पालकत्व शैली | Parenting Style | पालक शिक्षण

 पालकत्व शैली (Parenting Style)

परवा Netflix वर 'मुरांबा' सिनेमा पाहताना अनेक प्रश्न उपस्थित झाले. 'मुरांबा'ची गोष्ट तशी प्रत्येकाच्या घरातलीच आहे. प्रेमात पडलेल्या, प्रेमाच्या नात्यात गोंधळलेल्या आणि करियरमध्ये भांबावलेल्या मुलाची. पण 'मुरांबा'मध्ये अलोकला जसे त्याचे आई-बाबा मैत्रीच्या पातळीवर येऊन समजून घेतात, तसं प्रत्येकाच्या घरी होताना दिसत नाही. अर्थात अलोकचे बाबा जेवढे फ्रेंडली नेचरचे आहेत, तेवढी त्याची आई नाही. ती काहीशा जुन्या संस्कारांत अडकलेली वाटते. पण सगळ्या आयांप्रमाणे तिची अलोकवर माया आहे. त्यामुळे ती त्याला समजून घेण्याचा प्रयत्न करताना दिसते आणि कुटुंबातल्या या सगळ्या परिस्थितीच्या केंद्रस्थानी आहे इंद्रायणी. कारण अलोक इंदूच्या प्रेमात आहे आणि गेली तीनेक वर्षं सुरळीत सुरू असलेलं त्यांचं अफेअर नुकतंच ब्रेक झालंय. या सिनेमातील आईच्या तोंडी एक वाक्य आहे- 'तुला आम्ही इतकी मोकळीक दिली तरीही तु असा कसा.' या साध्या वाक्यातून त्यांच्या संगोपनातील पालकांची भूमिका अधोरेखित केलेली आहे आणि तोच या सिनेमाचा गाभा आहे. ही कथा प्रेमापेक्षा कुठल्याही नात्याच्या गाभ्याशी एकमेकांबद्दल जे वाटणं आहे, त्याची ही कथा आहे.

आपली पालकत्व शैली ही मुलाच्या आजच्या आणि भविष्यात त्याच्या वर्तनावर  परिणाम करते. पालक आपल्या मुलांना कसे वाढवत हे त्यांच्यातील नातेसंबंध निर्धारित करण्यासाठी मदत करतात. प्रत्येक पालकांना आपली मुले नेहमी आनंदी आणि प्रगती करावी अशी अपेक्षा असते. यासाठी, बरेच पालक आपल्या मुलांबरोबर अधिक कडक शिस्त बाळतात काही मोकळे सोडून देतात. मानसशास्त्रज्ञांच्या मते, चांगली आणि प्रभावी पालकत्व शैली नैसर्गिकरित्या येत नाही आणि एक चांगला पालक होण्यासाठी, आपणास एक प्रभावी पालकत्व शैलीचे गुणवैशिष्टे माहित असणे आवश्यक आहे. डियाना बॉमरिंड यांनी पालकत्व शैलीवर संशोधान करून चार प्रकारचे पालकत्व शैली निश्चित केलेली आढळते.  

हुकूमशाही पालकत्व शैली (Authoritarian Parenting Style):

हुकूमशाही पालकत्व शैलीला कठोर पालकत्व शैली देखील म्हणतात. हुकूमशाही पालकांना  नेहमीच असा विश्वास असतो की मुलांनी त्यांचे म्हणणे बिनशर्त ऐकले पाहिजे. असे पालक मुलांना समस्या सोडवणार्‍या आव्हानांमध्ये सामील होऊ देत नाहीत. त्याऐवजी ते नियम बनवतात आणि त्यानुसार मुलांना काम करण्यास प्रेरित करतात. तसेच, मुलांच्या मतांना किंवा सूचनांना फारसे महत्त्व दिले जात नाही.

हुकूमशाही पालक शिस्तीपेक्षा शिक्षेचाच अधिक वापर करतात. म्हणूनच मुलांना शिकवण्याऐवजी शिक्षा किंवा चुकांच्या धड्यावर जास्त भर दिला जातो. अशा परिस्थितीत पालक आणि मूल यांच्यात खुला संवाद होत नाही (सुसंवाद तर खुप लांबची गोष्ट आहे).

मानसशास्त्रज्ञांच्या मते, अशा पालकत्वाच्या शैलीमुळे मुलांचा आत्मविश्वास कमी असतो. त्याच वेळी, अशा मुलांना लाज वाटते, असुरक्षित, तसेच भीती वाटत असते. यामुळे बर्‍याच वेळा ते अभ्यास करूनही काही क्षेत्रात मागे राहतात.

हुकूमशाही पालकांसाठी टिप्स:

• मुलांवर काटेकोर लक्ष ठेवण्याऐवजी त्यांच्याशी मोकळेपणाने बोला.
• एकत्र चर्चा करून समस्येचे निराकरण करा.
• मुलांवर शंका घेण्याऐवजी त्यांना स्वातंत्र्य द्या, परंतु त्यांना इतके मुक्त होऊ देऊ नका की ते निष्काळजी बनतील.
• पालकांनी संशयी स्वभाव सोडून मुलांवर विश्वास ठेवण्यास शिकले पाहिजे.
• अति समजावून सांगाण्याऐवजी मुलांना त्यांच्या चुकांतून शिकु द्या.

मुक्ताचार पालकत्व शैली (Permissive Parenting Style):

मुक्त आचारणास परवानगी देणारे पालक आपल्या मुलांसाठी फारच कमी नियम आणि मर्यादा निश्चित करतात. असे पालक दयाळू असतात, त्यांना आपल्या मुलांना नाही म्हणायला आवडत नाही किंवा त्यांना निराश करत नाहीत.

असे पालक सहसा पालकांच्या भूमिकेपेक्षा मित्राच्या भूमिकेवर अधिक भर देतात. ते त्यांच्या मुलांना त्यांच्या समस्यांबद्दल बोलण्यासाठी अधिकतर प्रोत्साहित करतात, परंतु काहीवेळा ते मुलांच्या चुकीच्या निवडी किंवा वाईट वागणूक थांबविण्यात फारसा प्रयत्न करत नाहीत. यामुळे मुलांमध्ये शिस्त व नियंत्रणाचा अभाव उद्भवू शकतो. मोठी झाल्यावर अशा मुलांमध्ये अहंकार प्रवृत्ती निर्माण होऊ शकते.

मानसशास्त्रज्ञांच्या मते, पालकांनी मुलांशी मैत्री करणे खुप महत्वाचे असते, त्याचबरोबर मुलांसाठी काही मर्यादा आणि नियम निश्चित करणेदेखील तितकेच महत्वाचे असते जेणेकरुन मुलाला त्यांची जबाबदारी समजू शकेल.

मुक्ताचार पालकांसाठी टिप्स:

• प्रत्येक मुलाचा स्वभाव वेगळा असतो. म्हणूनच, त्याच्या चांगल्या गुणांची चाचणी घेणे ही प्रत्येक पालकांची जबाबदारी असते.
• जिथे मुलांना तुमची आवश्यकता असेल तेथे नक्कीच त्यांना पाठींबा द्यावा.
• पालकांचे वर्तन मुलांच्या भावनिक आणि मानसिक विकासावर परिणाम घडवून आणते.
• एखाद्या मुलाने चूक केली असेल तर त्यास त्याची चूक लक्षात आणून द्यावी.
• मुलाचा प्रत्येक हट्ट किंवा इच्छा पूर्ण करू नका. त्यांच्यासाठी आवश्यक असलेल्या गोष्टींकडे लक्ष द्या. जर या कालावधीत मूल रडत असेल आणि किंचाळत असेल तर अशा कृतींकडे दुर्लक्ष करा अन्यथा आपली त्यावेळची वागणूक त्याच्या सवयी आणखीन बिघडवू शकतात.

विश्वासार्ह पालकत्व शैली (Authoritative Parenting Style):

मानसशास्त्रज्ञानुसार सामान्य मुलांसाठी विश्वासार्ह पालकत्व शैली सर्वात प्रभावी आणि फायदेशीर मानलेली आहे. हुकूमशाही पालकांप्रमाणेच विश्वासार्ह पालक देखील स्पष्ट नियम बनवतात. परंतु ते नियमांना थोडीशी शिथिलता देखील देतात.

असे पालक सहसा तार्किक परिमाण वापरतात, ज्यातून जीवनाचे धडे मिळतात. मुलांचे गैरवर्तन टाळण्यासाठी आणि चांगले वर्तन दृढ करण्यासाठी ते सकारात्मक शिस्तीचा वापर करतात. म्हणूनच असे पालक त्यांच्या चुकीच्या वागण्याबद्दल मुलांना समज देतात आणि चांगल्या वागण्याचे कौतुक देखील करतात. या प्रकारच्या पालकत्वाच्या शैलीचे उत्कृष्ट वैशिष्ट्य म्हणजे पालक आणि मुलांमधील मुक्त सुसंवाद.

असे पालक आपल्या मुलांची निंदा न करता त्यांचे निर्णय ऐकतात आणि त्यांच्या बोलण्याची क्षमता वाढवितात ज्यामुळे मुलांची समज वाढते. या प्रकारची पालकत्व शैली खासकरून किशोरावस्थेतील  मुलासाठी एक निरोगी वातावरण तयार करतात आणि त्यामुळे  पालक आणि मुलामध्ये सकारात्मक संबंध वाढवण्यास मदत होते.

मानसशास्त्रज्ञांच्या मते, अशा पालकत्वाच्या शैलीत वाढलेली मुले आनंदी आणि यशस्वी असतात. तसेच, त्यांच्याकडे निर्णय घेण्याची आणि जोखमींचे मूल्यांकन करण्याची चांगली क्षमता असते. अशी मुले बहुधा जबाबदार नागरिक होण्याची शक्यता असते ज्यांना त्यांची मते व्यक्त करण्यास आरामदायक वाटते. अशी मुले कोणत्याही क्षेत्रात यशस्वी झालेली पाहायला मिळतात.

विश्वासार्ह पालकांसाठी टिप्स:

• मुलांचे बोट धरण्याऐवजी, त्यांना त्यांच्या डोळ्यांनी जग पाहण्याची आणि समजण्याची संधी द्या.
• मुलांविषयी पालकांची अधिक काळजी घेणारी वृत्ती त्यांना आत्मनिर्भर होण्यापासून वंचित करते.
• मुलांना त्यांची स्वतःची छोटी कामे करू द्या. असे केल्याने ते बालपणापासूनच जबाबदार आणि आत्मनिर्भर बनतील.
• आपला संयम गमावण्यापूर्वी परिस्थिती समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. शक्यतो गैरवर्तन करू नका.
• पालकच मुलांसाठी आदर्श असतात म्हणूनच, वागायचे कसे हे मुले आपल्या पालकाकडून शिकतात.
• जर आपले आणि मुलाचे एखाद्या गोष्टीवर सहमत होत नसेल तर त्यांची तुलना करण्याऐवजी त्यांना सकारात्मक राहू द्या.
• मुलांना समजावताना, हृदय दुखावणारे असे शब्द वापरू नका, परंतु त्यांच्याशी प्रेम व सौम्यतेने वागा.
• मुलांबरोबर दर्जेदार वेळ घालवा. त्यांच्या दैनंदिन कामात सामील होणे देखील मुलांच्या सर्वांगीण विकासाचा एक भाग आहे.
• मुलांबरोबर चित्रकला करणे, एखादी गोष्ट सांगणे, पार्कमध्ये सोबत जाणे यासारख्या गोष्टीमध्ये सामील व्हा.

निष्काळजी पालकत्व शैली (Neglectful Parenting Style):

निष्काळजी पालकत्व शैली ही सर्वात हानिकारक पालकत्व शैली मनाली जाते. निष्काळजी करणारे पालक आपल्या मुलांसाठी कोणत्याही मर्यादा किंवा नियम निश्चित करत नाहीत. स्वत:च्या मुलांच्या गरजा पूर्ण करण्याची कोणतीही जबाबदारी स्वत:वर घेत नाहीत. असे पालक मुलांच्या मूलभूत गरजा भागविण्यात देखील हातभार लावत नाहीत. या प्रकारचे पालक अनेकदा नैराश्यात, शोषित, मानसिक आरोग्य यासारख्या अनेक प्रकारच्या समस्यांनी ग्रस्त असतात. यामुळे, मुलांना मार्गदर्शन, पोषण आणि पालकांची भावनिक आधार मिळत नाही.

अशा मुलांमध्ये आत्मसन्मान आणि आत्मविश्वास कमी असतो. तसेच हे अभ्यास व लेखनातील कामगिरी खराब असते. बर्‍याचदा अशी मुले वर्तन समस्यांमुळे त्रस्त असतात.

विविध अभ्यासानुसार, संशोधकांना असे आढळले आहे की अधिकारवादी पालकत्व मुलांसाठी सर्वात फायदेशीर आहे. म्हणूनच पालकांची अधिकृत शैली मानसशास्त्रज्ञ आणि मानसोपचारतज्ज्ञांद्वारे पालकत्वाची सर्वात चांगली आणि प्रभावी शैली मानलेली आहे.

पालकांना पालकांच्या शैलीबद्दल का माहित असणे आवश्यक आहे

निष्काळजी पालकांसाठी टिप्स:

• मुलांसमोर खोटे बोलू नका, कारण मुले त्यांच्या पालकांचे अनुकरण करतात.
• मुलांसमोर असभ्य शब्द वापरू नका, कारण आपण आपल्या मुलाशी ज्या पद्धतीने बोलत असतो मूलेही आपल्याशी तशाच प्रकारे बोलतात. म्हणूनच परिस्थिती काहीही असली तरी मुलांशी सहजपणे आणि सौम्यतेने वागवा.
• मुलांवर दबाव आणण्याऐवजी त्यांच्यात सकारात्मक उर्जा भरा.
• त्यांचासमोर नकारात्मक बोलून त्यांचा आत्मविश्वास कमी करण्याचा प्रयत्न करु नका.
• कोणत्याही स्पर्धेत हरल्यानंतरही मुलाला ओरडण्याऐवजी पुन्हा लढण्यास प्रोत्साहित करा, अति प्रतिक्रिया देऊ नका.
• मुलांकडून अति अपेक्षा बाळगू नका, अशा अपेक्षांच्या ओझ्याखाली खर उमलण राहून जात. 
• बर्‍याचदा पालकांना मुलांद्वारे त्यांच्या अपूर्ण महत्वाकांक्षा पूर्ण करायच्या असतात, म्हणून त्यांनी त्यांच्यावर जास्त दबाव आणला जातो, जे योग्य नाही.
• भावंडामध्ये तुलना करू नका. इतरांशी तुलना केल्याने त्यांच्यात न्यूनगंड निर्माण होते.
• अगदी लहान यशाचेही मुलांचे कौतुक करा. पालकांनी दिलेली स्तुती मुलांमध्ये आत्मविश्वास वाढवते आणि भविष्यात ते अधिक चांगले करण्याचा प्रयत्न करतात.
• मुलांकडून चुका झाल्यास त्यांना प्रेमाने समजावून सांगा.

पालकत्व शैली माहित असणे का आवश्यक आहे?

• आपल्या मुलांना जबाबदार, सहकार्याने आणि आनंदी होण्यासाठी मार्गदर्शन.
• मुलांशी प्रेमळ आणि सकारात्मक संबंध निर्माण करण्यासाठी.
• चांगल्या वर्तनास मार्गदर्शन करण्यासाठी व शिस्त म्हणून शिक्षा न करण्यासाठी.
• आपल्या मुलांना वाढविण्यात सक्षम होण्यासाठी जेणेकरून प्रौढ म्हणून तो जगातील अडचणींचा सामना करण्यास सक्षम बनेल.

 मुलांवर पालकत्व शैलीचा प्रभाव

हुकूमशाही पालक	विश्वासार्ह पालक	मुक्ताचार पालक	निष्काळजी पालक
मुले आज्ञाधारक आणि अनुरुप बनतात.	मुले आनंदी, यशस्वी आणि सक्षम बनतात.	मुले आनंदी असतात पण सक्षम नसतात.	मुले दु:खी आणि क्वचितच यशस्वी बनतात.
कमी आत्मविश्वास, कमी आत्मसन्मान, कमी सामाजिक क्षमता.	उच्च आत्मसन्मान, उच्च आत्मविश्वास आणि उच्च सामाजिक क्षमता.	उच्च सामाजिक क्षमता परंतु स्वयं-नियमन आणि शैक्षणिक कमकुवतपणा.	कमी आत्मसन्मान, कमी आत्मविश्वास, कमी शैक्षणिक यश आणि आयुष्यातील सर्व क्षेत्रात कमी पडतात.

 पालकत्व शैलीचा मुलांच्या विकासावर प्रभावी परिणाम होत असतो. याचा आपल्या मुलांबरोबर असलेल्या नातेसंबंधावरही खुप मोठा परिणाम होतो. चांगले आणि प्रभावी पालकत्व नैसर्गिकरित्या येत नाही आणि, एक चांगला पालक होण्यासाठी आपल्याला प्रभावी पालकत्वाची शैली शिकलीच पाहिजे. भारतासारख्या समाजात पालकांचे शिक्षण अधिकाधिक आवश्यक बनत आहे. परिणामकारक व चांगले पालकत्व कौशल्ये शिकणे हे एक आव्हान आज आपणा सर्वासमोर आहे. शेवटी किती ताणायच आणि किती सैल सोडायच हे अनुभवातूनच येत असत.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ :

Baumrind, Diana (1967). Child care practices anteceding three patterns of preschool behavior. Genet Psychol Monogr. pp. 43-88

Baumrind, Diana (1991). The Influence of Parenting Style on Adolescent Competence and Substance Use. The Journal of Early Adolescence. pp. 56-95.

Baumrind, Diana. (2012). Differentiating between Confrontive and Coercive Kinds of Parental Power-Assertive Disciplinary Practices. Human Development. pp.35-51.