नशा मुक्त अभियान: व्यसन |Addiction

 

नशा मुक्त अभियान: व्यसन (Addiction)

मानवी जीवनात "आवड" आणि "सवय" या दोन गोष्टी सामान्य मानल्या जातात. प्रत्येक व्यक्तीला काहीतरी गोष्टी करणे, पाहणे किंवा अनुभवणे आवडते; काहीतरी रोज करण्याची सवय लागते. परंतु जेव्हा ही सवय किंवा आवड अतिरेकी प्रमाणात आणि वारंवार केलेली व्यक्तीच्या दैनंदिन जीवनावर, शारीरिक व मानसिक आरोग्यावर तसेच नातेसंबंधांवर गंभीर परिणाम घडवू लागते, तेव्हा त्याला व्यसन असे म्हणतात (Koob & Le Moal, 2006). व्यसन ही फक्त वैयक्तिक समस्या नसून सामाजिक, कौटुंबिक आणि राष्ट्रीय स्तरावरही गंभीर परिणाम घडवणारी समस्या आहे. उदाहरणार्थ, दारू किंवा ड्रग्जच्या व्यसनामुळे केवळ शरीरावर परिणाम होत नाही तर व्यक्तीचा सामाजिक सहभाग, आर्थिक परिस्थिती, कौटुंबिक नाती आणि व्यावसायिक जीवन देखील बाधित होते.

व्यसनामुळे निर्माण होणारा सामाजिक परिणाम समाजाच्या विकासात अडथळा निर्माण करतो. अनेकदा व्यसनाधीन व्यक्ती अपराध, हिंसा, अपंगत्व आणि कुटुंबातील कलह यासारख्या समस्यांमध्ये अडकते, ज्यामुळे समाजातील सामान्य जीवनमानावर परिणाम होतो. म्हणूनच व्यसनाची समस्या वैयक्तिक न पाहता त्याचा सामाजिक आणि मानसिक दृष्टिकोनातून अभ्यास करणे गरजेचे आहे.

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग तीन

 

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग तीन  

संघर्ष व्यवस्थापन (Conflict Resolution):

मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रात कार्यरत व्यावसायिकांना बहुतेकदा अशा व्यक्तींशी संपर्क येतो ज्यांच्या जीवनात वैयक्तिक असोत, कौटुंबिक, सामाजिक अथवा व्यावसायिक प्रकारचे संघर्ष अस्तित्वात असतात. अशा संघर्षांच्या मुळाशी अनेकदा व्यक्तीच्या आतल्या भावनिक तणावांचे, असमाधानाचे, किंवा अपुर्या संवादाच्या समस्यांचे अस्तित्व असते. त्यामुळे संघर्ष व्यवस्थापन हे मानसिक आरोग्य व्यावसायिकासाठी केवळ सहाय्यक कौशल्य नसून, एक मूलभूत व्यावसायिक क्षमता ठरते.

संघर्ष म्हणजे दोन व्यक्तींमध्ये किंवा गटांमध्ये वैचारिक, भावनिक किंवा वर्तनात्मक मतभेद निर्माण होणे. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने पाहता, संघर्षाच्या मुळाशी व्यक्तिमत्त्वांमधील फरक, मूल्यव्यवस्थेतील टकराव, किंवा अपुरे संप्रेषण (communication gaps) हे कारणीभूत ठरतात (Deutsch, 1973). मानसिक आरोग्य तज्ज्ञ संघर्ष या संकल्पनेला केवळ बाह्य समस्या म्हणून पाहत नाहीत, तर तो आतल्या भावनिक, सामाजिक आणि भूतकाळातील अनुभवांशी जोडलेला एक गूढ गुंता मानतात.

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग दोन

 मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग दोन

भावनिक नियमन (Emotional Regulation):

भावनिक नियमन म्हणजे व्यक्तीच्या आतून उत्पन्न होणाऱ्या भावना योग्य प्रकारे ओळखून, समजून घेत त्यांचे व्यवस्थापन करणे. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात कार्यरत व्यावसायिकांसाठी हे कौशल्य अत्यंत मूलभूत आहे, कारण या क्षेत्रात सतत इतरांच्या दुःखद, क्लेशदायक व गुंतागुंतीच्या अनुभवांशी सामना करावा लागतो. त्यामुळे, स्वतःचे भावविश्व सांभाळून रुग्णाला तटस्थ व परानुभूतीपूर्वक मदत करणे ही एक अत्यंत नाजूक पण गरजेची प्रक्रिया असते (Gross, 1998).

मानसिक आरोग्य व्यावसायिक अनेकदा नैराश्य, चिंता, आघात, शोक, आणि आत्महत्येच्या विचारांशी झगडणाऱ्या रुग्णांना मदत करतात. या प्रक्रियेत, रुग्णांच्या भावनांचा प्रभाव व्यावसायिकांवरही होऊ शकतो, ज्याला "secondary traumatic stress" किंवा "vicarious trauma" असे म्हटले जाते (Figley, 1995). अशा परिस्थितीत, भावनिक नियमन जोपासणे म्हणजे स्वतःच्या भावना ओळखणे, त्यांच्याशी प्रामाणिक राहणे आणि त्यांचा व्यावसायिक कामावर परिणाम होऊ न देणे.

मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग एक

 मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणारी आवश्यक कौशल्ये: भाग एक

भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या देशात मानसिक आरोग्याचे महत्त्व दिवसेंदिवस वाढत आहे. कोविड-19 नंतर मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता अधिक वाढली असून, या क्षेत्रात करिअर करण्याची संधीही तितकीच वाढली आहे. मात्र, मानसिक आरोग्य क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी शैक्षणिक पात्रतेबरोबरच विशिष्ट कौशल्यांचा संच अत्यावश्यक असतो. हा लेखात मानसिक आरोग्य क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी लागणाऱ्या आवश्यक कौशल्यांचा मागोवा घेणार आहे.

सकारात्मक संवाद कौशल्ये (Effective Communication Skills)

मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसाठी सकारात्मक संवाद कौशल्ये ही त्यांच्या कामकाजातील सर्वात मूलभूत आणि अपरिहार्य कौशल्यांपैकी एक मानली जातात. मानसिक समस्यांनी ग्रस्त रुग्ण अनेकदा अस्वस्थ, भयभीत किंवा गोंधळलेल्या मनःस्थितीत असतो. अशा परिस्थितीत रुग्णाशी विश्वासपूर्ण, सहानुभूतीपूर्वक आणि स्पष्ट संवाद साधणे हीच उपचारप्रक्रियेतील पहिली पायरी असते (Egan, 2013). संवाद केवळ शब्दांत मर्यादित नसतो, तर तो शरीरबोली, आवाजातील चढ-उतार आणि चेहऱ्यावरील भाव यांचाही समावेश असलेला एक बहुआयामी अनुभव असतो.

मेंदू एक अजब रसायन | Brain Revolution

 

मेंदू एक अजब रसायन

मेंदू हा मानवी शरीरातील सर्वात गुंतागुंतीचा आणि महत्त्वाचा अवयव आहे. आज आपण वापरत असलेला मेंदू कोट्यवधी वर्षांच्या उत्क्रांतीचा परिपाक आहे. आदिम जीवसृष्टीपासून आजच्या बुद्धिमान मानवापर्यंत मेंदूचा विकास एक विलक्षण प्रक्रिया राहिली आहे. ह्या लेखामध्ये आपण आदिम कालापासून मेंदूच्या विकासाचा इतिहास, त्यामागील जैवशास्त्रीय कारणं, टप्प्याटप्प्याने झालेले बदल आणि त्याचे सामाजिक, मानसिक परिणाम समजून घेणार आहोत.

सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते

 

सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते | The truth is always contradictory

जर एखादं तथाकथित 'सत्य' संपूर्ण सुसंगत, स्पष्ट आणि विसंवादरहित असेल, तर त्याला आपण सहज स्वीकारतो, कारण ते आपल्याला बौद्धिकदृष्ट्या सोयीचं वाटतं. मात्र, वास्तव आणि मानवी अनुभव हे इतके गुंतागुंतीचे आणि अनेक स्तरांवर चालणारे असतात, की त्यांचे कोणतेही 'संपूर्ण सुसंगत' चित्र हे खऱ्या वास्तवाचे प्रतिबिंब देत नाही. तत्त्वज्ञानात Plato किंवा Descartes यांसारख्या विचारवंतांनी 'सत्य' शोधण्याचा प्रयत्न तार्किक नियमांनुसार केला; परंतु जगाच्या वस्तुस्थितीचा अनुभव घेताना लक्षात येते की, संपूर्ण सुसंगती ही अनेकदा एक कृत्रिम बांधणी वाटते (Caputo, 1987).

ही कृत्रिमता यामुळे निर्माण होते की, अशा सुसंगत 'सत्य'मधून जीवनातील विसंगती, अस्पष्टता, अपूर्णता, भावनिक संघर्ष आणि परस्परविरोधी प्रेरणा यांचा अभाव असतो. उदा. psychodynamic theory प्रमाणे, मनुष्याच्या वर्तनामागे अनेकदा असंख्य विरोधी प्रेरणा कार्यरत असतात जसे की प्रेम आणि द्वेष, आकर्षण आणि तिरस्कार आणि त्यामुळेच पूर्णतः सुसंगत वर्तन क्वचितच दिसते (Freud, 1915). तत्त्वज्ञ Karl Popper यांच्या मते, कोणतेही सिद्धांत हे सतत तपासले जावे लागतात, कारण वास्तव हे सतत बदलणारे असते. त्यामुळे जेव्हा एखादा 'सत्य' सिद्धांत बदलांचा प्रतिकार करतो, तेव्हा तो अनुभवास भिडत नाही आणि म्हणूनच त्याला "पूर्ण सत्य" म्हणता येत नाही (Popper, 1959).

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

 

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

माणूस हा केवळ जगण्यासाठी जगत नाही, तर त्याला आपल्या अस्तित्वाचा अर्थ शोधण्याची आणि स्वतःच्या क्षमतेच्या सर्वोच्च शिखरावर पोहोचण्याची एक अंतर्निहित प्रेरणा असते. ही प्रेरणा केवळ भौतिक गरजा पूर्ण करण्यापुरती मर्यादित नसते, तर ती अधिक खोल, आत्मिक आणि बौद्धिक स्तरावर कार्यरत असते. मानवाच्या या मूलभूत प्रेरणेला मानसशास्त्रीय भाषेत self-actualization (स्वतःच्या क्षमतेचा सर्वोच्च वापर) असे म्हटले जाते. ही संकल्पना अब्राहम मॅस्लो या सुप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञाने 1950-60च्या दशकात मांडली होती, जिथे त्याने सांगितले की प्रत्येक माणसामध्ये एक अशी प्रवृत्ती असते की जी त्याला स्वतःच्या शक्यतांपर्यंत पोहोचण्यास प्रवृत्त करते (Maslow, 1968).

Scott Barry Kaufman या आधुनिक मानसशास्त्रज्ञाने त्याच संकल्पनेला एक वैज्ञानिक आणि समकालीन आधार देत, Transcend: The New Science of Self-Actualization हे पुस्तक 2020 मध्ये प्रकाशित केलं. हे पुस्तक म्हणजे केवळ मॅस्लोच्या मूळ संकल्पनेचा पुनरुच्चार नसून, तिचं आधुनिक मानसशास्त्रीय आणि न्यूरोसायन्सच्या दृष्टीकोनातून केलेलं विश्लेषण आहे. Kaufman यांचा हेतू केवळ एका प्राचीन मानसशास्त्रीय मॉडेलचा विचार करणे नाही, तर त्या संकल्पनेला नव्या संशोधनांच्या आधारावर विस्तार देणे आणि ती आजच्या गतिमान आणि गुंतागुंतीच्या जगात कशी लागू होते, हे दाखवणे आहे.

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी | Psychoneuroimmunology (PNI)

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी Psychoneuroimmunology (PNI)

आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक जीवनशैलीमध्ये, शारीरिक आरोग्य टिकवण्यासाठी केवळ औषधोपचार पुरेसे नाहीत, तर मानसिक स्थैर्य आणि भावनिक समतोल हाही अत्यंत महत्त्वाचा घटक बनतो. मन, मेंदू आणि शरीर यांच्यातील गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादाचे रहस्य समजून घेणे ही केवळ एक शैक्षणिक गरज नसून, आरोग्य व्यवस्थेच्या एकात्मिक विकासासाठीही अत्यावश्यक बाब बनली आहे. संशोधनातून हे अधोरेखित झाले आहे की, मानसिक ताण किंवा भावनिक अस्वस्थता (emotional dysregulation) यांचा केवळ मानसिक आरोग्यावरच नव्हे, तर शरीराच्या रोगप्रतिकारक शक्तीवरही थेट परिणाम होतो (Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

 

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

      सकारात्मक मानसिक आरोग्य हा आजच्या काळातील अत्यंत महत्त्वाचा विषय ठरला आहे. जीवनातील केवळ समस्यांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, व्यक्तीच्या उत्क्रांतीकडे, सकारात्मक अनुभवांकडे आणि वैयक्तिक समृद्धीकडे लक्ष देणाऱ्या दृष्टिकोनाला "सकारात्मक मानसशास्त्र" (Positive Psychology) म्हणतात. याच प्रवाहात अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ ज्यांना सकारात्मक मानसशास्त्राचे जनक म्हणतात असे डॉ. मार्टिन सेलिगमन (Martin Seligman) यांनी एक अत्यंत प्रभावशाली सिद्धांत मांडला त्यास PERMA मॉडेल म्हणतात. PERMA हे पाच मूलभूत घटकांचे एक संक्षिप्तरूप आहे, जे व्यक्तीच्या जीवन-कल्याणाची (well-being) मांडणी करते.

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश | Happiness Advantage

 

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश

2018 मध्ये दिल्ली सरकारने प्राथमिक व माध्यमिक शाळांमध्ये 'हॅपीनेस करिकुलम' सुरू केले. या उपक्रमाचा उद्देश विद्यार्थ्यांच्या भावनिक, मानसिक आणि नैतिक विकासावर भर देणे हा होता. हॅपीनेस करिकुलम अंतर्गत ध्यानधारणा, करुणा, स्व-निरीक्षण, आणि सामाजिक संबंध या चार गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले जाते. हा अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये तणाव नियंत्रण, भावनिक साक्षरता, आणि सकारात्मक आचरण वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो. Brookings Institution च्या अहवालानुसार, या करिकुलमचा विद्यार्थ्यांच्या एकाग्रता, वर्गातला सहभाग, आणि वर्तनावर सकारात्मक परिणाम झाला आहे (Singh & Soudien, 2020). दिल्लीतील या उपक्रमामुळे महाराष्ट्र, हरियाणा, आणि उत्तराखंड यांसारख्या इतर राज्यांनाही या मॉडेलचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले आहे. याचा अर्थ भारतामध्येही Happiness Advantage या संकल्पनेची अंमलबजावणी शैक्षणिक धोरणात होताना दिसते.

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत | Grounded Theory

 

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत

सामाजिक वास्तवाचा अभ्यास करताना संशोधक अनेकदा पूर्वनिर्धारित सिद्धांतांच्या चौकटीत अडकून पडतात, ज्यामुळे वास्तवाचे जटिल पैलू नजरेआड होतात. 1960च्या दशकात याच अपुरेपणावर मात करण्यासाठी Barney Glaser आणि Anselm Strauss यांनी Grounded Theory या गुणात्मक संशोधन पद्धतीची निर्मिती केली. 'डेटा आधारीत सिद्धांतनिर्मिती' हे या पद्धतीचे वैशिष्ट्य असून, या प्रक्रियेमध्ये सिद्धांत हा तळातून, म्हणजेच प्रत्यक्ष अनुभवांच्या निरीक्षणातून विकसित होतो.