूर्ण वर्तनसाखळी (behavioural sequence) निर्माण करते. याच आधारावर त्यांनी प्रत्येक सहजप्रवृत्तीचे तीन मूलभूत घटक स्पष्ट केले: बोधात्मक (cognitive), भावनिक (emotional) आणि वर्तनात्मक किंवा आत्मनिष्ठ (conative/behavioural).

पहिला घटक म्हणजे बोधात्मक घटक. याचा अर्थ एखाद्या विशिष्ट परिस्थितीची जाणीव होणे किंवा ती ओळखणे. उदाहरणार्थ, धोक्याची सहजप्रवृत्ती (escape instinct) कार्यरत होताना व्यक्तीला सर्वप्रथम “धोका आहे” याची जाणीव होते. येथे महत्त्वाचा मुद्दा असा की ही जाणीव शिकवलेली नसते; ती आपोआप निर्माण होते. McDougall यांच्या मते, प्रत्येक सहजप्रवृत्ती विशिष्ट प्रकारच्या उद्दीपकांकडे (stimuli) व्यक्तीचे लक्ष वेधते. त्यामुळे बोधात्मक घटक हा वर्तनाचा प्रारंभिक टप्पा मानला जातो (McDougall, 1908; Hilgard, Atkinson & Atkinson, 1979).

दुसरा घटक म्हणजे भावनिक घटक. McDougall यांच्या मते, प्रत्येक सहजप्रवृत्तीला एक विशिष्ट भावना जोडलेली असते. उदा., धोक्याची जाणीव झाल्यानंतर भीती (fear) निर्माण होते; आक्रमक सहजप्रवृत्तीबरोबर राग (anger) जोडलेला असतो; तर पालकत्वाच्या सहजप्रवृत्तीबरोबर प्रेम आणि माया (tender emotion) संबंधित असते. या भावना केवळ मानसिक अनुभव नसून, त्या शरीरातील जैविक बदलांशी (जसे हृदयगती वाढणे, स्नायूंमध्ये ताण येणे) जोडलेल्या असतात. त्यामुळे भावना ही सहजप्रवृत्तीची मध्यवर्ती कडी आहे, जी व्यक्तीला कृतीकडे ढकलते (McDougall, 1923).

तिसरा आणि अत्यंत महत्त्वाचा घटक म्हणजे वर्तनात्मक किंवा आत्मनिष्ठ घटक. हा घटक म्हणजे कृती करण्याची प्रेरणा किंवा उद्दिष्टाभिमुख हालचाल. भीती निर्माण झाल्यानंतर व्यक्ती पळून जाणे, लपणे किंवा स्वतःचे संरक्षण करणे यासारखी कृती करते. McDougall यांनी या घटकाला “urge to act” असे संबोधले आहे. त्यांच्या मते, केवळ जाणीव आणि भावना असून चालत नाही; त्या कृतीत रूपांतरित झाल्या तरच वर्तन पूर्ण होते. त्यामुळे वर्तन हे नेहमीच उद्दिष्टाकडे (goal-directed) झुकलेले असते (McDougall, 1908).

या तीनही घटकांची सांगड घालून McDougall यांनी वर्तनाचे साखळीस्वरूप स्पष्टीकरण दिले. उदाहरणार्थ, धोका → भीती → पळणे ही संपूर्ण प्रक्रिया एका सहजप्रवृत्तीच्या कार्यामुळे घडते. येथे “धोका” ही बोधात्मक जाणीव आहे, “भीती” हा भावनिक अनुभव आहे आणि “पळणे” ही वर्तनात्मक प्रतिक्रिया आहे. McDougall यांच्या मते, अशीच रचना सर्व मानवी वर्तनामागे आढळते, मग ते सामाजिक वर्तन असो, नैतिक निर्णय असोत किंवा समूहातील परस्परसंवाद असो (McDougall, 1923; Woodworth, 1940).

महत्त्वाचे म्हणजे, McDougall यांनी मानवी वर्तनाचे स्पष्टीकरण यांत्रिक पद्धतीने न करता, प्रेरणा, भावना आणि उद्दिष्टे यांचा एकात्मिक विचार केला. जरी नंतरच्या काळात त्यांच्या सिद्धांतावर “अतिसामान्यीकरण” आणि “अस्पष्टता” यासाठी टीका झाली, तरीही मानवी वर्तनामागील जैविक व प्रेरणात्मक घटक समजून घेण्यासाठी हा सिद्धांत मानसशास्त्राच्या इतिहासात अत्यंत मूलभूत मानला जातो. आजच्या उत्क्रांतीवादी मानसशास्त्रात McDougall यांच्या कल्पनांचे सुधारित रूप आढळते, ज्यात जैविक प्रवृत्ती आणि सामाजिक-सांस्कृतिक घटक यांचा परस्परसंवाद मान्य केला जातो (Baron, Branscombe & Byrne, 2017).

McDougall यांनी मांडलेल्या काही प्रमुख सहजप्रवृत्ती

1. पळून जाण्याची सहजप्रवृत्ती (Escape Instinct)

पळून जाण्याची सहजप्रवृत्ती ही मानवी अस्तित्व टिकवण्यासाठी अत्यंत मूलभूत अशी प्रवृत्ती आहे. McDougall यांच्या मते, जेव्हा एखादी व्यक्ती धोकादायक, अनिश्चित किंवा जीवघेण्या परिस्थितीला सामोरी जाते, तेव्हा तिच्यात भीती ही भावना उद्भवते आणि त्यातून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी पळून जाण्याची कृती आपोआप घडते. ही प्रक्रिया कोणत्याही जाणीवपूर्वक विचाराशिवाय घडू शकते. उत्क्रांतीच्या दृष्टीने पाहिले असता, ज्या व्यक्तींमध्ये धोका टाळण्याची क्षमता होती, त्यांचे अस्तित्व टिकले आणि ही प्रवृत्ती पुढील पिढ्यांमध्ये वारसाहक्काने आली. McDougall यांनी स्पष्ट केले की ही प्रवृत्ती केवळ शारीरिक धोका नाही, तर सामाजिक अपमान, मानसिक ताण किंवा भावनिक धोका यांनाही लागू पडते. त्यामुळे मानवी वर्तनात ‘avoidance’ किंवा ‘withdrawal’ ही संकल्पना समजून घेण्यासाठी ही सहजप्रवृत्ती महत्त्वाची ठरते (McDougall, 1908; Hilgard, 1987).

2. आक्रमकतेची सहजप्रवृत्ती (Aggression Instinct)

आक्रमकतेची सहजप्रवृत्ती McDougall यांच्या सिद्धांतातील सर्वाधिक चर्चिलेली आणि वादग्रस्त प्रवृत्ती आहे. त्यांच्या मते, जेव्हा एखाद्या व्यक्तीच्या उद्दिष्टात अडथळा येतो, अन्याय होतो किंवा स्व-सन्मानाला धोका निर्माण होतो, तेव्हा राग ही भावना सक्रिय होते आणि त्यातून हल्ला करणे, विरोध करणे किंवा आक्रमक वर्तन प्रकट होते. McDougall यांनी आक्रमकतेकडे केवळ नकारात्मक प्रवृत्ती म्हणून पाहिले नाही; त्यांनी तिला स्व-संरक्षण, सामाजिक न्याय आणि अस्तित्वाच्या संघर्षासाठी आवश्यक अशी जैविक प्रेरणा मानले. उत्क्रांतीच्या संदर्भात, ही प्रवृत्ती संसाधनांचे रक्षण, प्रदेशाचे संरक्षण आणि सामाजिक श्रेणी टिकवण्यासाठी उपयुक्त ठरली आहे. तथापि, आधुनिक समाजात हीच प्रवृत्ती हिंसा, गुन्हेगारी आणि युद्ध यांच्याशी जोडली जाऊ शकते, म्हणूनच समाजीकरण आणि नैतिक नियंत्रण आवश्यक ठरते (McDougall, 1908; Baron & Richardson, 1994).

3. पालकत्वाची सहजप्रवृत्ती (Parental Instinct)

पालकत्वाची सहजप्रवृत्ती ही मानवी समाजरचनेचा कणा मानली जाते. McDougall यांच्या मते, अपत्य जन्मल्यानंतर पालकांमध्ये आपोआप प्रेम, माया, करुणा आणि जिव्हाळा या भावना निर्माण होतात आणि त्यातून अपत्याचे संगोपन, संरक्षण व काळजी घेणे हे वर्तन घडते. ही प्रवृत्ती केवळ मानवांमध्येच नव्हे, तर अनेक प्राणीप्रजातींमध्येही आढळते, यावरून तिचे जैविक मूळ स्पष्ट होते. उत्क्रांतीच्या दृष्टीने, ज्या प्रजातींमध्ये पालकत्वाची प्रवृत्ती तीव्र होती, त्यांचे संतती-जीवन टिकून राहिले. मानवी समाजात ही प्रवृत्ती कुटुंबसंस्था, सामाजिक जबाबदारी आणि नैतिक मूल्यांच्या विकासाला कारणीभूत ठरते. McDougall यांच्या मते, समाजाचा नैतिक पाया समजून घ्यायचा असेल, तर पालकत्वाच्या सहजप्रवृत्तीचा अभ्यास अनिवार्य आहे (McDougall, 1908; Bowlby, 1969).

4. जिज्ञासेची सहजप्रवृत्ती (Curiosity Instinct)

जिज्ञासा ही मानवी बौद्धिक विकासाची प्रेरक शक्ती आहे. McDougall यांच्या मते, नवीन, अनोख्या किंवा अस्पष्ट गोष्टी समोर आल्यावर व्यक्तीमध्ये आश्चर्य ही भावना निर्माण होते आणि त्यातून शोध घेणे, प्रश्न विचारणे व ज्ञान मिळवणे हे वर्तन उद्भवते. ही सहजप्रवृत्ती नसती, तर विज्ञान, तंत्रज्ञान, तत्त्वज्ञान आणि संस्कृती यांचा विकास शक्य झाला नसता. उत्क्रांतीच्या संदर्भात, पर्यावरण समजून घेणे, धोके ओळखणे आणि संधींचा उपयोग करणे यासाठी जिज्ञासा आवश्यक ठरली. McDougall यांनी स्पष्ट केले की शिक्षणप्रक्रियेत जिज्ञासेला चालना दिली, तर शिकणे अधिक नैसर्गिक आणि प्रभावी होते (McDougall, 1908; Berlyne, 1960).

5. सामाजिकतेची सहजप्रवृत्ती (Sociability Instinct)

सामाजिकतेची सहजप्रवृत्ती मानवी समाजाच्या अस्तित्वासाठी अत्यावश्यक आहे. McDougall यांच्या मते, मानव जन्मतःच सामाजिक प्राणी आहे. व्यक्तीला इतरांच्या सान्निध्यात राहण्याची, स्वीकार मिळवण्याची आणि सहकार्य करण्याची आपुलकी ही भावना असते आणि त्यातून समूहात राहणे, नाते निर्माण करणे व सामाजिक नियम पाळणे हे वर्तन घडते. उत्क्रांतीच्या दृष्टीने, समूहात राहिल्यामुळे संरक्षण, अन्नवाटप आणि ज्ञानसंपादन शक्य झाले. McDougall यांनी असे मांडले की भाषा, संस्कृती, धर्म आणि सामाजिक संस्था या सर्व सामाजिकतेच्या सहजप्रवृत्तीचे विस्तारित रूप आहेत. त्यामुळे मानवी समाजरचना ही कृत्रिम नसून, ती जैविक सहजप्रवृत्तीवर आधारित आहे (McDougall, 1908; Aronson, 2012).

McDougall यांच्या मते, पळून जाणे, आक्रमकता, पालकत्व, जिज्ञासा आणि सामाजिकता या सहजप्रवृत्ती केवळ वैयक्तिक वर्तन समजावून सांगत नाहीत, तर संपूर्ण मानवी समाजरचनेचा पाया स्पष्ट करतात. कुटुंब, शिक्षण, नैतिकता, सहकार्य आणि संघर्ष हे सर्व या सहजप्रवृत्तींच्या परस्परसंवादातून निर्माण झालेले आहेत. जरी आधुनिक मानसशास्त्राने या सिद्धांतात सुधारणा केल्या असल्या, तरी मानवी वर्तनाच्या जैविक मुळांचे आकलन करण्यासाठी McDougall यांचे योगदान मूलभूत आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते.

सहजप्रवृत्ती सिद्धांताची वैशिष्ट्ये

1. जन्मजात स्वरूप (Innateness)

सहजप्रवृत्ती सिद्धांताचे सर्वात मूलभूत वैशिष्ट्य म्हणजे वर्तनाचे जन्मजात स्वरूप. या सिद्धांतानुसार अनेक मानवी वर्तनप्रकार हे शिकण्याचा परिणाम नसून, जन्मतःच व्यक्तीमध्ये अंतर्भूत असतात. बाळाचे रडणे, स्तनपान करणे, तीव्र आवाजाला दचकणे किंवा धोक्याच्या वेळी मागे सरकणे ही वर्तने कोणतेही औपचारिक शिक्षण न घेता आपोआप प्रकट होतात. William McDougall यांच्या मते, अशी वर्तने जैविक रचनेचा भाग असून ती उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेत टिकून राहिलेली आहेत. त्यामुळे मानवी वर्तन समजून घेताना केवळ अनुभव किंवा संस्कार नव्हे, तर जैविक वारसा देखील तितकाच महत्त्वाचा ठरतो (McDougall, 1908).

2. सार्वत्रिकता (Universality)

सहजप्रवृत्तींचे दुसरे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची सार्वत्रिकता. या सिद्धांतानुसार काही मूलभूत सहजप्रवृत्ती जगभरातील सर्व मानवांमध्ये आढळतात, भौगोलिक, सांस्कृतिक किंवा सामाजिक फरक असूनही. उदाहरणार्थ, भीतीची प्रतिक्रिया, मातृत्वाची भावना, सामाजिक संपर्काची गरज किंवा आत्मसंरक्षणाची प्रवृत्ती या सर्व संस्कृतींमध्ये समान स्वरूपात दिसून येतात. या सार्वत्रिकतेचे स्पष्टीकरण उत्क्रांतीवादी दृष्टीकोनातून दिले जाते. Charles Darwin यांच्या उत्क्रांती सिद्धांतानुसार, जगण्यासाठी उपयुक्त ठरलेली वर्तने पुढील पिढ्यांमध्ये जैविक स्वरूपात हस्तांतरित झाली आणि तीच सहजप्रवृत्ती म्हणून टिकून राहिली (Darwin, 1859).

3. स्वयंचलितता (Automaticity)

सहजप्रवृत्तींचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे स्वयंचलित स्वरूप. विशिष्ट परिस्थिती उद्भवताच संबंधित वर्तन कोणत्याही जाणीवपूर्वक विचाराशिवाय आपोआप प्रकट होते. उदाहरणार्थ, अचानक समोर धोका दिसल्यास भीतीची भावना निर्माण होऊन शरीर पळण्यासाठी किंवा बचावासाठी सज्ज होते. या प्रक्रियेत व्यक्तीला आधी “काय करावे” याचा विचार करावा लागत नाही. McDougall यांच्या मते, सहजप्रवृत्ती ही केवळ कृती नसून, त्यामध्ये बोधात्मक (परिस्थितीची जाणीव), भावनिक (भावना) आणि वर्तनात्मक (कृती) हे तिन्ही घटक एकत्रितपणे कार्य करतात (McDougall, 1908).

4. उद्दिष्टाभिमुखता (Goal-directedness)

सहजप्रवृत्ती सिद्धांत मानतो की सहजप्रवृत्तीवर आधारित वर्तन हे उद्दिष्टाभिमुख असते. म्हणजेच, असे वर्तन एखाद्या विशिष्ट जैविक किंवा मानसिक उद्दिष्टाकडे झुकलेले असते. उदाहरणार्थ, भूक लागल्यावर अन्न शोधणे हे केवळ हालचालींचे संकलन नसून, शरीराच्या जैविक समतोलाची (homeostasis) पुनर्स्थापना करण्यासाठी असते. त्याचप्रमाणे, पालकत्वाची सहजप्रवृत्ती अपत्याच्या संरक्षण व संगोपनाकडे निर्देशित असते. त्यामुळे सहजप्रवृत्ती सिद्धांत वर्तनाला अर्थपूर्ण आणि उद्देशपूर्ण मानतो, केवळ यांत्रिक प्रतिक्रिया म्हणून नव्हे (Atkinson & Hilgard, 2003).

सहजप्रवृत्ती सिद्धांतावर टीका

1. अस्पष्टता (Vagueness)

सहजप्रवृत्ती सिद्धांतावर घेण्यात आलेली एक महत्त्वाची टीका म्हणजे त्याची अस्पष्टता. कोणते वर्तन सहजप्रवृत्तीचे मानायचे आणि कोणते वर्तन शिकण्याचा परिणाम आहे, याबाबत स्पष्ट निकष दिले गेले नाहीत. अनेक वेळा एखादे वर्तन समजावून सांगता येत नसेल, तर त्याला सहजप्रवृत्ती असे लेबल लावले जाते. त्यामुळे हा सिद्धांत वैज्ञानिक स्पष्टीकरणाऐवजी वर्णनात्मक ठरतो, अशी टीका करण्यात आली आहे (Woodworth, 1948).

2. संख्या वाढीची समस्या (Proliferation of Instincts)

वेगवेगळ्या मानसशास्त्रज्ञांनी सहजप्रवृत्तींच्या वेगवेगळ्या आणि मोठ्या यादी मांडल्या. McDougall यांनी सुमारे 18 सहजप्रवृत्ती सांगितल्या, तर काही अभ्यासकांनी ही संख्या 50 पेक्षा जास्त असल्याचे मांडले. या वाढत्या याद्यांमुळे सिद्धांताची शास्त्रीय विश्वासार्हता कमी झाली. जवळजवळ प्रत्येक वर्तनाला स्वतंत्र सहजप्रवृत्ती मानल्यास, सिद्धांताचे स्पष्टीकरणात्मक मूल्य कमी होते (Boring, 1950).

3. शिकण्याच्या भूमिकेकडे दुर्लक्ष (Neglect of Learning and Culture)

या सिद्धांतावरची आणखी एक गंभीर टीका म्हणजे शिकणे, संस्कृती आणि सामाजिक अनुभव यांची भूमिका कमी लेखली जाणे. मानवाचे अनेक जटिल वर्तनप्रकार जसे भाषा, सामाजिक नियम, नैतिकता, व्यावसायिक कौशल्ये हे स्पष्टपणे शिकण्याच्या प्रक्रियेतून विकसित होतात. वर्तनवाद आणि सामाजिक अध्ययन सिद्धांत यांनी दाखवून दिले की अनुभव आणि पर्यावरण वर्तनाच्या घडणीत अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात (Bandura, 1977).

4. वर्तुळाकार स्पष्टीकरण (Circular Explanation)

सहजप्रवृत्ती सिद्धांतावरची सर्वात प्रभावी टीका म्हणजे त्याचे वर्तुळाकार स्पष्टीकरण. उदाहरणार्थ, “माणूस आक्रमक का आहे?” याचे उत्तर दिले जाते “कारण त्याच्यात आक्रमकतेची सहजप्रवृत्ती आहे.” आणि ती सहजप्रवृत्ती कशी ओळखली? “कारण तो आक्रमक वागतो.” अशा प्रकारचे स्पष्टीकरण कारण-परिणाम स्पष्ट न करता, परस्परावलंबी स्वरूपाचे ठरते, त्यामुळे ते वैज्ञानिक दृष्ट्या अपुरे मानले जाते (Hilgard, 1980).

आधुनिक मानसशास्त्रातील स्थान (Contemporary Relevance)

आजच्या मानसशास्त्रात सहजप्रवृत्ती सिद्धांत शुद्ध स्वरूपात स्वीकारला जात नसला, तरी त्याची संकल्पना पूर्णतः नाकारलेलीही नाही. उत्क्रांती मानसशास्त्र मानते की काही मूलभूत मानवी प्रवृत्ती—जसे की जोडीदार निवड, पालकत्व, सामाजिक सहकार्य—या उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेत विकसित झाल्या आहेत. त्याचप्रमाणे, जैविक दृष्टीकोन मेंदूची रचना, हार्मोन्स आणि जनुकांची भूमिका अधोरेखित करतो. आधुनिक मानसशास्त्राचा सर्वसाधारण निष्कर्ष असा आहे की मानवी वर्तन हे जैविक सहजप्रवृत्ती आणि पर्यावरणीय शिकणे यांच्या परस्परसंवादातून घडते, म्हणजेच “Nature + Nurture” हा संयुक्त दृष्टिकोन आज स्वीकारला जातो (Ciccarelli & White, 2018).

समारोप:

सहजप्रवृत्ती सिद्धांताने मानवी वर्तनाच्या जैविक मुळांवर प्रकाश टाकला. जरी हा सिद्धांत अपुरा आणि मर्यादित असला, तरी मानसशास्त्राच्या विकासात त्याचे योगदान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. आज आपण वर्तनाचे बहुआयामी स्पष्टीकरण देतो, त्यामागे सहजप्रवृत्ती सिद्धांताने घातलेली पायाभरणी नक्कीच कारणीभूत आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Aronson, E., Wilson, T. D., & Akert, R. M. (2012). Social Psychology. Pearson.

Atkinson, R. L., & Hilgard, E. R. (2003). Introduction to Psychology. New York: Harcourt Brace.

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Baron, R. A., & Richardson, D. R. (1994). Human Aggression. New York: Plenum Press.

Baron, R. A., Branscombe, N. R., & Byrne, D. (2017). Social Psychology (14th ed.). Pearson Education.

Berlyne, D. E. (1960). Conflict, Arousal, and Curiosity. New York: McGraw-Hill.

Boring, E. G. (1950). A History of Experimental Psychology. New York: Appleton-Century-Crofts.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. New York: Basic Books.

Ciccarelli, Saundra K. and White, J. N. (2018). Psychology. Pearson

Darwin, C. (1859). On the Origin of Species. London: John Murray.

Gross, R. (2020). Psychology: The Science of Mind and Behaviour (8th ed.). London: Hodder Education.

Hilgard, E. R. (1980). Introduction to Psychology. New York: Harcourt Brace Jovanovich.

Hilgard, E. R., Atkinson, R. C., & Atkinson, R. L. (1987). Introduction to Psychology. New York: Harcourt Brace Jovanovich.

McDougall, W. (1908). An Introduction to Social Psychology. London: Methuen.

Woodworth, R. S. (1940). Psychology: A Study of Mental Life. New York: Henry Holt.

Woodworth, R. S. (1948). Experimental Psychology. New York: Holt.