भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा | Language development

 

भाषा: मानवी विचार, समाज आणि संस्कृतीचा जिवंत धागा

भाषा ही मानवी समाजाची सर्वात मौल्यवान, अद्वितीय आणि प्रभावी देणगी आहे. ती मानवी बुद्धी, सामाजिक जीवन आणि सांस्कृतिक उत्क्रांतीचा पाया आहे. मानव हा एकमेव प्राणी आहे जो अत्यंत गुंतागुंतीच्या विचारांची, भावनांची आणि संकल्पनांची देवाणघेवाण भाषेच्या माध्यमातून करू शकतो. भाषा ही फक्त संवादाचे साधन नसून ती मानवी विचारप्रक्रिया, स्मृती, कल्पनाशक्ती आणि सामाजिक बंध यांच्या केंद्रस्थानी असते. भाषा मानवी समाजाला एकत्र आणते, कारण ती सामाजिक परस्परसंवादाचे आणि सांस्कृतिक ओळखीचे प्राथमिक माध्यम आहे.

भाषा ही मानवी अस्तित्वाची अभिव्यक्ती आहे, ती विचारांना प्रतीकांमध्ये रूपांतरित करते आणि त्यातून अर्थनिर्मिती घडवते. भाषेशिवाय समाज, संस्कृती आणि सभ्यता यांचे अस्तित्वच शक्य झाले नसते. समाजाच्या विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर भाषेने केवळ संवादापुरतीच नव्हे, तर ज्ञानसंवर्धन, परंपरा, मूल्यव्यवस्था आणि सांस्कृतिक सातत्य टिकवून ठेवण्याची भूमिकाही निभावली आहे (Sapir, 1921). म्हणूनच भाषा ही मानवी प्रगतीची आणि सजगतेची मूळ प्रेरक शक्ती मानली जाते.

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

 

लेबलिंग सिद्धांत | Labelling Theory

मानव समाज हे सामाजिक नियम, मूल्ये आणि अपेक्षांवर आधारित असते. प्रत्येक समाजात “योग्य” आणि “अयोग्य”, “नैतिक” आणि “अनैतिक”, “स्वीकार्य” आणि “वर्ज्य” अशा संकल्पना ठरविलेल्या असतात. व्यक्तीचे वर्तन हे या सामाजिक चौकटीत मोजले जाते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन समाजाच्या ठराविक नियमांपासून भिन्न असते, तेव्हा समाज त्याला “विकृत” (deviant), “वाईट”, “अपराधी” किंवा “भिन्न” असे लेबल लावतो. हा लेबल लावण्याचा किंवा कलंकित करण्याचा (Stigmatization) सामाजिक प्रतिसाद त्या व्यक्तीच्या स्व-संकल्पनावर आणि भविष्यातील वर्तनावर दीर्घकालीन परिणाम घडवतो (Becker, 1963; Goffman, 1963).

लेबलिंग सिद्धांतानुसार, “विचलन” (deviance) हे कृतीतील आंतरिक गुणधर्म नसून, ती समाजाने त्या कृतीला दिलेल्या अर्थातून निर्माण होते. म्हणजेच, समाजच ठरवतो की कोणते वर्तन “सामान्य” आहे आणि कोणते “विचलित” आहे (Becker, 1963). त्यामुळे हा सिद्धांत पारंपरिक अपराधशास्त्र, मानसशास्त्र आणि समाजशास्त्रातील दृष्टिकोनांना आव्हान देतो, कारण ते वर्तनाच्या कारणांवर लक्ष केंद्रित करतात, तर लेबलिंग सिद्धांत समाजाच्या प्रतिसादावर लक्ष केंद्रीत करतो.

जे आहे त्याचे भान आणि जे नाही त्याची आस : Habituation, Scarcity Principle, Relative Deprivation, Hedonic Treadmill

 

जे आहे त्याचे भान आणि जे नाही त्याची आस

“जी गोष्ट आपल्याकडे आहे तिची किंमत नसते, पण जी मिळालेली नाही तिची किंमत अधिक वाटते” हे विधान केवळ एक भावनिक निरीक्षण नसून मानवी जीवनातील अतिशय गूढ आणि सातत्यपूर्ण प्रवृत्तीचे दर्शन घडवते. मनुष्य हा समाधानापेक्षा असंतोषाच्या दिशेने अधिक झुकणारा प्राणी आहे. त्याच्या अपेक्षा, आकांक्षा, आणि तुलना करण्याची प्रवृत्ती यामुळे तो वर्तमानातील गोष्टींचे मूल्य कमी मानतो आणि भविष्यकाळातील किंवा न मिळालेल्या गोष्टींना अधिक महत्त्व देतो. मानवी विचारप्रक्रियेत ही घटना भावनिक, सामाजिक, आणि बौद्धिक स्तरांवर प्रकट होते. मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान या सर्व शाखांनी या घटनेचे विश्लेषण विविध अंगांनी केले आहे.

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

 

Six Pocket Syndrome: अत्याधिक उपलब्धतेतून उद्भवलेली असमर्थता

आधुनिक भारतीय समाजात शिक्षण, पैसा, आणि सामाजिक प्रतिष्ठा हे तीन घटक एकमेकांशी घट्ट जोडलेली आहेत. पालक आपल्या मुलांसाठी सर्वोत्तम शिक्षण, तंत्रज्ञान, आणि जीवनशैली उपलब्ध करून देण्याच्या प्रयत्नात आहेत. या प्रक्रियेत, "काळजी" आणि "सुविधा" यांचं प्रमाण इतकं वाढलं आहे की ते कधी कधी अति-पोषण मध्ये रूपांतरित होतं. हाच संदर्भ “Six Pocket Syndrome” या आधुनिक सामाजिक-मानसशास्त्रीय घटनेचा पाया आहे.

या संकल्पनेचा उल्लेख विशेषतः शहरी आणि उच्च मध्यमवर्गीय कुटुंबांमध्ये केला जातो, जिथे एक मूल, त्याच्या मागे आई, वडील, आणि दोन्ही आजी-आजोबा असे सहा प्रौढ व्यक्तींच्या आर्थिक आणि भावनिक पाठबळावर वाढतं. यामुळे मुलांमध्ये आत्मनिर्भरतेपेक्षा अवलंबित्वाची भावना, अपयशाची भीती, आणि हक्कप्रवृत्ती (entitlement) विकसित होण्याची प्रवृत्ती वाढते (Lythcott-Haims, 2015).

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

 

ADHD: अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार

आजच्या वेगवान, स्पर्धात्मक आणि तणावपूर्ण जीवनशैलीत मानवी मनावर अनेक प्रकारचे बोधनिक आणि भावनिक ताण पडत आहेत. या पार्श्वभूमीवर अशा एका अवस्थाचे प्रमाण वाढताना आढळते ज्यात व्यक्तीला दीर्घकाळ एखाद्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे, संयम राखणे, वेळेचे नियोजन करणे किंवा आपले वर्तन नियंत्रित ठेवणे कठीण जाते. या मानसिक अवस्थेला मानसशास्त्रात “Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)” असे संबोधले जाते. मराठीत याला “अवधान अस्थिरता व अतिसक्रियता विकार” असे म्हणतात. हा विकार फक्त लहान मुलांमध्येच नाही, तर प्रौढांमध्येही आढळतो, त्यामुळे तो आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर व्यक्तीच्या शैक्षणिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवनावर लक्षणीय परिणाम घडवतो (Barkley, 2015).

ADHD हा न्यूरो-डेव्हलपमेंटल डिसऑर्डर या गटातील विकारांपैकी एक आहे, म्हणजेच तो मेंदूच्या विकासाशी संबंधित असतो आणि बाल्यावस्थेत दिसून येतो, परंतु योग्य उपचार न झाल्यास तो प्रौढावस्थेतही टिकून राहतो (APA, 2013). DSM च्या पाचव्या आवृत्तीनुसार ADHD चे तीन मुख्य घटक आहेत (1) Inattention (अवधान अस्थिरता), (2) Hyperactivity (अतिसक्रियता), आणि (3) Impulsivity (आवेगशीलता). या तिन्ही घटकांच्या परस्परसंवादातून व्यक्तीच्या वर्तन, भावनात्मक नियंत्रण आणि कार्यक्षमता यावर परिणाम होतो (APA, 2013).

आधुनिक मानसिकता आणि | I, Me and Myself

 

आधुनिक मानसिकता आणि I, Me and Myself

एकविसाव्या शतकातील जग हे “मी कोण आहे?” या प्रश्नाभोवती फिरणारे जग बनले आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान, सोशल मीडियाचे जग, आणि ग्लोबलायझेशन यांनी माणसाला जगाच्या केंद्रस्थानी आणले आहे, पण त्या केंद्रात उभा असलेला माणूस स्वतःला ओळखण्यात मात्र अधिक गोंधळलेला दिसतो. आधुनिक जगात “I, Me and Myself” ही संकल्पना केवळ व्याकरणातील शब्दरचना नसून ती एक सामाजिक, मानसिक आणि अस्तित्ववादी वास्तव बनली आहे.

‘मी’ चे जग - आत्मकेंद्रीकरणाची सुरुवात

मानवी समाजाच्या इतिहासात माणूस नेहमीच ‘आपण’च्या जगात जगत आला आहे. त्याचे अस्तित्व हे कुटुंब, समाज, धर्म, संस्कृती आणि परंपरांशी घट्ट जोडलेले होते. समाजातील व्यक्तीचे आत्मभान हे समूहाशी असलेल्या नात्यांतून तयार होत असे (Durkheim, 1912). परंतु औद्योगिक क्रांतीनंतर आणि विशेषतः 20व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, समाजाने व्यक्तीला केंद्रस्थानी ठेवायला सुरुवात केली. याच काळात “I-centric” किंवा “self-oriented” संस्कृतीची बीजे रोवली गेली.

व्यक्तिमत्त्व |Personality

 

व्यक्तिमत्त्व (Personality)

मानव हा केवळ जैविक घटक नसून एक गुंतागुंतीचा, विचारशील आणि सामाजिक प्राणी आहे. त्याच्या वर्तनातील सातत्य, विचारप्रक्रियेतील स्थैर्य, आणि परिस्थितीप्रमाणे प्रतिसाद देण्याची वैशिष्ट्यपूर्ण शैली या सर्वांवरून व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व ओळखले जाते. व्यक्तिमत्व हे मानवी जीवनातील सर्वाधिक महत्त्वाचे मानसिक अंग आहे कारण ते व्यक्तीच्या संपूर्ण वर्तनाला दिशा देणारे, त्याच्या निर्णयक्षमतेवर आणि सामाजिक आंतरक्रियांवर परिणाम करणारे केंद्रबिंदू असते.

व्यक्तिमत्त्वाचे स्वरूप स्थिर आणि गतिशील अशा दोन्ही गुणांनी युक्त असते. स्थिर म्हणजे व्यक्तीचे विशिष्ट गुण (traits) दीर्घकाळ टिकून राहतात, तर गतिशील म्हणजे व्यक्तिमत्त्व काळानुसार बदलत आणि विकसित होत राहते (Allport, 1937). त्यामुळेच व्यक्तिमत्त्व हे “काय आहे” यापेक्षा “कसे घडते आणि वर्तन कसे होते” हे स्पष्ट करणारी मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे. प्रत्येक व्यक्ती तिच्या अनुभवांच्या, भावनांच्या, विचारांच्या आणि मूल्यांच्या अद्वितीय संगमामुळे इतरांपेक्षा वेगळी ठरते.