ऑटोजेनिक ट्रेनिंग: मन-शरीर विश्रांतीचे प्रभावी मानसशास्त्रीय तंत्र

 

ऑटोजेनिक ट्रेनिंग: मन-शरीर विश्रांतीचे प्रभावी मानसशास्त्रीय तंत्र

आधुनिक माहिती-तंत्रज्ञानाच्या युगात जीवनाचा वेग इतका वाढला आहे की सततचा ताण, मानसिक दडपण, झोपेची गुणवत्ता कमी होणे, भावनात्मक अस्थिरता आणि शारीरिक थकवा ही अनेकांच्या दैनंदिन जीवनातील सामान्य समस्या बनली आहेत. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO, 2021) यांच्या अहवालानुसार, जगभरातील प्रौढ लोकसंख्येमधील मानसिक तणावाचा दर गेल्या दोन दशकांत सातत्याने वाढला आहे, ज्याचा थेट परिणाम हृदयविकार, अनिद्रा, उच्च रक्तदाब, रोग प्रतिकारशक्ती कमी होणे आणि भावनिक संतुलन बिघडणे यांच्यावर होताना दिसतो. तणावाच्या शरीरातील जैव-मानसिक प्रतिक्रियांमध्ये अनुकंपी मज्जासंस्था सक्रिय होऊन शरीर fight-or-flight अवस्थेत जात असल्याने दीर्घकालीन आरोग्यबाधा निर्माण होते (Sapolsky, 2004). अशा परिस्थितीत “मन-शरीर समायोजन” साध्य करणारी शिथिलीकरण तंत्रे अत्यंत महत्त्वाची ठरतात, आणि या तंत्रांमध्ये ऑटोजेनिक ट्रेनिंग (Autogenic Training) हे विशेष प्रभावी, सुरक्षित आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या मान्यताप्राप्त तंत्र आहे.

ऑटोजेनिक ट्रेनिंग म्हणजे काय?

ऑटोजेनिक ट्रेनिंग (AT) हे एक शारीरिक–मानसिक विश्रांती निर्माण करणारे तंत्र असून ते जर्मन मानसोपचार तज्ञ जोहान्स हेन्रिक शूल्ट्झ यांनी 1932 मध्ये विकसित केले. शूल्ट्झ यांनी त्यांच्या दीर्घकालीन क्लिनिकल निरीक्षणांवर आधारित असे दाखवून दिले की रुग्ण स्वतःच्या मनाच्या सूचनांद्वारे (self-generated suggestions) शरीरात “जडपणा” आणि “उबदारपणा” अशा संवेदना उत्पन्न करू शकतात, आणि या संवेदनांमुळे स्वायत्त मज्जासंस्थेतील क्रियाशीलता संतुलित होते (Schultz & Luthe, 1969). ‘Autogenic’ या संज्ञेतील Auto म्हणजे “स्वतः” आणि genic म्हणजे “निर्माण करणारे” अर्थात स्वतःच्या मनाच्या साहाय्याने विश्रांती निर्माण करणारे तंत्र.

प्राणायाम (Pranayama): श्वास, ऊर्जा आणि आरोग्य यांचा समतोल साधणारे योगतंत्र

 

प्राणायाम (Pranayama): श्वास, ऊर्जा आणि आरोग्य यांचा समतोल साधणारे योगतंत्र

भारतीय योगपरंपरेतील प्राणायाम हे शरीर, मन आणि प्राणिक उर्जेचे संतुलन राखण्याचे अत्यंत महत्त्वाचे साधन मानले जाते. योगसूत्रे, उपनिषदे, तसेच आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये प्राणायामाला अंतःकरणशुद्धी (mental purification) आणि नाडीशुद्धी साधणारी अनिवार्य प्रक्रिया मानली गेली आहे. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार मन, प्राण आणि शरीर हे एकमेकांशी सखोलपणे जोडलेले आहेत; श्वास हा मनाचा पूल म्हणून कार्य करतो, त्यामुळे श्वासाचे नियंत्रण म्हणजे मनाचे नियंत्रण (Iyengar, 2005). आधुनिक मानसशास्त्र आणि वैद्यकीय विज्ञान देखील श्वसन नियंत्रणाला तनाव नियमन, भावनिक स्थैर्य आणि न्यूरोफिजियोलॉजिकल संतुलनासाठी प्रभावी मानतात. संशोधनानुसार प्राणायामामुळे फुफ्फुसांची क्षमता, हृदयाचे कार्य, मेंदूमधील अल्फा-वेव्ह क्रियाशीलता, तणाव हार्मोन (Cortisol) ची पातळी आणि भावनिक आरोग्य यामध्ये महत्त्वपूर्ण सुधारणा दिसून येते (Brown & Gerbarg, 2005).

प्राणायाम म्हणजे काय?

"प्राणायाम" हा शब्द "प्राण" आणि "आयाम" या दोन संस्कृत शब्दांच्या संयोजनातून तयार झाला आहे. प्राण म्हणजे फक्त "श्वास" नव्हे, तर संपूर्ण शरीरात प्रवाहित होणारी जीवनशक्ती (vital life force) असे उपनिषदांत वर्णन केले आहे. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार ही जीवनशक्ती प्राणनाड्यांमधून प्रवाहित होत असते आणि शरीराच्या सर्व क्रियांना प्रेरणा देते. आयाम म्हणजे "विस्तार, वाढ" किंवा "नियंत्रण आणि विस्ताराचे तंत्र". त्यामुळे प्राणायामाचा अर्थ केवळ श्वसनाचा व्यायाम नसून जीवनऊर्जेचे नियंत्रित संवर्धन आणि समतोल साधणे असा व्यापक आहे.

गाईडेड इमॅजरी (Guided Imagery): मन-शरीर शांततेचे प्रभावी मानसशास्त्रीय तंत्र

 

गाईडेड इमॅजरी (Guided Imagery): मन-शरीर शांततेचे प्रभावी मानसशास्त्रीय तंत्र

आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक जीवनशैलीत ताण, चिंताग्रस्तता, घाईगडबड, सततचा मानसिक दबाव, तसेच सामाजिक आणि व्यावसायिक अपेक्षांमुळे निर्माण होणारा तणाव हा जवळपास प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. या सततच्या उत्तेजित मानसिक अवस्थेमुळे शरीरातील तणाव-प्रतिक्रिया प्रणाली दीर्घकाळ सक्रिय राहते, ज्यामुळे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात (Sapolsky, 2004). अशा परिस्थितीत गाईडेड इमॅजरी हे एक अत्यंत प्रभावी, वैज्ञानिक आणि सहज शिकता येणारे मन-शरीर शिथिलीकरण तंत्र म्हणून मानसशास्त्रात विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. हे तंत्र व्यक्तीला तिच्या कल्पनाशक्तीचा रचनात्मक आणि उपचारात्मक वापर करण्यास मदत करते, ज्यामुळे मन शांत होते, शरीर रिलॅक्स होते आणि भावनिक संतुलन पुन्हा प्रस्थापित होते (Sheikh & Kunzendorf, 2014).

गाईडेड इमॅजरी म्हणजे काय?

गाईडेड इमॅजरी म्हणजे प्रशिक्षित मार्गदर्शक (थेरपिस्ट), समुपदेशक, ऑडिओ रेकॉर्डिंग किंवा स्वतःच्या मार्गदर्शित कल्पनाशक्तीच्या साहाय्याने मनात शांत, सुंदर, सुरक्षित आणि आनंददायी दृश्ये निर्माण करण्याची मानसशास्त्रीय प्रक्रिया. या प्रक्रियेत व्यक्ती असे मानते की ती एखाद्या शांत वातावरणात उपस्थित आहे—जसे समुद्रकिनारा, सघन हिरवीगार दरी, शांत आणि निसर्गाने वेढलेले जंगल, मंद पावसाचे सुखद वातावरण, किंवा एक वैयक्तिक सुरक्षित जागा. कल्पनाशक्ती ही मानवी मेंदूची एक शक्तिशाली क्षमता असल्याने mental imagery मेंदूतील अनेक भावनिक आणि संवेदनशील प्रक्रिया सक्रिय करते (Kosslyn et al., 2001).

ध्यान (Meditation): मनःशांती, स्व-जागरूकता आणि मानसिक आरोग्याचा पाया

 

ध्यान (Meditation): मनःशांती, स्व-जागरूकता आणि मानसिक आरोग्याचा पाया

आजच्या काळात मानवी जीवनाचा वेग, माहितीचे अतिरेक आणि सामाजिक अपेक्षांची तीव्रता सतत वाढत चालली आहे. इंटरनेट, सोशल मीडिया, मोबाईल अलर्ट्स आणि तणावपूर्ण कामाचे वेळापत्रक यामुळे व्यक्तीचा मेंदू सतत "उच्च उत्तेजना" च्या स्थितीत राहू लागतो. न्यूरोसायकॉलॉजीतील संशोधनानुसार, अशा सततच्या उत्तेजनामुळे अमिग्डला अधिक सक्रिय होते, ज्यामुळे चिंता, भीती, चिडचिड आणि भावनिक अस्थैर्य वाढू शकते (Davidson & McEwen, 2012). त्याचबरोबर प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सवरील ताण वाढतो, जो निर्णयक्षमता, लक्ष एकाग्रता आणि भावनिक नियमनासाठी अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. या पार्श्वभूमीवर ध्यान हे मन, मेंदू आणि भावनांचे पुन्हा संतुलन प्रस्थापित करण्यासाठी प्रभावी, सहज आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध पद्धत म्हणून मानले जाते. संशोधन दर्शवते की नियमित ध्यान केल्याने ताण कमी होतो, मन शांत होते, आणि मेंदूतील भावनिक नियमनाशी संबंधित संरचनांमध्ये सकारात्मक बदल दिसतात (Goyal et al., 2014).

ध्यान म्हणजे काय?

ध्यान ही केवळ विचाररहित अवस्था नव्हे, तर विचारांकडे जागरूकतेने आणि निष्पक्ष निरीक्षकाप्रमाणे पाहण्याची क्षमतावृद्धी होय. मनात सतत येणारे विचार, भावना, आठवणी आणि संवेदना हे मानवी अनुभूतीचे नैसर्गिक घटक आहेत. ध्यानात उद्दिष्ट त्यांना दाबून टाकणे नसून त्यांचे शांत, स्थिर आणि निपक्षपाती निरीक्षण करणे आहे. म्हणूनच ध्यानाचे मूलभूत वैशिष्ट्य म्हणजे वर्तमान क्षणाची जाणीव. ध्यान करताना मन हळूहळू वर्तमान क्षणात स्थिर होते, भावनांचे निरपेक्षपणे भान ठेवते, आणि व्यक्ती अधिक जागरूक, संतुलित आणि केंद्रित बनते.

प्रोग्रेसिव्ह मसल रिलॅक्सेशन | Progressive Muscle Relaxation

 

प्रोग्रेसिव्ह मसल रिलॅक्सेशन (PMR): शरीर-मन शिथिलीकरणाचे वैज्ञानिक तंत्र

आधुनिक जीवनशैली ही वेगवान गती, सततचे बदल, वाढत्या जबाबदाऱ्या आणि सामाजिक-व्यावसायिक स्पर्धेमुळे अधिकाधिक तणावपूर्ण होत चालली आहे. संशोधनातून दिसून येते की दैनंदिन जीवनातील मानसिक ताण, चिंता, भावनिक दडपण, अतिश्रम, झोपेची कमतरता आणि कामाचा ताण यांचा सरळ परिणाम शरीरातील स्नायूंवर होतो (Bernstein et al., 2000). स्नायू जेव्हा सतत ताणलेल्या अवस्थेत राहतात, तेव्हा डोकेदुखी, मानदुखी, कंबरदुखी, पाठदुखी, थकवा, चिडचिड, आणि अनिद्रा यांसारख्या समस्या निर्माण होऊ शकतात. ताण आणि स्नायू ताण यांचा संबंध द्विधृवीय असल्याचे मानसशास्त्रीय संशोधन दाखवते, ताण वाढला की स्नायू आकुंचन पावतात, आणि स्नायू दीर्घकाळ ताणले गेले की मानसिक अस्थिरता वाढते (Jacobson, 1938). अशा परिस्थितीत शरीर आणि मनाला एकाच वेळी विश्रांती देणारी तंत्रे विशेषतः उपयुक्त ठरतात, आणि त्यातील सर्वात प्रभावी पद्धतींपैकी एक म्हणजे प्रोग्रेसिव्ह मसल रिलॅक्सेशन (PMR).

खोल श्वसन तंत्र | Deep Breathing Techniques

 

खोल श्वसन तंत्र (Deep Breathing Techniques): शरीर–मन शांत करण्याचे वैज्ञानिक तंत्र

आजच्या जलद बदलणाऱ्या आणि धकाधकीच्या जीवनशैलीमध्ये ताण, चिंता, मानसिक अस्थिरता आणि भावनिक उतारचढाव ही अत्यंत सामान्य झाली आहेत. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) तणावाला 21व्या शतकातील “Health Epidemic” असे संबोधते (WHO, 2019). अशा परिस्थितीत मानसिक-शारीरिक आरोग्य राखण्यासाठी औषधाविना उपयुक्त असलेली, नैसर्गिक आणि सुरक्षित पद्धती म्हणजे खोल श्वसन तंत्र. श्वसन ही शरीराची एक स्वयंचलित शारीरिक प्रक्रिया असली तरी, खोल, सावकाश आणि नियंत्रित श्वसन ही एक चिकित्सीय (therapeutic) प्रक्रिया आहे, जी न्यूरोफिजिओलॉजिकल स्तरावर शरीर आणि मन दोन्हीमध्ये शांतता निर्माण करते. संशोधन दर्शवते की, नियंत्रित श्वसनामुळे मज्जासंस्था, मेंदूचे तरंग, हार्मोनल संतुलन आणि भावनिक नियमन प्रणाली यांवर प्रभावी परिणाम होतात (Jerath et al., 2006).

खोल श्वसन म्हणजे काय?

खोल श्वसन म्हणजे फुफ्फुसांचा पूर्ण वापर करून खोल श्वास घेणे, काही क्षण श्वास स्थिर ठेवणे आणि नंतर नियंत्रित पद्धतीने श्वास बाहेर सोडणे. हे साधारण श्वसनापेक्षा हळू, खोल आणि अधिक जाणीवपूर्वक (mindful) केलेले असते. या प्रक्रियेत डायाफ्राम, छातीचे आंतरस्नायू, आणि पोटातील स्नायूंचा महत्त्वपूर्ण सहभाग असतो. त्यामुळे याला डायाफ्रामॅटिक ब्रीदिंग असेही म्हटले जाते. संशोधन दर्शवते की डायाफ्राम सक्रिय केल्याने फुप्फुसांची व्हेंटिलेशन क्षमता वाढते, रक्तातील ऑक्सिजनचे प्रमाण सुधरते आणि मेंदूतील शांतता केंद्रे सक्रिय होतात (Ma et al., 2017).

खोल श्वसनाचा मुख्य उद्देश म्हणजे शरीरातील अनुकंपी मज्जासंस्था, जिचा संबंध “Fight-or-Flight” प्रतिक्रियेशी आहे, ही शांत करून पराअनुकंपी मज्जासंस्था सक्रिय करणे. ही प्रणाली “Rest and Digest” प्रक्रियेची जबाबदार असल्यामुळे शरीर-मन शांततेकडे वळते.

सिस्टेमॅटिक डीसेंसीटायझेशन (Systematic Desensitization): एक मानसशास्त्रीय उपचारतंत्र

 

सिस्टेमॅटिक डीसेंसीटायझेशन (Systematic Desensitization): एक मानसशास्त्रीय उपचारतंत्र

सिस्टेमॅटिक डीसेंसीटायझेशन हे वर्तनवादी परंपरेत विकसित झालेल्या मानसोपचार पद्धतींपैकी एक अत्यंत प्रभावी आणि वैज्ञानिक तत्त्वांवर आधारित तंत्र आहे. व्यक्तीच्या मनात निर्माण होणाऱ्या भीती, फोबिया, तीव्र चिंता, तणाव आणि टाळाटाळ करण्याच्या वर्तनात बदल घडवण्यासाठी हे तंत्र अत्यंत यशस्वीपणे वापरले जाते. 1950 च्या दशकात दक्षिण आफ्रिकेतील मानसशास्त्रज्ञ Joseph Wolpe (1958) यांनी या तंत्राचा विकास केला. Wolpe यांचे तत्त्वज्ञान मुख्यतः अभिजात अभिसंधानाच्या (Classical Conditioning) सिद्धांतावर आधारित होते, ज्यात एखाद्या उद्दीपकासोबत (stimulus) भावनिक प्रतिक्रिया तयार होते आणि त्यात हवे तसे बदल करता येतात (Pavlov, 1927). Wolpe यांनी असे मांडले की भीती हा जन्मजात गुण नसून अनेकदा शिकलेला प्रतिसाद असतो आणि त्याला ‘अनलर्न’ करून नवीन शांत प्रतिसाद ‘लर्न’ करता येतो. हेच सिस्टेमॅटिक डीसेंसीटायझेशनचे मुख्य तत्त्व आहे (Wolpe, 1958).

टेक्नोफरन्स (Technoference) : आधुनिक नात्यांमधील तंत्रज्ञानाचा हस्तक्षेप

 

टेक्नोफरन्स (Technoference) : आधुनिक नात्यांमधील तंत्रज्ञानाचा हस्तक्षेप

आधुनिक डिजिटल युगात तंत्रज्ञान आपल्या जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात खोलवर रुजलेले आहे. स्मार्टफोन, स्मार्टवॉच, टॅबलेट, लॅपटॉप, कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणाली, सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म आणि 24x7 येणाऱ्या डिजिटल नोटिफिकेशन यांनी मानवी दैनंदिन व्यवहाराची संरचना बदलली आहे. संशोधनानुसार सरासरी प्रौढ व्यक्ती दिवसाला 96 ते 150 वेळा तरी फोन तपासते (Andrews et al., 2015), ज्यातून तंत्रज्ञानाचा वावर किती व्यापक झाला आहे हे स्पष्ट होते. या वाढत्या डिजिटल अवलंबित्वाला Technological Immersion असे संबोधले जाते आणि याच तंत्र-आधारित जीवनशैलीमुळे मानवी नातेसंबंध, संवाद प्रक्रिया आणि लक्ष नियंत्रित करण्याची क्षमता यांच्या गुणवत्तेत हळूहळू क्षय होऊ लागला आहे. या हस्तक्षेपात्मक परिणामाला टेक्नोफरन्स असे म्हणतात. हा शब्द Technology आणि Interference या दोन शब्दांपासून तयार झाला असून त्याचा अर्थ आहे तंत्रज्ञानामुळे निर्माण होणारा मानवी परस्परसंवादातील व्यत्यय किंवा हस्तक्षेप (McDaniel & Coyne, 2016). याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे तंत्रज्ञान स्वतः समस्या नसून त्याचा अनियंत्रित आणि अवधानभंग करणारा वापर मानवी नातेसंबंधाच्या गुणवत्तेत हस्तक्षेप करतो.

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास | Case Study

 

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास (Case Study)

मानसशास्त्रीय वृत्त अभ्यास ही मानसशास्त्रातील एक महत्त्वाची गुणात्मक संशोधन पद्धत मानली जाते, ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्ती, गट, संस्था किंवा विशिष्ट सामाजिक परिस्थितीचा सखोल, प्रणालीबद्ध आणि दीर्घकालीन अभ्यास केला जातो. केस स्टडी पद्धतीचा मुख्य उद्देश म्हणजे व्यक्ती किंवा परिस्थितीशी संबंधित असलेल्या वर्तन, विचार, भावना, भूतकाळातील अनुभव, पर्यावरणीय परिस्थिती आणि जैविक-सामाजिक घटकांचा परस्परसंबंध समजून घेणे. ही पद्धत प्रयोगशाळेतील कृत्रिम परिस्थितीऐवजी नैसर्गिक परिस्थितीत घडणाऱ्या वर्तनाचे निरीक्षण करते, म्हणूनच ती अधिक वास्तववादी व सखोल माहिती प्रदान करते (Yin, 2018). आधुनिक मानसशास्त्रात केस स्टडीचे वापर क्षेत्र अत्यंत व्यापक असून, क्लिनिकल मानसशास्त्र, समुपदेशन, शिक्षण मानसशास्त्र, औद्योगिक-संघटनात्मक मानसशास्त्र, गुन्हेगारी मानसशास्त्र, तसेच फॉरेन्सिक मानसशास्त्र अशा विविध क्षेत्रात याचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग केला जातो (McLeod, 2020).

विशेषतः मानसिक विकार, बालविकास, व्यक्तिमत्व विकृती, गुन्हेगारी वर्तन, शिकण्यातील अडचणी आणि सामाजिक वर्तन यांसंबंधी अधिक तपशीलवार समजून घेण्यासाठी केस स्टडी हा एक प्रभावी साधन मानला जातो. सिग्मंड फ्रॉयडच्या मनोविश्लेषणवादी सिद्धांताचा बहुतांश भाग प्रसिद्ध केस स्टडींवर आधारित होता, उदा. ‘लिटिल हान्स’ (Little Hans), ‘अ‍ॅना ओ.’ (Anna O.) इत्यादी (Breuer & Freud, 1895). त्यामुळे इतिहासातही तसेच आजच्या शैक्षणिक व व्यावहारिक संशोधनातही केस स्टडीची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे.

मेंदू आधारित शिक्षण | Brain-Based Education

 

मेंदू आधारित शिक्षण (Brain-Based Education)

आजच्या माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात शिक्षण क्षेत्रात आमूलाग्र बदल होत आहेत. पारंपरिक ‘गुरु बोलतो आणि विद्यार्थी ऐकतो’ ही रेषीय पद्धत आता पुरेशी राहिलेली नाही. आधुनिक काळात शाळा, महाविद्यालये, प्रशिक्षण संस्था आणि व्यावसायिक शिक्षण केंद्रे विविध अध्यापन-तंत्रांचा अवलंब करत आहेत. या बदलांचा मूळ हेतू म्हणजे शिक्षण अधिक परिणामकारक, अनुभवाधिष्ठित आणि वैज्ञानिक बनवणे. अशा समयी मेंदू आधारित शिक्षण ही संकल्पना शिक्षणशास्त्रात अत्यंत महत्वाची ठरत आहे. या पद्धतीचा मूलभूत आधार असा आहे की शिकण्याची प्रक्रिया मेंदूच्या जैविक, रसायनिक आणि मानसशास्त्रीय कार्यावर अवलंबून असते, म्हणून अध्यापन पद्धतही त्या मेंदू-संबंधित प्रक्रियांशी सुसंगत असली पाहिजे. (Jensen, 2008; Sousa, 2017)

मेंदू आधारित शिक्षणाचा विकास न्यूरोसायन्स, बोधनिक मानसशास्त्र आणि शैक्षणिक संशोधन यांच्या संयोगातून झाला आहे. मेंदू कसा विचार करतो, भावना कशा तयार होतात, स्मरणशक्ती कशी कार्य करते, ताणाचा शिकण्यावर कसा परिणाम होतो, पुनरावृत्ती आणि भावनिक अर्थाने मेंदू ज्ञान कसे दीर्घकालीन स्वरूपात साठवतो. या सर्व घटकांचा वैज्ञानिक अभ्यास हा या शिक्षण पद्धतीचा पाया आहे. त्यामुळे शिक्षण क्षेत्रात आता केवळ विषय अध्यापन पुरेसे मानले जात नाही, तर ‘मेंदू कसे शिकतो?’ याचा अभ्यास करून अध्यापनाचे डिझाईन तयार करणे ही एक आवश्यक शैक्षणिक धोरणात्मक गरज बनली आहे. (Tokuhama-Espinosa, 2014)

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग | Criminal Profiling

 

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग (Criminal Profiling)

गुन्हेगारी प्रोफाइलिंग हे आधुनिक तपास तंत्रज्ञानातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि बहुआयामी साधन आहे. गुन्हेगाराचा थेट शोध घेण्याऐवजी त्याच्या वर्तनातील नमुने, गुन्ह्याची रचना (crime scene structure), आणि गुन्ह्याची पद्धत (modus operandi - MO) यांचे विश्लेषण करून गुन्हेगाराची संभाव्य मानसशास्त्रीय, सामाजिक आणि जैविक वैशिष्ट्ये ओळखण्यावर या तंत्राचा भर असतो. प्रोफाइलिंग या संकल्पनेचा पाया असा आहे की ‘गुन्हेगाराचा स्वभाव त्याच्या गुन्ह्यातून प्रतिबिंबित होतो’ (Douglas & Olshaker, 1995). त्यामुळे गुन्ह्याचे स्वरूप आणि घटना जरी अनामिक वाटली तरी त्यामागील मानसिक प्रेरणा, भावनिक प्रतिक्रिया आणि निर्णय प्रक्रियेद्वारे गुन्हेगाराचे संभाव्य व्यक्तिमत्त्व उलगडता येते.

अमेरिकेच्या FBI ने 1970 च्या दशकात Behavioural Science Unit (BSU) स्थापन करून गुन्हेगारी वर्तनाचे वैज्ञानिक विश्लेषण सुरू केले आणि पुढे Criminal Investigative Analysis (CIA) ही पद्धत वापरात आणली. या संशोधनावर आधारित पद्धतीमुळे धोरणात्मक तपास आणि वर्तनाधारित पुराव्यांचे विश्लेषण यांना संस्थात्मक स्वरूप मिळाले (Ressler, Burgess & Douglas, 1988). आज गुन्हेगारी प्रोफाइलिंगचा वापर FBI, Scotland Yard, INTERPOL, Europol यांसारख्या प्रमुख तपास यंत्रणांकडून केला जातो.

गुन्हेगारी मानसशास्त्र | Criminal Psychology

 

गुन्हेगारी मानसशास्त्र (Criminal Psychology)

मानवी वर्तनाचा अभ्यास हा मानसशास्त्राचा केंद्रबिंदू आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या कृती, विचार, भावना आणि प्रतिक्रिया यामागे काही ठराविक मानसिक, सामाजिक आणि जैविक घटक कार्यरत असतात. मानसशास्त्र या घटकांचा शास्त्रीय अभ्यास करून मानवाच्या वर्तनाचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न करते. जेव्हा हे विश्लेषण मानवी वर्तनाच्या अशा स्वरूपावर केंद्रित होते जे समाजाच्या कायदे, नियम व नैतिक संहितांचे उल्लंघन करते म्हणजेच गुन्हेगारी वर्तन तेव्हा त्या अभ्यास शाखेला गुन्हेगारी मानसशास्त्र असे म्हणतात (Bartol & Bartol, 2018).

गुन्हेगारी मानसशास्त्र हे मानसशास्त्र आणि अपराधशास्त्र यांच्या संगमावर उभे आहे. हे केवळ गुन्हेगाराच्या कृतींचा अभ्यास करत नाही, तर त्या कृतीमागील प्रेरणा, भावनिक अवस्था, सामाजिक पार्श्वभूमी आणि व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये यांचेही विश्लेषण करते (Blackburn, 1993). गुन्हेगारी वर्तन ही केवळ कायद्याची समस्या नसून ती समाजशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय गुंतागुंत आहे. उदाहरणार्थ, काही व्यक्ती गुन्हे करतात कारण त्यांच्यात नैतिक विकास अपूर्ण राहिलेला असतो (Kohlberg, 1969); काही जण बालपणातील आघात किंवा सामाजिक दुर्लक्षामुळे समाजविरोधी प्रवृत्ती विकसित करतात (Bandura, 1977); तर काही व्यक्तींच्या मेंदूतील जैविक असंतुलनामुळे आक्रमक किंवा आवेगशील वर्तन दिसून येते (Raine, 2002).

सायबर पालकत्व : डिजिटल युगातील जबाबदार संगोपन | Cyber Parenting

 

सायबर पालकत्व : डिजिटल युगातील जबाबदार संगोपन

एकविसाव्या शतकातील समाजाला “डिजिटल युग” असे म्हटले जाते, कारण मानवी जीवनातील जवळजवळ प्रत्येक कार्य आता तंत्रज्ञानाशी जोडलेले आहे. स्मार्टफोन, टॅबलेट, लॅपटॉप आणि इंटरनेटशिवाय आधुनिक जीवन अपूर्ण वाटते. मुलं शाळेपूर्व अवस्थेतच “स्क्रीन टच” आणि “स्वाइप” शिकतात, हीच या युगाची वास्तवता आहे. माहिती तंत्रज्ञानाने शिक्षण, संवाद, मनोरंजन आणि माहिती यामध्ये क्रांती घडवली आहे; मात्र या प्रगतीसोबतच सायबर धोके सुद्धा वाढले आहेत.

सायबर गुन्हे, सायबर बुलिंग, फिशिंग, ऑनलाईन व्यसन, आणि गोपनीयतेचे उल्लंघन यांसारख्या समस्यांनी पालकत्वाच्या स्वरूपात आमूलाग्र बदल घडवून आणला आहे. पूर्वी पालकत्व हे मुलांच्या शारीरिक, शैक्षणिक आणि भावनिक विकासापुरते मर्यादित होते, परंतु आजच्या काळात “डिजिटल पालकत्व” किंवा “सायबर पालकत्व” ही एक स्वतंत्र जबाबदारी ठरली आहे (Ribble, 2015).

आजच्या मुलांच्या संगोपनात पालकांनी केवळ त्यांच्या शारीरिक सुरक्षिततेची काळजी घेणे पुरेसे नाही; त्यांना डिजिटल जगातील सुरक्षिततेचे आणि जबाबदार वापराचे शिक्षण देणे ही देखील तितकीच महत्त्वाची जबाबदारी आहे. इंटरनेटचा वापर मुलांसाठी ज्ञानवर्धक आणि सर्जनशील असू शकतो, परंतु तो योग्य दिशेने आणि मर्यादेत झाला तरच. त्यामुळे पालकांनी डिजिटल नियंत्रण, संवाद आणि शिक्षणाचा समतोल राखणे आवश्यक आहे. हाच समतोल म्हणजे “सायबर पालकत्व” होय.

भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा | Language development

 

भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा

भाषा ही मानवी समाजाची सर्वात मौल्यवान, अद्वितीय आणि प्रभावी देणगी आहे. ती मानवी बुद्धी, सामाजिक जीवन आणि सांस्कृतिक उत्क्रांतीचा पाया आहे. मानव हा एकमेव प्राणी आहे जो अत्यंत गुंतागुंतीच्या विचारांची, भावनांची आणि संकल्पनांची देवाणघेवाण भाषेच्या माध्यमातून करू शकतो. भाषा ही फक्त संवादाचे साधन नसून ती मानवी विचारप्रक्रिया, स्मृती, कल्पनाशक्ती आणि सामाजिक बंध यांच्या केंद्रस्थानी असते. भाषा मानवी समाजाला एकत्र आणते, कारण ती सामाजिक परस्परसंवादाचे आणि सांस्कृतिक ओळखीचे प्राथमिक माध्यम आहे.

भाषा ही मानवी अस्तित्वाची अभिव्यक्ती आहे, ती विचारांना प्रतीकांमध्ये रूपांतरित करते आणि त्यातून अर्थनिर्मिती घडवते. भाषेशिवाय समाज, संस्कृती आणि सभ्यता यांचे अस्तित्वच शक्य झाले नसते. समाजाच्या विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर भाषेने केवळ संवादापुरतीच नव्हे, तर ज्ञानसंवर्धन, परंपरा, मूल्यव्यवस्था आणि सांस्कृतिक सातत्य टिकवून ठेवण्याची भूमिकाही निभावली आहे (Sapir, 1921). म्हणूनच भाषा ही मानवी प्रगतीची आणि सजगतेची मूळ प्रेरक शक्ती मानली जाते.

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

 

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

मानव समाज हे सामाजिक नियम, मूल्ये आणि अपेक्षांवर आधारित असते. प्रत्येक समाजात “योग्य” आणि “अयोग्य”, “नैतिक” आणि “अनैतिक”, “स्वीकार्य” आणि “वर्ज्य” अशा संकल्पना ठरविलेल्या असतात. व्यक्तीचे वर्तन हे या सामाजिक चौकटीत मोजले जाते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन समाजाच्या ठराविक नियमांपासून भिन्न असते, तेव्हा समाज त्याला “विकृत” (deviant), “वाईट”, “अपराधी” किंवा “भिन्न” असे लेबल लावतो. हा लेबल लावण्याचा किंवा कलंकित करण्याचा (Stigmatization) सामाजिक प्रतिसाद त्या व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनावर आणि भविष्यातील वर्तनावर दीर्घकालीन परिणाम घडवतो (Becker, 1963; Goffman, 1963).

लेबलिंग सिद्धांतानुसार, “विचलन” (deviance) हे कृतीतील आंतरिक गुणधर्म नसून, ती समाजाने त्या कृतीला दिलेल्या अर्थातून निर्माण होते. म्हणजेच, समाजच ठरवतो की कोणते वर्तन “सामान्य” आहे आणि कोणते “विचलित” आहे (Becker, 1963). त्यामुळे हा सिद्धांत पारंपरिक अपराधशास्त्र, मानसशास्त्र आणि समाजशास्त्रातील दृष्टिकोनांना आव्हान देतो, कारण ते वर्तनाच्या कारणांवर लक्ष केंद्रित करतात, तर लेबलिंग सिद्धांत समाजाच्या प्रतिसादावर लक्ष केंद्रीत करतो.

जे आहे त्याचे भान आणि जे नाही त्याची आस : Habituation, Scarcity Principle, Relative Deprivation, Hedonic Treadmill

 

जे आहे त्याचे भान आणि जे नाही त्याची आस

“जी गोष्ट आपल्याकडे आहे तिची किंमत नसते, पण जी मिळालेली नाही तिची किंमत अधिक वाटते” हे विधान केवळ एक भावनिक निरीक्षण नसून मानवी जीवनातील अतिशय गूढ आणि सातत्यपूर्ण प्रवृत्तीचे दर्शन घडवते. मनुष्य हा समाधानापेक्षा असंतोषाच्या दिशेने अधिक झुकणारा प्राणी आहे. त्याच्या अपेक्षा, आकांक्षा, आणि तुलना करण्याची प्रवृत्ती यामुळे तो वर्तमानातील गोष्टींचे मूल्य कमी मानतो आणि भविष्यकाळातील किंवा न मिळालेल्या गोष्टींना अधिक महत्त्व देतो. मानवी विचारप्रक्रियेत ही घटना भावनिक, सामाजिक, आणि बौद्धिक स्तरांवर प्रकट होते. मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान या सर्व शाखांनी या घटनेचे विश्लेषण विविध अंगांनी केले आहे.

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

 

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

आधुनिक भारतीय समाजात शिक्षण, पैसा, आणि सामाजिक प्रतिष्ठा हे तीन घटक एकमेकांशी घट्ट जोडलेली आहेत. पालक आपल्या मुलांसाठी सर्वोत्तम शिक्षण, तंत्रज्ञान, आणि जीवनशैली उपलब्ध करून देण्याच्या प्रयत्नात आहेत. या प्रक्रियेत, "काळजी" आणि "सुविधा" यांचं प्रमाण इतकं वाढलं आहे की ते कधी कधी अति-पोषण मध्ये रूपांतरित होतं. हाच संदर्भ “Six Pocket Syndrome” या आधुनिक सामाजिक-मानसशास्त्रीय घटनेचा पाया आहे.

या संकल्पनेचा उल्लेख विशेषतः शहरी आणि उच्च मध्यमवर्गीय कुटुंबांमध्ये केला जातो, जिथे एक मूल, त्याच्या मागे आई, वडील, आणि दोन्ही आजी-आजोबा असे सहा प्रौढ व्यक्तींच्या आर्थिक आणि भावनिक पाठबळावर वाढतं. यामुळे मुलांमध्ये आत्मनिर्भरतेपेक्षा अवलंबित्वाची भावना, अपयशाची भीती, आणि हक्कप्रवृत्ती (entitlement) विकसित होण्याची प्रवृत्ती वाढते (Lythcott-Haims, 2015).

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

 

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

आजच्या वेगवान, स्पर्धात्मक आणि तणावपूर्ण जीवनशैलीत मानवी मनावर अनेक प्रकारचे बोधनिक आणि भावनिक ताण पडत आहेत. या पार्श्वभूमीवर अशा एका अवस्थाचे प्रमाण वाढताना आढळते ज्यात व्यक्तीला दीर्घकाळ एखाद्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे, संयम राखणे, वेळेचे नियोजन करणे किंवा आपले वर्तन नियंत्रित ठेवणे कठीण जाते. या मानसिक अवस्थेला मानसशास्त्रात “Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)” असे संबोधले जाते. मराठीत याला “अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार” असे म्हणतात. हा विकार फक्त लहान मुलांमध्येच नाही, तर प्रौढांमध्येही आढळतो, त्यामुळे तो आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर व्यक्तीच्या शैक्षणिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवनावर लक्षणीय परिणाम घडवतो (Barkley, 2015).

ADHD हा न्यूरो-डेव्हलपमेंटल डिसऑर्डर या गटातील विकारांपैकी एक आहे, म्हणजेच तो मेंदूच्या विकासाशी संबंधित असतो आणि बाल्यावस्थेत दिसून येतो, परंतु योग्य उपचार न झाल्यास तो प्रौढावस्थेतही टिकून राहतो (APA, 2013). DSM च्या पाचव्या आवृत्तीनुसार ADHD चे तीन मुख्य घटक आहेत (1) Inattention (अवधान अस्थिरता), (2) Hyperactivity (अतिसक्रियता), आणि (3) Impulsivity (आवेगशीलता). या तिन्ही घटकांच्या परस्परसंवादातून व्यक्तीच्या वर्तन, भावनात्मक नियंत्रण आणि कार्यक्षमता यावर परिणाम होतो (APA, 2013).

आधुनिक मानसिकता आणि | I, Me and Myself

 

आधुनिक मानसिकता आणि I, Me and Myself

एकविसाव्या शतकातील जग हे “मी कोण आहे?” या प्रश्नाभोवती फिरणारे जग बनले आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान, सोशल मीडियाचे जग, आणि ग्लोबलायझेशन यांनी माणसाला जगाच्या केंद्रस्थानी आणले आहे, पण त्या केंद्रात उभा असलेला माणूस स्वतःला ओळखण्यात मात्र अधिक गोंधळलेला दिसतो. आधुनिक जगात “I, Me and Myself” ही संकल्पना केवळ व्याकरणातील शब्दरचना नसून ती एक सामाजिक, मानसिक आणि अस्तित्ववादी वास्तव बनली आहे.

‘मी’ चे जग - आत्मकेंद्रीकरणाची सुरुवात

मानवी समाजाच्या इतिहासात माणूस नेहमीच ‘आपण’च्या जगात जगत आला आहे. त्याचे अस्तित्व हे कुटुंब, समाज, धर्म, संस्कृती आणि परंपरांशी घट्ट जोडलेले होते. समाजातील व्यक्तीचे आत्मभान हे समूहाशी असलेल्या नात्यांतून तयार होत असे (Durkheim, 1912). परंतु औद्योगिक क्रांतीनंतर आणि विशेषतः 20व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, समाजाने व्यक्तीला केंद्रस्थानी ठेवायला सुरुवात केली. याच काळात “I-centric” किंवा “self-oriented” संस्कृतीची बीजे रोवली गेली.

व्यक्तिमत्त्व |Personality

 

व्यक्तिमत्त्व (Personality)

मानव हा केवळ जैविक घटक नसून एक गुंतागुंतीचा, विचारशील आणि सामाजिक प्राणी आहे. त्याच्या वर्तनातील सातत्य, विचारप्रक्रियेतील स्थैर्य, आणि परिस्थितीप्रमाणे प्रतिसाद देण्याची वैशिष्ट्यपूर्ण शैली या सर्वांवरून व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व ओळखले जाते. व्यक्तिमत्व हे मानवी जीवनातील सर्वाधिक महत्त्वाचे मानसिक अंग आहे कारण ते व्यक्तीच्या संपूर्ण वर्तनाला दिशा देणारे, त्याच्या निर्णयक्षमतेवर आणि सामाजिक आंतरक्रियांवर परिणाम करणारे केंद्रबिंदू असते.

व्यक्तिमत्त्वाचे स्वरूप स्थिर आणि गतिशील अशा दोन्ही गुणांनी युक्त असते. स्थिर म्हणजे व्यक्तीचे विशिष्ट गुण (traits) दीर्घकाळ टिकून राहतात, तर गतिशील म्हणजे व्यक्तिमत्त्व काळानुसार बदलत आणि विकसित होत राहते (Allport, 1937). त्यामुळेच व्यक्तिमत्त्व हे “काय आहे” यापेक्षा “कसे घडते आणि वर्तन कसे होते” हे स्पष्ट करणारी मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे. प्रत्येक व्यक्ती तिच्या अनुभवांच्या, भावनांच्या, विचारांच्या आणि मूल्यांच्या अद्वितीय संगमामुळे इतरांपेक्षा वेगळी ठरते.

संवेदन |Perception

 

संवेदन (Perception)

मानवाचे जीवन हे इंद्रियांच्या अनुभूतींवर आधारलेले असते. आपल्या सभोवतालच्या जगातील प्रत्येक वस्तू, घटना किंवा परिस्थिती आपण वेदनांच्या माध्यमातून ओळखतो. डोळ्यांनी दिसणारे दृश्य, कानांनी ऐकलेला आवाज, नाकाने आलेला वास, जिभेवर लागणारी चव किंवा त्वचेवर जाणवणारा स्पर्श या सर्व वेदना एकत्र येऊन आपल्या अनुभवविश्वाची निर्मिती करतात. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने संवेदन म्हणजे केवळ वेदनांची नोंद घेणे नव्हे तर त्यांचे आकलन करणे व त्यांना अर्थ देणे हा एक सक्रिय मानसिक प्रक्रिया आहे.

संवेदन म्हणजे काय? (What is Perception?)

मानवाच्या मानसिक प्रक्रियांमध्ये “वेदना” ही एक अत्यंत महत्त्वाची आणि मूलभूत प्रक्रिया आहे. ती आपल्या आजूबाजूच्या जगाशी थेट संपर्क साधण्याचा मार्ग आहे. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने संवेदन म्हणजे केवळ इंद्रियांच्या माध्यमातून माहिती घेणे नव्हे, तर त्या माहितीचा अर्थ लावून वस्तू, घटना किंवा परिस्थितीचे एकसंध आकलन तयार करणे होय. E. B. Titchener (1905) यांच्या मते, “Perception is the meaning which we attribute to sensations”, म्हणजेच संवेदन म्हणजे आपण मिळवलेल्या वेदनांना अर्थ देणे. तसेच James J. Gibson (1950) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, संवेदन ही “an active process through which the individual picks up information from the environment” आहे, म्हणजे व्यक्ती आपल्या सभोवतालच्या वातावरणातून सक्रियपणे माहिती ग्रहण करते आणि त्या माहितीचा वापर वर्तन घडवण्यासाठी करते.

अवधानावरील प्रकाशझोत |Spotlight Theory of Attention

 

अवधानावरील प्रकाशझोत (Spotlight Theory of Attention)

मानवी बोधन प्रक्रियेत अवधान ही मूलभूत आणि केंद्रस्थानी असलेली प्रक्रिया आहे. आपल्या वेदनेंद्रियांना सतत मोठ्या प्रमाणावर माहिती (stimuli) प्राप्त होत असते, परंतु मेंदूच्या प्रक्रिया करण्याच्या क्षमतेवर मर्यादा असल्याने एकाचवेळी सर्व माहितीवर लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते (Broadbent, 1958). म्हणूनच अवधान ही प्रक्रिया निवडक (selective) स्वरूपाची असते, ज्यात काही विशिष्ट उद्दिपकांवर आपले लक्ष केंद्रित केले जाते आणि इतर माहिती तात्पुरती बाजूला ठेवली जाते. या निवडक अवधानाची प्रक्रिया आपल्याला दैनंदिन जीवनात महत्त्वपूर्ण घटकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास आणि अप्रासंगिक गोष्टी दुर्लक्षित करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, गोंगाटमय वातावरणात आपण एखाद्या व्यक्तीशी संवाद साधत असताना तिच्या आवाजाकडे लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि इतर आवाजांकडे दुर्लक्ष करू शकतो. अशा पद्धतीने अवधान हे "गाळणीसारखे" (filter) कार्य करते आणि यामुळे बोधात्मक कार्यक्षमतेत वाढ होते (Eysenck & Keane, 2015). हाच संदर्भ लक्षात घेऊन अवधानाचे विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Spotlight Theory of Attention ही एक महत्त्वपूर्ण व प्रभावी मांडणी आहे.

अवधानाचे बहुविध मॉडेल |Multimode Model of Attention

 

अवधानाचे बहुविध मॉडेल (Multimode Model of Attention)

मानसशास्त्रात "अवधान" ही संकल्पना मानवी बोधात्मक प्रक्रियांच्या मध्यवर्ती मानली जाते. दैनंदिन जीवनात आपण असंख्य उद्दीपकांना सामोरे जातो, परंतु आपल्या वेदनिक प्रणालीकडे सर्व माहिती प्रक्रिया करण्यासाठी अपरिमित क्षमता नसते. त्यामुळे अवधान ही एक प्रकारची फिल्टरिंग यंत्रणा मानली जाते, जी उपलब्ध उद्दीपकांपैकी निवडक माहितीवर लक्ष केंद्रित करते आणि उर्वरित माहिती दुर्लक्षित करते (Anderson, 2010).

अवधानाच्या अभ्यासाचा इतिहास पाहिला असता, संशोधकांनी सुरुवातीला सिंगल-स्टेज मॉडेल्स मांडली. यातील पहिले महत्त्वाचे मॉडेल म्हणजे Broadbent (1958) चे Early Selection Model. या मॉडेलनुसार, माहितीचे फिल्टरिंग सेन्सरी पातळीवरच होते. म्हणजेच, आपली वेदना सर्व उद्दीपकांची प्राथमिक नोंद ठेवते, परंतु केवळ काही माहिती "फिल्टर" होऊन पुढील प्रक्रिया टप्प्यांपर्यंत जाते. या दृष्टिकोनानुसार, आपण ऐकतो किंवा पाहतो त्या सर्व माहितीला संपूर्ण अर्थपूर्ण पातळीवर प्रक्रिया करण्याऐवजी, निवडक माहितीवरच उर्जा खर्च होते (Broadbent, 1958).

याउलट, Deutsch & Deutsch (1963) यांचे Late Selection Model असे प्रतिपादन करते की सर्व माहिती प्रथम अर्थपूर्ण पातळीपर्यंत प्रक्रिया (semantic processing) केली जाते, आणि केवळ अंतिम प्रतिसाद द्यायच्या टप्प्यावर कोणती माहिती महत्त्वाची आहे हे ठरवले जाते. या दृष्टिकोनात मेंदू सर्व उद्दीपकांना काही प्रमाणात समजतो, पण वर्तनात्मक प्रतिक्रिया देण्याआधी निवड केली जाते. म्हणजेच, निवड प्रक्रिया ही उशिराच्या टप्प्यावर घडते (Deutsch & Deutsch, 1963).

या दोन्ही दृष्टिकोनांमध्ये टोकाची मांडणी दिसून येते, Broadbent यांच्या मते फिल्टरिंग खूप लवकर होते, तर Deutsch & Deutsch यांच्या मते फिल्टरिंग खूप उशिरा होते. यामुळे संशोधकांमध्ये अवधानाची नेमकी वेळ आणि स्वरूप याबाबत मतभेद राहिले (Styles, 2006).

या वादाला समतोल दृष्टिकोन देण्याचा प्रयत्न Johnston & Heinz (1978) यांनी त्यांच्या Multimode Model of Attention मध्ये केला. या मॉडेलनुसार अवधान ही एक स्थिर प्रक्रिया नसून, ती लवचिक आहे. म्हणजेच, परिस्थितीनुसार अवधान कधी लवकरच्या टप्प्यावर तर कधी उशिराच्या टप्प्यावर कार्य करू शकते. या मॉडेलने अवधानाच्या अभ्यासात एक नवीन वळण दिले, कारण त्याने पूर्वीच्या दोन्ही टोकाच्या दृष्टिकोनांचा समेट करून, मानवी अवधानाच्या बहुविध आणि गतिशील स्वरूपावर प्रकाश टाकला (Johnston & Heinz, 1978; Eysenck & Keane, 2015).

संसाधन वितरण सिद्धांत |Resource Allocation Theory

 

संसाधन वितरण सिद्धांत (Resource Allocation Theory)

मानवी बोधन प्रणाली ही अत्यंत गुंतागुंतीची असून ती एकाच वेळी अनेक माहिती प्रक्रियांचे नियमन करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती चालत असताना संभाषण करू शकते, किंवा गाडी चालवत असताना संगीत ऐकू शकते. तथापि, या क्षमतेला एक मर्यादा असते. लक्ष देण्याची क्षमता (attention capacity) ही अमर्याद नसून, ती एका ठराविक पातळीपर्यंतच कार्यक्षम असते. म्हणजेच, मनुष्य किती माहितीवर लक्ष केंद्रीत करू शकतो हे ठराविक संसाधनांवर अवलंबून असते. या मर्यादेचा अभ्यास करून मानसशास्त्रज्ञ डॅनियल काह्नेमन (1973) यांनी Resource Allocation Theory अथवा Capacity Model of Attention नावाचा सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार, अवधान ही एखाद्या फिल्टरसारखी न राहता एक मर्यादित उर्जेचा साठा आहे जो परिस्थितीनुसार विविध कार्यांमध्ये विभागला जातो.

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत |Late Selection Models

 

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत (Late Selection Models)

मानसशास्त्रातील बोधनिक मानसशास्त्र या शाखेत अवधान हा एक अत्यंत महत्त्वाचा विषय मानला जातो. आपल्या वातावरणात असंख्य वेदनिक उद्दीपक एकाच वेळी उपलब्ध असतात, परंतु मनुष्य सर्व उद्दीपकांना प्रतिसाद देऊ शकत नाही. म्हणूनच मेंदू काही निवडक उद्दीपक प्रक्रिया करून त्यावर लक्ष केंद्रीत करतो. प्रश्न असा निर्माण होतो की ही निवड प्रक्रिया नेमकी कधी आणि कुठे घडते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Deutsch आणि Deutsch (1963) यांचा उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत हा महत्त्वाचा मानला जातो. या सिद्धांतानुसार, निवड प्रक्रिया लवकर न होता उशिरा म्हणजेच माहितीचे संपूर्ण अर्थपूर्ण (semantic) विश्लेषण झाल्यानंतरच घडते. त्यामुळे हा सिद्धांत ब्रॉडबेंट (1958) यांच्या अर्ली सिलेक्शन मॉडेलच्या पूर्णपणे विरोधात उभा राहतो.

क्षीणन सिद्धांत |Attenuation Theory

 

क्षीणन सिद्धांत (Attenuation Theory)

मानसशास्त्रातील अवधान हा विषय अत्यंत अभ्यासपूर्ण आणि गुंतागुंतीचा मानला जातो. दैनंदिन जीवनात एखादी व्यक्ती एकाच वेळी अनेक उद्दिपकांशी (stimuli) संपर्कात येते जसे की, आवाज, दृश्ये, स्पर्श, गंध इत्यादी. तथापि, या सर्व माहितीपैकी केवळ काही निवडक घटकच आपल्या जाणीवपूर्व प्रक्रियेत (conscious processing) पोहोचतात, तर उर्वरित माहिती दुर्लक्षित राहते. याचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी अनेक संशोधकांनी विविध सिद्धांत मांडले आहेत. त्यापैकी Anne Treisman (1964) यांचा क्षीणन सिद्धांत हा अवधानाच्या अभ्यासातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो.

सिद्धांताचा उगम

अवधानाच्या स्वरूपाचा अभ्यास करताना प्रारंभी Donald Broadbent (1958) यांनी Filter Theory मांडली. Broadbent यांच्या मते, वेदन-प्रक्रियेतून येणाऱ्या विविध उद्दिपकांमध्ये एक प्राथमिक स्तरावर फिल्टर (filter mechanism) कार्य करते. या फिल्टरच्या आधारे काही विशिष्ट माहिती निवडली जाते आणि तीच जाणीवेत पोहोचते; तर उर्वरित माहिती पूर्णपणे अवरोधित (blocked) होते. या दृष्टीकोनातून अवधान हे "सर्व-किंवा-काहीच नाही" (all-or-none) पद्धतीने कार्य करते, असे त्यांनी स्पष्ट केले.

गाळणी सिद्धांत |Filter Theory

 

गाळणी सिद्धांत (Filter Theory)

मानसशास्त्रातील बोधनिक दृष्टिकोनानुसार अवाधन हा एक मूलभूत घटक मानला जातो. मानवी मेंदू हा अत्यंत गुंतागुंतीचा असला तरी त्याच्या माहिती प्रक्रियेला ठरावीक मर्यादा आहेत. प्रत्येक क्षणी आपली इंद्रिये दृष्टी, श्रवण, घ्राण, स्वाद आणि स्पर्श पर्यावरणातील असंख्य उद्दिपकांचा मारा अनुभवतात. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वाचन करत असताना त्याच्या कानावर गाड्यांचे हॉर्न, लोकांचा बोलण्याचा आवाज, घरातील भांडी वाजण्याचे आवाज असे विविध ध्वनी एकाच वेळी पोहोचतात. पण या सर्वांवर लक्ष केंद्रित करणे अशक्य असते. प्रत्यक्षात तो फक्त पुस्तकातील मजकुरावर लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि उर्वरित उद्दीपकाकडे दुर्लक्ष करतो. यावरून असे स्पष्ट होते की मानवी अवधान ही निवडक प्रक्रिया आहे आणि त्याची क्षमता मर्यादित आहे (Eysenck & Keane, 2015).

या निवडकतेमागील प्रक्रिया काय आहे, हे स्पष्ट करण्यासाठी ब्रिटिश मानसशास्त्रज्ञ डोनाल्ड ब्रॉडबेंट यांनी 1958 साली Perception and Communication या ग्रंथात आपला प्रसिद्ध गाळणी सिद्धांत मांडला. या सिद्धांताने "मानवी मेंदू सर्व माहिती एकाच वेळी प्रक्रिया करू शकत नाही; त्यासाठी एक गाळणीसारखी यंत्रणा कार्य करते" ही कल्पना दृढ केली. त्यामुळे अवधानाच्या अभ्यासामध्ये हा सिद्धांत एक क्रांतिकारी टप्पा मानला जातो.