मुलांना शिस्त लावणे: व्यक्तिमत्त्व विकासाचा सकारात्मक मार्ग

 

मुलांना शिस्त लावणे: व्यक्तिमत्त्व विकासाचा सकारात्मक मार्ग  

आजच्या स्पर्धेच्या युगात पालक जिंकण्यासाठी धावत आहेत आणि बाहेरची प्रस्थापित व्यवस्था याला मदत करते आहे. अशा वातावरणात मुलाचं ‘मूलपण’ सांभाळण्याचं, जोपासण्याचं, फुलवण्याचं काम जीव तोडून कसं करायचं हा मोठ प्रश्न आजच्या पालकांसमोर उभा आहे. कामातला आनंद, खेळातली मजा, कष्टांचा अनुभव, निर्मितीची गंमत, नात्यांची ऊब, क्वालिटी टाइम, निसर्गाशी नातं, जगण्याचा आत्मविश्वास आणि या सगळ्यांतून मुलांच्या जीवनात उतरणारी मुल्ये कशी जोपासावीत हा पुढचा प्रश्न. आपण पालक म्हणून मुलांना पुढील पाच वाक्ये कधी बोललो आहोत का? माझं तुझ्यावर खूप प्रेम आहे. माझा तुझ्यावर पूर्ण विश्वास आहे. तू हे किती छान केलंस. तुझं मत मला महत्त्वाचं वाटतं. सॉरी बरं का! माझ्या लक्षातच नाही आलं, आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आम्ही नेहमी तुझ्या पाठीशी आहोत, सुखातही आणि दु:खातही. पालकत्व हे शास्त्र आहे, कला आहे आणि सतत करत राहण्याचा आनंदाचा ध्यास आहे.

आज मुलांना शिस्त लावणे हा प्रत्येक पालकांसमोरील एक महत्त्वाचा आणि गंभीर विषय आहे. शिस्त म्हणजे केवळ नियम लावणे किंवा शिक्षेसाठी कठोर पद्धतींचा अवलंब करणे नव्हे, तर मुलांना स्व-अनुशासन शिकवण्यासाठी एक सकारात्मक आणि उपयुक्त पद्धत आहे. मुलांना शिस्त लावण्याचा उद्देश हा त्यांना जीवन कौशल्ये शिकवणे, त्यांचा आत्मविश्वास वाढवणे, आणि त्यांना समाजात जबाबदार नागरिक बनवणे हा असतो. शारीरिक शिक्षा किंवा कठोर वागणुकीऐवजी, सकारात्मक दृष्टिकोनातून शिस्त कशी लावावी हे समजणे अधिक महत्त्वाचे ठरते. यासाठी खालील बाबींचा विचार करणे उपयुक्त ठरेल.

1. मुलांच्या वर्तनाचा मूलभूत अर्थ समजून घेणे

मुलांच्या वर्तनामागील कारणे समजून घेणे ही शिस्त लावण्याची पहिली पायरी आहे. बहुतेक वेळा मुले त्यांच्या भावना आणि गरजा व्यक्त करण्यासाठी एखाद्या विशिष्ट पद्धतीने वागतात. उदाहरणार्थ, जर एखादे मूल सतत हट्टीपणा करत असेल, तर कदाचित ते आपल्या भावनांकडे पालकांचे लक्ष वेधू पाहत असेल. अशा वेळी मुलाला "मी तुझा राग समजतो, पण आपण यावर दुसर्‍या प्रकारे कसे काम करू शकतो?" असे विचारणे उपयुक्त ठरते. कारण बी. एफ. स्किनर यांच्या वर्तनावादी मानसशास्त्राच्या सिद्धांतानुसार, मुलांच्या वर्तनामागील कारणे शोधणे आणि त्यांच्या गरजांची पूर्तता करणे हे वर्तन सुधारण्याचा महत्त्वाचा भाग आहे.

एकदा सात वर्षीय रोहन अभ्यासाच्या वेळेस खेळण्याचा हट्ट धरतो. त्याच्या आईने त्याला एकदा समजावले की, "आता अभ्यासाचा वेळ आहे, आणि आता वेळ पुरे." पण रोहन ऐकत नाही आणि हातातली खेळणी फेकतो. अशा प्रसंगी, आईला रागाने वागण्याऐवजी रोहनच्या वर्तनाचा अर्थ समजून घेणे गरजेचे आहे. कदाचित रोहनला खेळण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळालेला नाही, किंवा त्याला अभ्यास कंटाळवाणा वाटत असेल. आईने शांतपणे त्याला विचारले, "तुला अभ्यास कंटाळवाणा वाटतो का? आपण अभ्यास मजेत कसा करू शकतो ते पाहूया." यामुळे रोहनला त्याच्या भावना व्यक्त करण्याची संधी मिळेल आणि त्याचे वर्तन सुधारेल.

2. शिस्त लावण्यासाठी संवादाचा वापर

संवाद हा मुलांशी नातेसंबंध सुधारण्यासाठी आणि शिस्त लावण्यासाठी प्रभावी मार्ग आहे. मुलांशी शांत, मैत्रीपूर्ण, आणि आदरपूर्ण संवाद साधा. मुलांच्या चुका किंवा वर्तनावर आरडाओरडा करण्याऐवजी, त्यांना त्यांच्या कृतीमागील परिणाम समजावून सांगा. उदाहरणार्थ, "तु जर अभ्यासाला पुरेसा वेळ दिला नाहीस तर तुला पुढे परीक्षेत अडचणी येतील" असे स्पष्ट शब्दात सांगणे अधिक प्रभावी ठरते. संवादाद्वारे शिस्त लावताना खालील गोष्टी लक्षात ठेवा:

मुलांना प्रश्न विचारा: "तुला असं का वाटलं की हे वागणं योग्य आहे?"

त्यांच्या भावना ओळखा: "मला वाटतं, तुला खूप राग आला होता. पण आपण तो शांततेने कसा हाताळू शकतो?"

प्रोत्साहन द्या: "तुझ्या प्रयत्नांवर मला खूप अभिमान आहे. पुढच्या वेळी आपण अजून चांगलं करू." (इथे ‘तु’ म्हटलेले नाही तर ‘आपण’ म्हणजे एकत्रित प्रयत्न करूया)

कार्ल रॉजर्स यांच्या मानवतावादी मानसशास्त्राच्या सिद्धांतानुसार, समजूतदार आणि आत्मीयतापूर्ण संवादामुळे मुलांमध्ये आत्म-सन्मान वाढतो आणि ते अधिक सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगतात असे संशोधनातून आढळून आलेले आहे.

3. आदर आणि सहनशीलता दाखवा

मुलांना शिस्त लावताना पालकांनी त्यांच्या स्वतःच्या वर्तनात आदर आणि सहनशीलता दाखवणे महत्त्वाचे आहे. उदाहरणार्थ, जर रोहनने अभ्यासात चुका केल्या, तर त्याला "तू काहीच नीट करत नाहीस" असे न म्हणता, "चुकांना सुधारायला आपण एकत्र प्रयत्न करू" असे म्हणणे योग्य ठरेल. यामुळे मुलांचा आत्मविश्वास कमी न होता सुधारण्याची प्रेरणा मिळते. कारण अल्फ्रेड अडलर यांच्या सामाजिक मानसशास्त्राच्या सिद्धांतानुसार, आदर आणि सहकार्य यामुळे मुलांमध्ये सकारात्मक सामाजिक भावना वाढतात.

4. नियम आणि अपेक्षांची स्पष्टता

मुलांसाठी काही ठरावीक नियम आणि अपेक्षा ठेवल्यास त्यांना काय करावे आणि काय टाळावे हे समजणे सोपे जाते. उदाहरणार्थ, रोहनला रोज एक तास अभ्यास करण्याचे आणि नंतर अर्धा तास खेळण्यासाठी वेळ देण्याचे नियोजन करणे योग्य ठरेल. यामुळे नियमांचे पालन करणे त्याला सोपे वाटेल. कारण जे. बी. वॉटसन यांच्या वर्तनवादी सिद्धांतानुसार, नियम आणि परिणामांची स्पष्टता वर्तनात सुधारणा घडवून आणते.

5. परिणामांची जाणीव करून द्या

मुलांना त्यांच्या वर्तनाचे परिणाम समजून घेण्यास शिकवा. सकारात्मक वर्तनाचे चांगले परिणाम आणि नकारात्मक वर्तनाचे संभाव्य परिणाम स्पष्ट करा. जीवनात कोणत्याही कार्याचे दोन संभाव्य परिणाम असतात एक म्हणजे सकारात्मक आणि दुसरे म्हणजे नकारात्मक. सकारात्मक परिणाम आपणास आनंद देतो आणि नकारात्मक परिणाम आपणास दु:ख आणि वेदांना देतो, याची जाणीव करून द्या. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे काही ठराविक गोष्टी करण्याची एक ठराविक वेळ असते हे सांगा. उदाहरणार्थ:

चांगले परिणाम: "तू जर वेळेत अभ्यास पूर्ण केलास, तर तुला खेळायला जास्त वेळ मिळेल."

वाईट परिणाम: "जर तू अभ्यास पूर्ण केला नाहीस, तर तुला आज टीव्ही पाहायला मिळणार नाही."

एडवर्ड थॉर्नडाइक यांच्या प्रयत्न प्रमाद उपपत्तीनुसार प्रभावाचा नियम असे सांगतो की, सकारात्मक परिणाम वर्तनाची शक्यता वाढवतात, तर नकारात्मक परिणाम ती कमी करतात.

6. पर्यायी मार्गदर्शन द्या

चुकीचे वर्तन केल्यावर त्यांना काय योग्य आहे हे समजावून सांगा. उदाहरणार्थ, रोहनला खेळणी फेकण्याऐवजी, "तुला राग येतोय तर मला सांग, पण खेळणी फेकणे योग्य नाही," असे पर्याय सुचवा. यामुळे तो आपल्या भावनांवर योग्य प्रकारे काम करायला शिकतो. कारण अल्बर्ट बंडुरा यांच्या सामाजिक अध्ययन सिद्धांतानुसार, मुलं पर्याय ओळखायला शिकतात आणि अशा पर्यायांमधून योग्य तो मार्ग निवडतात.

7. प्रोत्साहन आणि कौतुक

मुलांच्या सकारात्मक वर्तनाचे कौतुक केल्याने त्यांना अधिक चांगले वागण्याची प्रेरणा मिळते. उदाहरणार्थ, "तू आज अभ्यास व्यवस्थित केला," असे सांगितल्यास रोहनला आत्मविश्वास मिळेल आणि तो पुढच्या वेळी अधिक चांगले वागण्याचा प्रयत्न करेल. मुलांच्या प्रत्येक कृतीतील चांगल्या गोष्टी पहिल्यांदा अधोरेखित करून नंतर त्याच्यातील सुधारणा सांगा म्हणजे त्याच्यावर काम करण्यास प्रेरणा मिळेल. तसेच स्किनर यांच्या प्रबलनाच्या (Reinforcement) तत्त्वानुसार, सकारात्मक प्रोत्साहन वर्तन अधिक मजबूत बनविते.

8. मुलांना निर्णय घेऊ द्या

मुलांना त्यांच्या छोट्या-छोट्या गोष्टींसाठी निर्णय घेण्याची संधी द्या. उदाहरणार्थ, "तू अभ्यास आधी करू इच्छितोस की जेवणानंतर?" असा प्रश्न विचारल्यास रोहनला त्याच्या वेळेचे नियोजन शिकता येईल. पाल्यांवर निर्णय थोपवण्याऐवजी संभाव्य पर्याय देऊन त्यांना हवा तो निर्णय घेऊ द्या. कारण मारिया मॉन्टेसरी यांच्या स्वायत्त अध्ययनाच्या (Autonomous Learning) दृष्टिकोनानुसार, निर्णय घेण्याची स्वातंत्र्य दिल्यास मुलं अधिक जबाबदार बनतात.

9. ताण-तणाव नियंत्रणासाठी वेळ द्या

कधी कधी मुलांना शिस्त लावताना पालकांमध्येही ताण-तणाव निर्माण होतो. अशा वेळी शांत राहणे आणि विचारपूर्वक उत्तर देणे महत्त्वाचे आहे. जर रोहन हट्टीपणा करत असेल, तर थोडा वेळ शांततेत काढून नंतर त्याच्याशी बोलणे उपयुक्त ठरेल. प्रसंगावधान राखून तत्काळ निर्णय ना घेता प्रसंग निवळल्यावर शांतपणे आणि विचारपूर्वक चर्चात्मक पद्धतीने निर्णय घेणे केंव्हाही चांगलेच. डॅनियल गोलमन यांच्या भावनिक बुद्धिमत्तेच्या (Emotional Intelligence) तत्त्वांनुसार, तणावाचे योग्य व्यवस्थापन भावनांना नियंत्रित करण्यात मदत करते.

10. शिकण्यासाठी चुका स्वीकारा

मुलांकडून परिपूर्ण वर्तनाची अपेक्षा करणे योग्य नाही. रोहनने एखादी चूक केल्यास त्याला शिक्षा न करता, "चुका आपल्याला शिकवतात, पुढच्या वेळी आपण हे चांगले करू," असे सकारात्मक दृष्टिकोनाने सांगा. चुकांतून काय बोध घेतला आणि पुढच्या वेळी अशा प्रसंगात काय कराचे नाही आणि काय करायचे याची शिकवण मिळाली असा संदेश मुलांना देणे गरजेचे आहे. कॅरल ड्वेक यांच्या विकसनशील मनोवृत्तीच्या (Growth Mindset) सिद्धांतानुसार, चुका शिकण्याची संधी मानल्यास मुलं अधिक प्रगती करतात.

कडक शिस्तीचे परिणाम

कडक शिस्त लावल्यास मुलांच्या मनावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात. सतत ओरडणे, शिक्षा देणे, किंवा मारहाण केल्याने:

• मुलांच्या आत्मविश्वासावर विपरीत परिणाम होतो.
• ते पालकांपासून दूर होण्याची शक्यता वाढते.
• भीतीमुळे मुलांच्या भावनात्मक विकासात अडथळे येतात.
• मुलांमध्ये राग, बंडखोरी, किंवा खोटे बोलण्याच्या सवयी निर्माण होतात.
• दीर्घकालीन तणावामुळे त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो.

जॉन बॉलबे यांच्या संलग्नतेच्या (Attachment Theory) तत्त्वानुसार, कठोर वर्तनामुळे पालक आणि मुलांमधील नातेसंबंध दुरावतात आणि नात्यामध्ये कटुता येते.

समारोप

मुलांच्या संगोपनात पालक हा पहिला गुरु आणि प्रेरणास्त्रोत असतो. त्यांच्या सकारात्मक दृष्टिकोनातून आणि योग्य मार्गदर्शनातून मुलांचे भविष्य अधिक यशस्वी, समाधानकारक, आणि आनंदी होऊ शकते. पालकांनी आपल्या भूमिकेची जाणीव ठेवून प्रत्येक टप्प्यावर मुलांना आधार द्यावा आणि त्यांना सुदृढ व्यक्तिमत्त्व घडवण्यासाठी मार्गदर्शन करावे.

(सर्व चित्रे, इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

प्रभुदेसाई श. वि. (2013). आदर्श पालकत्व, किंडल आवृत्ती

भातवडेकर, अंजली (2015). संगोपन, अक्षर प्रकाशन

भागवत, शोभा (2015). सर्व काही मुलांसाठी, साकेत प्रकाशन

बनसोडे, अश्विनी (2020). मुले वाढवतांना पालकांची जबाबदारी : मुलांची निगा, किंडल आवृत्ती

जोशी, स. उ. वि. (2023). मुलांचे व्यक्तिमत्व साकारताना, साकेत प्रकाशन